Биз кимларнинг ворисимиз - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Биз кимларнинг ворисимиз

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130 KB

Ko'chirib olish

Биз кимларнинг ворисимиз Режа: 1. Исломий илмлар пешвоси 2. Ҳадислардан таралган зиё 3. Шараф соҳиблари султони 4. Биз кимларнинг ворисимиз

Улуғ аждодларнинг дунё илм-фани тараққиётига қўшган ҳиссаси билан фахрланишнинг ўзи кифоя эмас. Уларнинг муносиб издоши бўлишга интилиш, мутафаккир боболар қолдирган тафаккур хазинасини янгидан янги дурдоналар билан бойитиш – ҳаётий эҳтиёж. Бироқ бу осонликча амалга ошмаслиги аён. Буюк аждодлар эришган ютуқларни янгилари билан бойитиш учун аввало уларнинг илмий-ижодий меросини чуқур ўрганиш, ибратланиш, хулосалар чиқариш зарур. Таассуфлар бўлсинки, биз боболар меросини ўрганиш борасида ҳам мақтанарли ҳолда эмасмиз. Ҳаётий бир мисол. Бундан бир қанча йил муқаддам фалсафа бўйича номзодлик дисертацияси ҳимоясида қатнашишимга тўғри келган. Ёш, истеъдодли олим ўз илмий қарашларини муваффақиятли ҳимоя қилди. Диссертацияда улуғ мутафаккир Абу Мансур Мотуридийнинг фалсафий қарашлари ҳақида ҳам мулоҳаза юритилган эди. Шунда ихтисослашган кенгаш аъзоларидан бири тадқиқотчига Мотуридий илмий фаолиятига оид савол билан мурожаат қилди. Ёш олим саволга тушунмади. Сабаби, савол берувчи бу улуғ аллома номини шундай талаффуз қилдики, унинг бу номни биринчи марта шу диссертация муаллифидан эшитиб тургани, аллома ҳақида ақалли тасаввурга ҳам эга эмаслиги аён эди. Оқибатда унинг саволини «таржима» қилишга тўғри келди. Сезиб турибман: сиз «Бу мутахассис имом Мотуридий номига биринчи марта дуч келган бўлса, узрли-ку, бу ҳол мустабид тузум таъсири- ку», дея эътироз билдирмоқчисиз. Бир зум шошманг... Шу воқеадан кейин кўп ўтмай, Абу Мансур Мотуридий юбилейини нишонлаш ҳақида ҳукумат қарори чиқди. Иттифоқо, ҳалиги саволни берган фалсафачи билан кўришиб қолдим. У менинг газетада ишлашимни билиб (Ўша кезлари «Фидокор» газетасида фаолият юритаётган эдим), «Мотуридий ҳақида қарор чиққани яхши бўлди-да, унинг фалсафий қарашлари ҳақида газетангизга бир мақола ёзиб берсам, нима дейсиз?»-деб мурожаат қилганида ҳайратдан ёқа ушладим. Тўғри, у улуғ аллома номини энди бехато талаффуз қилган эди. Лекин

мақола ёзиш учун шунингўзигина етарлимикан? Бунга унинг маънавий ҳаққи борми? Эндиги авлод бу каби хатоларни такрорламаслиги зарур. Биз кимларнинг вориси эканимизни англаш, билиш – маърифатнинг муҳим шарти. Улуғ аждодларимиз ҳақидаги мана бу битиклар ана шу маърифатга хизмат қилиш йўлидаги уринишлардир. Шараф соҳиблари султони "Шайх Абу Мансур Мотуридий - ўз замонининг аълам уламосидин эрмиш. Ул вақт уламоси аларни султон ул-муъиззин дер эрмишлар. Зоҳир ва ботин улуми била ороста". Бу таъриф ҳазрат Навоийнинг "Насойим ул- муҳаббат" ("Муҳаббат шабадалари") асаридан олинди. "Султон ул-муъиззин" - азизларнинг, шараф соҳибларининг султони демакдир. Ушбу таърифнинг ўзиёқ Абу Мансур Мотуридийнинг илмдаги мартабаси нечоғлик улуғ экан далилидир. Зоҳирий ва ботиний илмларни мукаммал эгаллаган бу улуғ аллома калом илмида ўзига хос мактаб яратди. Калом илми, бир сўз билан айтганда, эътиқод илми демакдир. Бу илм эътиқод асослари хусусида баҳс юритади. Калом илми билан шуғулланган олимлар мутакаллимлар, дейилади. Аҳл ус-сунна вал-жамоа эътиқодида иккита эътироф этилган ақидавий йўналиш мавжуд. Булар - мотуридия ва ашъария. Имом Абу Мансур Мотуридий Самарқандий мотуридия йўналиши асосчисидир. Шайх Абу Мансур Мотуридий VIII аср охири IX аср бошларида яшаб ижод қилди. У кўплаб илмий асарлар ёзган бўлиб, энг машҳурлари "Китоб ат-тавҳид" ("Худонинг якка-ю ягоналиги ҳақидаги китоб") ва "Таъвилоти аҳли-с-сунна" деб номланган асарлардир. Иккинчи асар "Таъвилот ал- Қуръон" деб ҳам юритилади. Алломанинг "Таъвилоти аҳли-с-сунна" асари Қуръони карим оятларини таъвил, яъни талқин этиш бўйича ўз замонасида ва ундан кейинги

