Метрология ва стандартлаштиришнинг пайдо бўлиши Ва ривожланиш тарихи - Metrologiya - Referatlar

Метрология ва стандартлаштиришнинг пайдо бўлиши Ва ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1011.5 KB

Ko'chirib olish

МЕТРОЛОГИЯ ВА СТАНДАРТЛАШТИРИШНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ Режа : 1. Кириш. Фаннинг асосий мақсади ва вазифалари, унда ўрганиладиган муаммолар; 2. Қадимги Миср ва Вавилонда стандартлаштиришнинг пайдо бўлиши. Метрик тизимнинг пайдо бўлиш тарихи; 3. Стандартлаштириш ва метрология бўйича халқаро ташкилотлар. 1. Кириш. Фаннинг асосий мақсади ва вазифалари, унда ўрганиладиган муаммолар Маҳсулот сифатини ошириш, меҳнат унумдорлигини юксалтириш ҳамда материал ва ресурсларини тежаш учун мамлакат халқ хўжалигининг барча тармоқларида метрология, стандартлаштириш ва ўзаро алмашинувчанликни ривожлантириш ва такомиллаштириш муҳим омиллардан биридир. “Метрология, стандартлаштириш ва ўзаро алмашинувчанлик» фани техника соҳалари йўналишларида бакалаврлар тайёрлаш учун ўтилиши лозим бўлган умумтехникавий фанлардан ҳисобланади. Фанни ўқитишдан асосий мақсад талабаларга машинанинг деталлари ва таркибий қисмларини стандартлаштириш асослари, уларнинг ўзаро алмашинувчанлигини таъминлаш принциплари, ўлчов воситалари ва усуллари, стандартларнинг турлари, уларнинг қўлланилиш соҳалари, машина даталларини стандартлаштириш ва ўзаро алмашинувчанликнинг асосий қоидаларини мунтазам баён этиб боришдир. Ушбу фанни ўрганишда бўлажак бакалаврлар машина деталларининг ўзаро алмашинувчанлиги, метерологик хизматларнинг замонавий ҳолатлари ва стандартлаштиришнинг асосий принциплари бўйича илмий асослар ҳақидаги билимларни эгаллашлари лозим. Улар олган билим ва кўникмаларни келажакда ихтисослик ва умуминженерлик фанларини ўзлаштиришда, курс ишларини ва малакавий битирув ишларини бажариш жараёнларида амалда қўллай билишлари керак.

Фаннинг асосий вазифалари қуйидагиларни ўргатишдан иборат: - ўзаро алмашинувчанлик ва метрологиянинг назарий асосларини; - хиллаштирилган бирикмалар ў т қ азишларини ҳисоблашни ва танлашни; - ўлчов воситаларини тузилишини ва ишлаш принципини, уларни созлаш ва фойдаланишни; - ўлчамлар занжирларини ҳисоблашни; - стандартлаштиришнинг асосий ма қ сади ва вазифаларини, унинг услубий асосларини. Фаннинг асосий бўлимлари ва уларда ў рганиладиган муаммолар: 1. Ўзаро алмашинувчанлик асослари. Бу бўлимда қ уйидаги масалалар кўриб чиқилади: – ўзаро алмашинувчанлик , жоизликлар в а ўтқазишлар тўғрисида асосий тушунчалар; – деталлар сиртлари шакли ҳамда жойлашуви оғишини ва ғадир- будирликларни меъёрлаш; – хиллаштирилган (цилиндрсимон, конуссимон, резбали, шпонка ли, шлицали) бирикмалар ва тишли узатмаларнинг ўзаро алмашинувчанлигини таъминлаш ва уларни назорат қилиш усуллари; – ўлчам лар занжирларини ҳисоблаш. 2 . Стандартлаштириш асослари. Бу бўлимда қуйидаги масалалар кўриб чиқилади: - стандартлаштириш давлат тизими; - стандартлаштиришнинг услубий асослари; - машина параметрик қаторларини стандартлаштириш; - стандартлаштириш ва маҳсулот сифати, сифатни бошқариш. 3. Метрология асослари. Бу бўлимда қуйидаги масалалар кўриб чиқилади: - метрология бўйича умумий маълумотлар; - ўлчов бирликлар и; - ўлчов воситалари ва усуллари; - ўлчаш хатоликлари. Фаннинг башқа фанлар ва ишлаб чиқариш билан боғлиқлиги. “Метрология, стандартлаштириш ва ўзаро алмашинувчанлик» фани “Чизма геометрия ва мухандислик графикаси”, “Машина ва механизмлари назарияси”, “Материалшунослик” ҳамда “Конструкцион материаллар технологияси”, “Материаллар қаршилиги”, “Машина деталлари” фанларининг мантиқий якуни ҳисобланади. Ушбу техник фанлар машиналар деталларини лойиҳалашнинг назарий асосларини ташкил этса, “МС ва УА” фани деталларнинг геометрик ва бошқа параметрлари аниқлигини таъминлаш масалаларини ўрганади. Бу масалалар ўзаро алмашинувчанликнинг энг муҳим шартлари бўлган машиналарнинг ишончлилигини ва унинг деталларининг ейилишига бардошлилигини