даврларда ҳам энг эътиборли асарлардан ҳисобланган. "Бу шундай улуғ бир китобдирки, таъвилот фанида ёзилган китобларнинг бирортаси бу китобга баробар кела олмайди". Қодирия тариқатининг асосчиси, улуғ аллома Абдулқодир Ғийлонийдек мўътабар зотнинг ушбу таърифиёқ бу асарнинг қиймати нақадар юксак эканини кўрсатади. Шайх Абу Мансур Мотуридий яшаган даврда муътазийлар, жаҳмийлар, қаромитлар, рофизийлар, муржиълар, карромийлар сингари фирқалар Қуръони карим оятларини ўзларининг тор манфаатларидан келиб чиқиб талқин этишга ва мўмин-мусулмонлар онгига ўз ақидаларини сингдиришга уринган. Бизнинг замонамизда муқаддас динимизни ўз манфаатлари, ҳою-ҳаваслари воситасига айлантиришга уринаётган ваҳҳобийлар, ҳизбчилар, акромийлар каби адашган фирқалар пайдо бўлгани, улар ҳам ўз зарарли қарашларини ёйишга интилаётганини назарга олсак, Имом Мотуридий яшаган давр ва бугунги кун ўртасида муайян ўхшашлик бор экани кузатилади. Аллома ўз даврида бузғунчи оқимлар қарашларини рад этишда қанчалик жонбозлик кўрсатган бўлса, бугун унинг асарлари худди шу жиҳатдан юксак аҳамият касб этмоқда. Абу Мансур Мотуридий барча илмларда чинакам камолот соҳиби эди. Абу Муин Насафийнинг қуйидаги мулоҳазалари ҳам ушбу фикрни қувватлайди: "Абу Мансур Мотуридий нафаслари миқдоридаги илмларни ўзида жам этган, бор кучларини шу илмларни тарқатиш ва ўргатишга сарфлаган, шунинг учун ёзган асарлари мақтовларга сазовор бўлган ва ўз умридан серҳосил меваларни олишга эришган зотдир". Кўриниб турибдики, бу улуғ зот ҳаёти ва мероси ҳар жиҳатдан авлодларга ибрат ва намуна бўла олади. Алломага бугунги авлодлар эҳтиромининг бош сабаби ҳам шунда. Миллатнинг шаъни-шавкатини юксалтиришда, жаҳон ҳамжамиятида тутган ўрнини юксалтиришда Имом Абу Мансур Мотуридийдек алломалар мероси асос, мезон вазифасини ўтайди. Шунинг учун ҳам Президент Ислом Каримовнинг шахсан ташаббуси билан аллома юбилейи халқаро миқёсда

кенг нишонланди. Унинг мақбараси ўрнида замонавий архитектура талаблари даражасидаги ёдгорлик-мажмуа қуриб битказилди. Бинобарин, истиқболи нурли бўлишини истаган миллат улуғларига эҳтиром кўрсатади. Наинки Шарқ олимлари, ҳатто Ғарб исломшунослари ҳам Имом Абу Мансур ал-Мотуридийнинг ҳаёти ва илмий- ижодий фаолиятини ўрганишга алоҳида рағбат кўрсатиб келмоқдалар. Аллома мероси ҳақида дунёнинг кўплаб мамлакатларида яратилаётган тадқиқотлар - бунинг далили. Олмон олими Улрих Рудольфнинг "Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти" номли асари шулар жумласидандир. Ушбу тадқиқот ўзбек тилида шу пайтгача икки марта нашр этилди. 2002 йили амалга оширилган биринчи нашр асосан соҳа мутахассисларига мўлжалланган эди. Табиийки, ундаги исломшунос тадқиқотчилар учун зарур бўлган муфассал илмий изоҳлар, тафсилий тушунтиришлар муайян тайёргарликка эга бўлмаган оддий китобхон учун анчайин мураккаб. Шунинг учун ҳам ушбу асарнинг миллатимиз ёшлари - Имом ал-Мотуридий авлодлари учун нечоғлик муҳим эканини ҳис қилган таниқли олимлар - Зоҳидулло Мунавваров, Абдулазиз Мансур, Ашурбек Мўминов, Шуҳрат Сирожиддинов, Анвар Ҳожиаҳмедов, Неъмат Жабборов ва Асал Аббосовалардан иборат ижодий гуруҳ унинг оддий ўқувчига мўлжалланган оммавий нашрини тайёрладилар. Натижада 2002 йили мазкур тадқиқот Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси ва Олмониянинг Фридрих Эберт жамғармаси ҳамкорлигида 10000 нусхада чоп этилди. Асарни Раъно Қобулова ҳамда Ғанижон Маҳмудов ўзбекчалаштирдилар.

Бизнингча, ушбу тадқиқот ютуғини таъминлаган омиллар қуйидагилардан иборат: Биринчидан, муаллиф айнан биз яшаётган замин - Мовароуннаҳрда калом илмининг ривожи, унинг тараққиёт босқичлари қандай кечгани хусусида эътиборга молик кузатишлар олиб борган. Олим ал- Мотуридий қарашларининг юзага келиш шароитлари, калом илмининг унгача, унинг замонида ва ундан кейинги даврда қай йўсинда ривожлангани ҳақида қимматли маълумотлар тўплаган, уларни теран тадқиқ этган. Иккинчидан, асар кўп сонли манбаларни ўзаро муқояса қилиш, чуқур илмий таҳлилдан ўтказиш, умумлашма хулосалар чиқариш асосида юзага келган. "Рисола ила Усмон ал-Баттий", "Китоб ал-олим ва-л-мутааллим", "Китоб ал-фиқҳ ал-абсат", "Китоб ар-радд ало ал-бадъат ва-л-аҳво", "Китоб асос ал-савод ал-аъзам", "Китоб ат-тавҳид" каби манбалар шулар жумласидандир. Олим бу асарлар ҳақидаги шахсий хулосаларини билдириш билангина чекланмайди. Калом илмининг моҳиятини англашда катта аҳамиятга эга бўлган мазкур асарларнинг мухтасар мазмуни баёнини ҳам беради. Ушбу асарларни бевосита ўқиш имконига эга бўлмаган ўқувчилар учун бу нечоғлик фойдали экан аён. Биргина мисол. Имом ал-Мотуридийнинг "Китоб ат- тавҳид" асарида ўз давридаги адашган фирқалар қарашларининг ҳақиқатдан йироқ экани далилланган. Асарда табиатнинг ўзича ривожланиши ҳамда абадий модда (тийна) ғояси тарафдорларига қарши фикрлар билдирилгани, "даҳрия" гуруҳларининг қатъий танқид қилингани, айниқса, диққатга сазовор. Бинобарин, ХХ асрда дунёнинг улкан ҳудудига ўз ғояларини сингдиришга муваффақ бўлган

моддиюнчилар қарашлари ўн бир аср муқаддам Имом ал- Мотуридий томонидан қатъий далиллар билан рад этилганиёқ аллома илмий салоҳиятининг нақадар юксак бўлганини кўрсатади. Учинчидан, Улрих Рудольф Шарқ ва Ғарбда Имом ал- Мотуридий ҳақида яратилган кўплаб тадқиқотларни синчковлик билан ўрганган. Бу илмий ишларнинг ютуқ ва камчиликларини аниқ мисоллар билан таҳлил этган. Асоссиз фикрларни кучли далиллар билан рад этган. Мотуридийнинг ўзи учун маълум-у, лекин кейинчалик англаб етиш мушкул бўлган мулоҳазаларни янги маълумотлар ва илмий хулосалар билан бойитган. Натижада, олмон олими Имом ал- Мотуридийнинг ислом илоҳиётидаги ўрнини белгилаш борасида катта илмий ютуқларни қўлга киритган. "... ал- Мотуридий, - деб ёзади Улрих Рудольф, - Мовароуннаҳрдаги илоҳиёт тараққиётида бурилиш нуқтасини белгилаб берди. Биз қайта-қайта шунга амин бўлдикки, у маълум анъанага амал қилган ва унга чуқур ҳурмат билан қараган. Аммо бу анъана ал-Мотуридийнинг таъсирида ҳам шаклан, ҳам мазмунан тобора ўзгариб борган, ўзгарганда ҳам секин-аста тадрижий тарзда эмас, балки шу қадар тез ўзгарганки, у бутунлай янги сифат касб этган". Тўртинчидан, олмон олими ал-Мотуридийнинг бизгача етиб келмаган каломга оид етти асари - "Китоб баён ваҳм ал- муътазила", "Радд ал-усул ал-хамса", "Китоб радд авоил ал- адилла", "Радд китоб ал-Каъбий фи ваъид ал-фуссоқ", "Китоб радд таҳзиб ал-жадал ли-л-Каъбий", "Радд китоб ал-имома ли-баъд ар-равофиз", "Китоб ал-мақолот", бундан ташқари, ҳуқуққа оид икки асари - "Маъхаз ал-шаройиъ", "Китоб ал- жадал" ҳақида қимматли маълумотларни беради.

Мазкур асарларнинг аксарияти адашган фирқалар раддиясига бағишланганини таъкидлаган муаллиф гарчи бу асарлар шу пайтгача топилмаган бўлса-да, уларда ал- Мотуридийнинг танқиди нимага қаратилганини англаб олиш қийин эмаслигини қайд этади. Муаллифнинг фикрича: "...матнларнинг йўқолгани фикр йўналишининг ҳам йўқолганини билдирмайди". Бешинчидан, Улрих Рудольф тадқиқотида ал- Мотуридийнинг калом ҳақидаги қарашлари Имом Аъзам - Абу Ханифа ва ал-Ашъарий ғоялари билан муқояса этилади. Ал- Мотуридийнинг калом илмида улардан тамомила фарқ қилувчи янги йўналишга асос солгани ишонарли далилланади. Жумладан, муаллиф ёзади: "Турли манбаларда ал- Мотуридий ҳақида Абу Ханифа ғояларининг шунчаки талқин этувчиси, деган тасаввур илгари суриладики, буни масалани чеклаштирувчи соддалаштириш, деб аташ мумкин, холос. Бундай таъриф нафақат урғуларни йўл қўйиб бўлмас даражада ўзгартириб юборади. У ал-Мотуридийнинг шахсий ютуқларини ҳам ҳисобга олмайди ҳамда у туфайли илоҳиётда пайдо бўлган янгилик салмоғини камайтиришга уринади". Олимнинг фикрича: "...матнлар бошқа нарсадан сўз юритади. Улар ворисликдангина далолат бермайди. Улар ривожланиш ўз ирмоқларидан нақадар илгарилаб кетганини ҳам кўрсатади. Буни исботлаш учун ҳеч қандай чуқур далиллар керак эмас, бунинг учун Усмон ал-Баттийга йўлланган мактуб (Имом Аъам қаламига мансуб) билан "Китоб ат-тавҳид"ни (ал-Мотуридий асари) қиёслашнинг ўзи кифоя".

Улрих Рудольфнинг таъкидлашича, Имом ал-Мотуридий илоҳиёти ал-Ашъарий таълимотидан ҳам фарқ қилади. Калом илми эътиқод асослари хусусида баҳс юритиши, мотуридия ва ашъария аҳлу-с-сунна ва-л-жамоа эътиқодида эътироф этилган асосий икки йўналиш экани ҳисобга олинса, олимнинг бу фикрлари нечоғлик аҳамиятли экани ойдинлашади. "Ал-Ашъарий илоҳиётининг умумий тавсифини берадиган бўлсак, - деб ёзади олим, - айтиш мумкинки, у деярли ҳамма вақт ўз назариясига энг ифодали, ҳатто, айтиш мумкинки, радикал таъриф излаган. Ал-Мотуридий, аксинча, бошқа нарсага интилган. У айнан шу радикалликдан қочишга ҳаракат қилган, чунки унинг мақсади - иложи борича кўпроқ жиҳатларни қониқтирувчи синтезга эришишдир". Олтинчидан, Улрих Рудольф асарини ўқир эканмиз, наинки ал-Мотуридий илоҳиёти, балки юртимиздан чиққан ва мерослари ҳанузгача кўпчиликка маълум бўлмаган яна кўплаб алломалар фаолияти билан ҳам танишамиз. Имом ал- Мотуридийнинг устозлари - Абу Бакр ал-Жузжоний, Абу Наср ал-Иёдий, шогирдлари - Абу Аҳмад Наср ал-Иёдий, Абулҳасан ар-Рустуғфаний, шунингдек, Абу Бакр ас-Самарқандий, Макҳул ан-Насафий, Абулмуъин ан-Насафий, Абулйуср ал- Паздавий каби олимлар ҳақидаги маълумотлар шулар жумласидандир. Умуман, "Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти" асарининг ўзбек тилида нашр этилиши маънавий ҳаётимиздаги эътиборга молик ҳодиса. Зеро, у мусулмон илоҳиёти бўйича она тилимиздаги биринчи жиддий нашр сифатида соҳа мутахассислари учун муҳим қўлланма вазифасини ўтайди. Нашрнинг масъул муҳаррири профессор Зоҳидулла Мунавваров таъбири билан айтганда: "Динни

илмий асосда чуқур биладиган кадрлар тизими яратилаётган бугунги шароитда дунёвий билимлар ва диний маърифат синтезини ўзида мужассам этган ушбу китобнинг бундай мутахассис-кадрлар тайёрлашда алоҳида аҳамият касб этишига шубҳа йўқ". Мазкур асар таржимаси нашрининг тақдимот маросимида сўзга чиққан Фридрих Эберт жамғармасининг Марказий Осиёдаги ҳудудий вакили Винфрид Шнайдер- Детерснинг фикрича: "Ал-Мотуридий, профессор Улрих Рудольфнинг ўзи бизга батафсил маълумот берганидек, ўз таълимотида илоҳий нақлнинг инсоний ақл билан муросасига эриша олган. Нафақат ислом, балки христиан оламида ҳам дин билан ниқобланган номаълум кўринишлар кенг томир отаётган ҳозирги вақтда ал-Мотуридий таълимоти минг йиллар илгаригидан ҳам кўпроқ аҳамият касб этади". Зеро, Имом Мотуридийнинг "Китоб ат-тавҳид" асаридаги "Диний маърифатга ақл ва нақл билан эришилади" деган фикри калом илмида Мотуридий таълимотининг ўзига хослигини таъминлаган муҳим назарий қарашдир. Демак, бугунги ёшлар дунёвий билимлар билан бир қаторда диний маърифатни ҳам эгаллашлари учун, муқаддас динимизни ўзининг тор манфаатлари, ҳою ҳавасларига эришиш воситасига айлантиришга уринаётган турли фирқалар қарашларига маҳлиё бўлмасликлари ва кўр-кўрона эргашмасликлари учун, биринчи навбатда, аждодлар меросидан, хусусан, ал-Мотуридий асарлари моҳиятидан етарли даражада хабардор бўлишлари керак. Ёшларнинг дин ҳақидаги тасаввурларини тўғри шакллантириш - бугунги куннинг долзарб вазифаларидан. Инчунун, исломдаги фиқҳий мазҳабларга, калом илмидаги

икки асосий мактаб - мотуридия ва ашъарияга муносабат қандай бўлиши керак? Улардан бирига амал қилиш - иккинчисини инкор этиш деганими? Бундай ҳаётий саволларга жавоб топиш, энг аввало, теран билим, юксак тафаккур, холис нуқтаи назарни тоқозо этади. Аждодларимиз ҳам ўз даврида бу каби саволларга жавоб излаганлар. Қолаверса, бу саволлар фақат назарий моҳиятгагина эга эмас. Уларнинг амалий аҳамияти янада муҳим. Олмон олими Улрих Рудольфнинг "Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти" номли китоби худди шу мақсадга хизмат қилади ҳамда ўзбек олимлари томонидан яратилажак янги тадқиқотлар учун муҳим манба вазифасини ўтайди, деб умид қиламиз. Ҳадислардан таралган зиё Аждодларимиз яратган тенгсиз обидалар ҳақида ўйлаганда Абдулла Ориповнинг Минорлар эмас, бу - фалакка қасаь, Қасоскор боболар кетмишлар санчиб, - деган шеърий сатрлари беихтиёр хаёлга қуйилиб келаверади. Дарҳақиқат, бизга шонли ўтмишимиздан мерос бўлиб қолган тенгсиз обидалар аждодларимизнинг ақли, тафаккури, маънавий даражаси нечоғлик юксак бўлгани далилидир. Орадан неча асрлар ўтган бўлса-да, ушбу обидалар наинки миннатдор авлодларни, бутун инсониятни- Мағрибу Машриқ аҳлини ҳайрат денгизига чўмдириб келмоқда. Замонлар ўтиши билан соҳибқирон бобомизнинг

"Агар бизнинг қудратимизга шубҳа қилсанг, қурган иморатларимизга боқ!" деган улуғвор хитоби замиридаги ҳақиқат тобора ўз тасдиғини топмоқда. Бундан қарийб йигирма йил муқаддам, бегона юртда ҳарбий хизматни ўтаётган пайтимда, она-юртимиз, унинг бебаҳо ёдгорликлари ҳақида, аждодларимизнинг тенгсиз салоҳияти тўғрисида сўзласам, бир зобит: "Аждодларинг зўр бўлгандир, эҳтимол, лекин сен-чи? Уларнинг бугунги авлодлари-чи? Сен ўтмиш ҳақида эмас, бугун ва келажак тўғрисида гапир!" дея истеҳзо қилган эди. Мен унга: "Томирларида ўша буюк боболар қони оқаётган авлодлар ҳам кам бўлмайди!" дея жавоб берган ва ёш қалбимдан отилиб чиқаётган туғённи аранг жиловлаган эдим. Юрагим ҳақсизликнинг оғир юкидан изтиробга тушган эди ўшанда. Яратганга шукрлар бўлсин, у кунлар ортда қолди. Бугун баралла "Эй инсонлар, эй жаҳон аҳли, келинг соҳибқирон Амир Темур юртидаги бунёдкорлик ишларини кўринг, ҳавас қилинг!" дея бонг ургинг келади. Дарҳақиқат, бугун миллий истиқлол шарофати билан юртимизда улкан бунёдкорлик ишлари амалга оширилаётганига бутун дунё гувоҳ. Мустақилликнинг ўтган ўн олти йили давомида Имом ал- Бухорий, Имом ат-Термизий, Баҳоуддин Нақшбанд, Имом Мотуридий, Ал-Фарғоний, Соҳибқирон Амир Темур ва бошқа кўплаб улуғларимизнинг муборак номлари, бебаҳо илмий мероси халқимизга қайтариб берилди. Уларнинг шаънига муносиб обидалар қад ростлади. Буюк аждодларимиз қолдирган боқий меросни ўрганишга бағишланган халқаро илмий анжуманлар ўтказилди. Бундай хайрли ишларни санаб адоғига етиш қийин. Биргина Имом ал-Бухорий масжид- мажмуасини олайлик. Унинг тарихи ва бугунги даражасини

қиёслашнинг ўзиёқ истиқлол йилларида амалга ошрилган бунёдкорликнинг улкан аҳамиятини чуқур англаш, теран ҳис этиш имконини беради. Чор Россияси юртимизни босиб олар экан, мустамлакачилар бу ерда ўзларидан бир неча баробар юксак маданият соҳиби бўлган бир миллатга дуч келдилар. Рус академиги В.Бартольд ўзининг "Туркистон сафари ҳақида ҳисобот" номли асарида "... биз шу пайтгача маданий савияси ўзимиздан паст бўлган халқларнинг ерларини босиб олгандик. Туркистон мисолида эса тамоман тескари ҳолатга дуч келиб турибмиз. Туркистонликлар бизнинг ҳарбий устунлигимизга тан беришди, аммо маъанавий жиҳатдан бизни тан олишгани йўқ" -деб ёзган эди. Энди бу миллат устидан чинакамига ҳукмронлик қилиш учун уни маънавий меросидан узоқлаштириш, қалбига эса қуллик психологиясини жойлаш зарур эди. 1909 йили Туркистон генерал-губернатори А.Самсонов Самарқанддаги тарихий ва меъморий ёдгорликларни кўриш учун келади. Саёҳат сўнгида археолог В.Вяткин бу ёдгорликларни сақлаш ва таъмирлаш учун маблағ ажратишни илтимос қилади. Генерал буни кескин рад этиб: "Энг яхшиси, тўртта артиллерия взводини олиб келиб, бу вайроналарни текислаб ташлаш керак",-дейди. Кейинроқ генерал-губернатор Самсоновга яна шундай илтимос қилинганида "Бу обидалар қанчалик тез вайрон бўлса, биз учун шунча яхши"-дея жавоб беради. Шўролар замонида ҳам маданий ёдгорликларимизга бўлган муносабат шу тарзда давом этди. Ҳатто, бундан ҳам ёмонлашди. Аждодлар мероси бўлган бу обидалар, жумладан, Имом ал-Бухорий зиёратгоҳи ҳам ахлатхонага

айлантирилди. Баъзи ёдгорликларда чўчқа ва бошқа турли ҳайвонлар боқилди. Мақсад ўша-ўша эди: халқни, миллатни ўз шонли ўтмишидан айириш, аждодлари кимлар бўлганини билмайдиган ва ҳатто бу ҳақда ўйлаб ҳам кўрмайдиган манқуртлар гуруҳини шакллантириш. Аллома юбилейи нишонланиши арафасида матбуотда шарқшунос У. Уватовнинг "Тикланган қадр" номли мақоласи эълон қилинди. Унда ёзилишича, 1956 йили Ливандаги Тароблус шаҳрининг муфтийси, ўша пайтдаги Ливан парламенти аъзоси, олим ва давлат арбоби Надим ал-Жиср собиқ советлар мамлакатига расмий сафар билан келади. Москвада унга қачон қаерларда бўлиши ҳақидаги дастурни беришганида у мазкур дастурга қарашни ҳам лозим кўрмайди ва фақат бир сўзни такрорлайди: "Мен Имом ал- Бухорий мақбарасини зиёрат қилмоқчиман. Биринчи навбатда ўша ерга олиб боринглар". Халқаро нуфузли меҳмоннинг сўзини икки қилолмаган шўро маъмурлари ноилож Тошкентга сим қоқишга мажбур бўладилар. Бу ёқдан Имом ал-Бухорийнинг қабри хорижлик меҳмонга кўрсатадиган даражада эмаслиги, хароба аҳволда экани ҳақида хабар берилади. Москвадан тезда қабр атрофини эпақага келтириш ҳақида фармон бўлади. Меҳмонни эса орадан бир-икки кун ўтиши, бу орада бу ёқдаги ишларга улгуриб олиниши назарда тутилиб, поездда олиб жўнайдилар. Унинг зиёратга келишини ҳам атайин тонг қоронғисига мўлжаллайдилар. Қабр атрофини трактор чироқлари ёритиб турар, унинг ёруғида майдоннинг фақат булдозерлар текислаган қисмигина кўриниб турарди. Мазкур мақолада ёзилишича, тонг қоронғисида келиб, ёруғ тушмасдан қайтиши мўлжалланган меҳмон ал-Жиср

чўкка тушиб Қуръони карим оятларини тиловат қила бошлайди ва бу ҳолат то пешингача давом этади... Меҳмон раҳбариятга учраб, Имом ал-Бухорийнинг муборак хоклари ётган тупроқни ўша тупроқ оғирлигидаги олтинга сотиб олишга тайёр эканини айтади... "Имом ал-муҳаддисин" ("Ҳадис олимлари пешвоси"), "Амир ал-муъминин фил-ҳадис" (Мўминларнинг ҳадис илми борасидаги раҳнамоси) унвонларининг соҳиби, мусулмон оламида Қуръондан кейинги иккинчи манба ҳисобланган "Саҳиҳ ал-Бухорий" асарининг муаллифи Имом Исмоил Бухорийнинг муборак хоклари ётган замин яқин ўтмишда ана шундай аҳволда бўлган. Имом Бухорий илмий меросини англамай туриб маърифат ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас. Бинобарин, ҳадис илмининг пешвоси Абу Адуллоҳ Муҳаммад ибн ал-Бухорийнинг пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо саллоллоҳу алайҳи васаллам ҳадисларини тўплаш, ўрганиш ва авлодлар мулкига айлантиришдаги хизматлари буюкдир. Имом Бухорий 194 ҳижрий, 810 милодий Бухоро шаҳрида таваллуд топган. Болалигиданоқ ҳадисларни ёд ола бошлаган олимнинг қувваи ҳофизаси шу қадар кучли бўлганки, бу ҳақда таниқли муҳаддислардан Ҳошид ибн Исмоил ибн Исо ал-Ғаззол қуйидагиларни ёзган: «Имом ал- Бухороий ўспирин чоғимда биз билан бирга Басра машойихларидан ҳадислар эшитарди. Ҳаммамиз устозлардан эшитганларимизни ёзиб олардик, ал- Бухорий эса ҳеч нарса ёзмасдан фақат тинглаб ўтирарди. Шу тариқа ўн олти кун ўтгач, у биздан: «Назаримда кўп ҳадис ёзиб юбордиларинг, қани, менга ёзганларингни кўрсатингларчи?-деб қолди. Ҳисоблаб кўрсак, ўн беш мингдан ортиқ ҳадис ёзиб олган эканмиз. Шунда ал-Бухорий уларнинг ҳаммасини ёддан айтиб бердиларки, ҳатто устозлардан ёзиб олган ҳадисларимиздаги йўл қўйилган хатоларни унинг ёддан айтганларига қараб тузатиб ҳам олдик».

Имом ал-Бухорий бутун умрини ҳадис илми ривожига бағишлади. Унинг 7275 та энг ишончли, энг мўътабар ҳадисларни жамлаган «Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ» асари бутун Ислом оламида маълум ва машҳурдир. Бу ҳадисларнинг саҳиҳ (ишончли) экани шундаки, Ал-Бухорий ҳазратлари дунё кезиб, ҳадислар тўплаган ва олимлар тасдиғидан ўтказгандан сўнггина тўплаб, китоб ҳолига келтирган. Ривоят қилишларича, имом ал-Бухорий қайси бир мамлакатда биргина ҳадисни биладиган киши борлигини эшитсалар ҳам албатта ўша кишини излаб топиб, у айтган ҳадисни ёзиб олар эканлар. Бир сафар узоқ жойда бир киши битта ҳадисни билар экан деб эшитиб, ўша кишининг ҳузурига йўл олибдилар. Борсалар, у одам тўнининг этагини тутиб, отини чақираётган экан. Қарасаларки, унинг этагида ем йўқ. Отни ушлаш мақсадида шундай ҳийла ишлатган. Шунда ал-Бухорий ҳазратлари «Шу тилсиз жониворники алдаган кишининг ривоят қилган ҳадиси ишончли бўлармиди?»-дея қайтиб кетган эканлар. Бу шундан далолат берадики, «Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ»даги ҳадиси шарифлар юксак илму тафаккур, машаққатли меҳнат, чексиз фидойилик эвазига тўпланиб, китоб қилинган. Манбаларда Имом ал-Бухорийнинг илм толибларига кўп эҳсон кўрсатгани, фазлу карами чексиз буюк инсон бўлгани зикр этилади. Чунончи Муҳаммад Жамолуддин ал-Қосимийнинг «Имом ал-Бухорий» асарида (Убайдулла Уватов таржимаси) қайд қилинишича, «Кунлардан бир куни имом ал-Бухорийга Абу Хафс жўнатган молни келтирадилар. Ўша куни кечқурун баъзи тижорат аҳллари унинг ҳузурига келишиб, ўша молни беш минг дирҳам фойдаси билан ўзларига сотишларини сўрайдилар. Шунда ал- Бухорий уларга: «Тонг отгунча сабр қилинглар!»-дейди. Эртасига унинг ҳузурига бошқа савдогарлар келиб, ўша молни ўн минг дирҳам фойда бериб сотиб олишларини билдирадилар. Имом ал-Бухорий уларга рад жавоб қилиб: «Мен кеча сиздан олдин келганларга бу молни беш минг дирҳамга беришни аҳд қилгандим», дея молни уларга беш минг дирҳамга бериб юбориб: «Мен

ўз аҳдимга хилоф иш қилишни хуш кўрмайман»-дейди. Имом ал-Бухорий ана шундай аҳдига вафодор, ҳақиқий инсон бўлган. Манбаларда зикр этилишича, имом ал-Бухорий ҳазратлари тўплаган жами ҳадислар олти юз мингтани ташкил этади. Шулардан юз минг саҳиҳ ва икки юз минг ғайри саҳиҳ ҳадисни ёд билган. Имом ан-Нававий ҳазратлари марҳамат қиладиларки: «Икки шайх - имом ал-Бухорий ва имом Муслим ибн ал-Ҳажжож «Имом ал-муҳаддисийн», яъни муҳаддислар имоми, пешвосидирлар». Уларнинг ушбу юксак унвонга муносиб кўрилишининг бош сабаби, ҳар иккалаларининг ўта диёнатлилиги ва зоҳидлиги, саҳиҳ ҳадисларни аниқлаш ва тўплашдаги улкан саъй-ҳаракатлари ва улардан кейин ишонарли ҳадисларни тўплаб, асарлар ёзган барча муаллифларнинг уларга тақлид қилганидир. Машҳур аллома Жалолиддин ас-Суютий бундай ёзган «Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи вассалам: «Оллоҳим, менинг халифаларимга раҳм этгин!»-деганларида, «Сизнинг халифаларингиз кимлар?»-деб сўраганлар. Шунда у зоти шариф: «Улар мендан кейин келиб, менинг ҳадисларим ва суннатларимни ривоят қиладиганлар»-дедилар. Ас-Суютий айтади: «Муҳаддисга амир ал-муъминин» деб лақаб берилиши мана шу ҳадис сабабидан олинган. Шу боис бу унвон билан бир гуруҳ муҳаддислар аталган бўлиб, улар-Суфен, Ибн Роҳвайҳ, ал-Бухорий ва бошқалар». Ал-Бухорий ҳазратлари ҳадис ва бошқа илмлар бобида минглаб шогирдларнинг устозидир. Муслим ибн ал-Ҳажжож, Исо ат-Термизий, ан- Насоий, Абу Зуръа, Юсуф ал-Форобий, Абу Бакр ибн Ҳузайма каби машҳур муҳаддислар шулар жумласидандир. Бундан ташқари имом ал-Бухорий фиқҳ (ислом қонуншунослиги), исломий маросимлар, ахлоқ-одоб, таълим-тарбия масалаларига бағишланган йигирмадан ортиқ асарлар битган. Имом ал-Бухорий ва шогирдларининг заҳматли меҳнатлари, саъй- ҳаракатлари боис пайғамбаримиз саллоллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифлари бизнинг давримизгача етиб келди ва халқимизнинг маънавий

мулкига айланди. Ҳазрат ал-Бухорий ва унинг издошлари тўплаган ҳадиси шарифлар мудом шуурларга маърифат нурини, кўнгилларга иймон, эътиқод зиёсини улашаётгани бунинг ёрқин исботидир. Яратганга шукрлар бўлсинки, мустақилликка эришгач, миллий ўзликни англашга интилиш кучая борди. Буюк аллома тўплаган ҳадислар мажмуи-"Ал-жомиъ асосий-саҳиҳ" ҳозирги ўзбек тилига таржима этилди. Тўрт жилдлик ҳадислар тўпламининг она тилимизда кўп минг нусхада нашр қилиниши миллий маънавиятимиз тарихида чинакам улкан ҳодиса бўлди. 1997 йил 29 декабрда ҳукуматимиз Имом ал-Бухорий таваллудининг 1225 йиллигини муносиб нишонлаш, аллома меросини ўрганишга бағишланган халқаро илмий анжуман ўтказиш ҳақида қарор қабул қилди. Юртбошимизнинг шахсий ташаббуси ва ташкилотчилигида Имом ал-Бухорий мақбараси ўрнида миллий меъморчилигимиз анъаналарига мос, замон талаблари даражасидаги обида - масжид-мажмуа қуриб битказилди. Ушбу масжид-мажмуа узоқ давом этган мустамлака тузуми даврида ҳам миллатимизнинг қон-қонига сингиб кетган бунёдкорлик туйғуси, яратувчанлик иштиёқи асло сўнмаганига ёрқин далилдир. Бу обида томиримизда бунёдкор аждодлар қони оқаётганлигини яна бир бор исботлади. 1998 йил 23 октябрда ушбу масжид-мажмуа очилиш маросимида Президент Ислом Каримов бундай деди: "Биз эски тузум, эски мафкура зуғумидан халос бўлгач, ўзлигимизни, қандай улуғ инсонларнинг авлоди эканимизни англаш, миллий қадриятларимизни тиклаш йўлида тарихда из қолдирадиган кўпгина хайрли ишларни амалга оширдик.

Шулар қаторида озодлигимизнинг дастлабки йиллариданоқ биз Имом ал-Бухорий мақбарасини ул зотнинг шаън-шавкатига муносиб, ён-атрофи мунаввар гўшага, зиёратга келган мўъмин-мусулмонларга руҳий-маънавий куч ато этадиган қадамжога айлантиришни ният қилган эдик. Аллоҳнинг инояти билан эзгу ниятимиз ижобат бўлган шу қутлуғ кунда мен бу муаззам ёдгорлик мажмуининг шунчаки зиёратгоҳ эмас, балки гўзал Ўзбекистонимизни бутун дунёга танитадиган, ёш авлодимизни эзгулик руҳида тарбиялайдиган, ҳар бир инсонни ҳаёт ва абадият ҳақида ўйлантирадиган азиз маскан бўлиб қолишига ишонаман". Шундай бўлди ҳам. Эзгу ният билан ташкил этилган Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси мазкур ёдгорлик мажмуида ўзбек халқ қўлёзма мероси миллий маркази ва эсдаликлардан таркиб топган музей фаолиятини йўлга қўйди. Ушбу музейда сақланаётган энг мўътабар экспонат, шубҳасиз, Президент Ислом Каримовга Саудия Арабистони подшоҳи Фаҳд ибн Абдулазиз томонидан 1992 йилда тақдим этилган каъбапўшдир. Бундан ташқари, 1954 йили юртимизга ташриф буюрган Индонезия Президенти Сухарто тақдим қилган гилам, 1970 йили Марокаш Президенти Ҳасан II томонидан совға қилинган қандил, шунингдек, Покистон, Иордания Ҳошимийлар подшоҳлиги, Малайзия, Саудия Арабистони каби 15 га яқин давлат раҳбарлари тақдим қилган сержило безаклар билан нашр этилган Қуръони карим нусхалари ва бошқа ноёб китоблар музейнинг чинакам маърифат масканига айланаётганини кўрсатади. "Имом ал-Бухорий сабоқлари" журналида ёзилишича, Саудия Арабистонида яшаётган ватандошларимиз ҳам ушбу

даргоҳнинг бойитилишига муносиб ҳисса қўшдилар. Улар томонидан ёдгорлик мажмуига совға қилинган Каъбатуллоҳнинг олтин дарвозаси ҳам музейдан ўрин олган бўлиб, унга тилла суви билан ишлов берилган. Имом Бухорийга ва унинг бебаҳо меросига кўрсатилаётган бундай эҳтиром миллат маърифатини юксалтиришга бўлган кучли интилиш самарасидир. Исломий илмлар пешвоси Илмнинг, олимликнинг шарофати улуғ. Илм ўз соҳибининг номини юксакларга кўтариш баробарида у туғилиб ўсган заминни ҳам шарафларга буркайди. Шайх ул-ислом Имом Бурҳонуддин Марғиноний худди шундай алломалар сирасига киради. Унинг асл исми Али ибн Абу Бакр бўлиб, Бурҳонуддин унвонидир. "Бурҳонуддин" - диннинг ҳужжати, далили маъноларини билдиради. Шунинг ўзиёқ алломанинг ўша давр олимлари томонидан эътироф этилганини кўрсатади. "Шайх ул-ислом", "Имоми ҳумом" каби нисбалар ҳам унинг илму маърифатда камолот соҳиби эканига далилдир. У фақиҳ, ҳофизи каломуллоҳ, муфассир, муҳаддис, шариат илми сирларини мукаммал эгаллаган нодир аллома эди. Бурҳонуддин Марғинонийнинг "Ҳидоя" асари қарийб тўққиз асрдирки, бутун ислом дунёсида қонуншунослик борасида дастуруламал бўлиб келмоқда. "Шубҳасиз, "Ҳидоя" номли китоб ўзидан олдинги уламонинг фиқҳга доир ёзган ҳеч бир китобига зарурат ва эҳтиёж қолдирмагандир". Ўша давр алломаларидан бирининг ушбу эътирофи ҳам бу мўътабар асарнинг аҳамиятига ҳужжатдир. Шайх ул-ислом Бурҳонуддин Марғинонийнинг шогирдларидан Имом Имоуддиннинг "Ҳидоя"га ёзган мадҳиясида шундай мисралар бор: "Ҳидоя" ўзини англаганларни ҳидоятга эргаштирган, Кўрликни (жаҳолатни) бартараф этган бир китобдир. Шундай экан, эй соғлом фикр соҳиби бўлган киши,

Унга ёпиш ва уни ҳеч ташлама. Кимки унга етишиб, қўлга киритса, Амалларнинг энг юксагига етишган бўлади. "Ҳидоя" форс, рус, инглиз ва жаҳоннинг бошқа кўплаб тилларига бир қанча марта таржима қилинган. Араб тилидаги асл матни ва таржималари қайта-қайта нашр этилган. Шунинг ўзиёқ ушбу асарга бўлган эҳтиёж ҳар доим ҳам катта бўлганини кўрсатади. Турк олими Аҳмад Мейлоний "Ал-Ҳидоя" муаллифининг ҳаёт тарихчаси" номли асарида Бурҳонуддин Марғинонийнинг нечоғлик пок, қилган амалларига заррача риё аралаштирмайдиган тақво соҳиби бўлганини кўрсатувчи бир далил келтиради. Унда ёзилишича, аллома "Ҳидоя"ни ўн уч йилда ёзиб тамомлаган. Бу узоқ муддат давомида у рўзадор бўлиб, бирор кунини рўзасиз ўтказмаган. Лекин риё бўлмасин учун рўзадорлигини ҳеч кимга билдирмаган. Ҳатто хизматчи таом келтирганда унга: "Қўйиб кетавер" деб, хизматчи кетгач, таомни ё талабаларидан бирига ёки бошқа бирор кишига едирган. Кайтиб келганида бўш идишни кўрган хизматчи таомни алломанинг ўзи тановул қилган, деб ўйлар экан. Имом Бурҳонуддин Марғиноний "Ҳидоя"дан ташқари "Нашр ул- мазҳаб", "Китобу таносук ил-хос" ёки "Маносик ул-ҳаж", "Китоб фил- фароиз" ("Мерос масалалари ҳақида китоб") ва бошқа ўнлаб асарлар ёзган. Алломанинг асарлари ислом ҳуқуқшунослигининг барча жабҳаларини қамраб олгани, келтирилган далилларнинг кучлилиги билан алоҳида ажралиб туради. Бурҳонуддин Марғинонийнинг бешта фарзанди бўлиб, уларнинг барчалари илм-маърифатда юксак мақомга эришган. Алломанинг юзлаб шогирдлари устозлари ишини муносиб давом эттирган. Бугун миллий истиқлол шарофати билан бошқа кўплаб алломалар қатори Бурҳонуддин Марғинонийнинг муборак номи юзага чиқди. Олимларимиз томонидан алломанинг шоҳ асари "Ҳидоя"нинг ўзбекча таржимаси тайёрланмоқда. Асар таржимасининг дастлабки жузлари чоп

этилди. Улуғ мутафаккир меросини тадқиқ этиш, оммалаштириш борасида ҳам муайян натижаларга эришилди. Бурҳонуддин Марғиноний таваллудининг 910 йиллиги халқаро миқёсда кенг нишонлангани бу борада улкан қадам бўлди. Муборак ҳадиси шарифлардан бирида зикр этилишича: "Илм ўз соҳибига дунёда иззат, охиратда эса шараф келтиради". Бугун ушбу ҳақиқатга шайх ул-ислом Бурҳонуддин Марғиноний мисолида ҳам гувоҳ бўлиб турибмиз. Орадан 900 йилдан кўпроқ вақт ўтган бўлса-да, улуғ алломанинг маърифат зиёси қалбларни нурафшон этиб келмоқдаки, бу биз авлодларга мутафаккир аждодларимизга муносиб бўлиш масъулиятини юклайди.

O'xshashlar

Биз билган ва билмаган тарих қизил аждаҳо комида

Маънавият ва мустақиллик

Буюк тикланиш йули

Миллий ғоянинг умумбашарий тамойиллари

Гурурнинг-ку чегараси йўқ, андишанинг-чи