таъминлайди. Фанда кўриб чиқилган кўпгина масалалар талабалар институтни битиргандан кейин ҳам педагогик ва ишлаб чиқаришдаги фаолиятларида учраб туради (таъмирланаётган детал ва узелларни керакли аниқлигини таъминлаш учун жоизликлар, ўтқазишлар ва ўлчов асбобларини танлаш каби масалалар). 2. Қ адимги Миср ва Вавилонда стандартлаштиришнинг пайдо бўлиши. Метрик тизимнинг пайдо бўлиш тарихи Стандартлиштириш соҳасида хилма-хил атамалар мавжуд. Турли хилдаги буюмларни, уларнинг тавсифларини, усуллар ва белгилашларнинг сонини қисқартириш жараёнини хар хил мамлакатда турлича аталади. Масалан, бу жараённи АҚШ ва Англияда « Standardization ” , Германияда “ Normung ” ва Францияда “ Normalisation ” деб аталади. Агарда стандартлаштириш билан шуғулланадиган ташкилотларнинг номлари таққосланса, у ҳолда кўпчилик европа ташкилотлари ўз номларида “ Normlien ” (Швейцария), “ Normalisatie ” (Голландия) ва ҳ.к. сўзларни ишлатадилар. Келтирилган барча хорижий атамалар инглиз тилига “ Standartization “ атама билан, италян тилига эса “ Unificazione “ атама билан таржима қ илинади. ХХ аср бошларида Россияда ёлгиз “нормализация” атамаси қўлланилган ва у машинасозлик саноатида ҳ озирги пайтгача ишлатилиб келинмокда. Инглизча “ Standart ” с ў зи намуна деган маънони англатади. Стандартлаштириш эса стандартларни тузиш ва уни халқ хўжалигига жорий қилиш, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни нг мазкур стандартга мувофи қ лигини назорат этиш маъносини англатади. Кишилик жам и ятининг «қоидаларни белгилаш ва қўллаш» га бўлган э ҳ тиёжи жуда қ адим замонларда пайдо бўлган. Алифбе, йил ҳисоби, ҳисоб тизимлари (системы отсчета), пул ва о ғ ирлик бирликлари – буларнинг ҳ аммаси стандартлаштиришга қў йилган дастлабки қ адамлардир. Тарихшунослар стандартлаштиришга асосланган мухандислик фаолият ни Қ адимги Мисрда э ҳ ромларни барпо этиш м о б а йнида вужудга келган деб ҳисоблайдилар (тахминан 5000 йил аввал). Қ урилиш учун ишлатилган тошлар маълум бир аниқ ўлчамларга эга бўлган, бусиз э ҳ ромларнинг тўғри геометрик шакли ва уларни асрлар давомида узо қ ва қ т са қ лаш мумки н э мас эди. Тахминан 50 аср давомида сақланиб, бизгача етиб келган бу қ урилмалар жуда юқори сифат ва аниқлик билан ишланган. Тошлар га шундай аниқлик билан ишлов берилганки, натижада бир-бирлари билан ёндошганларининг орасидан ингичка игнани ҳ ам ў тказиб б ў лмайди. Баландлиги 90 м етрли Вавилон минораси ни (эрамиздан тахминан минг йил илгари) қ уришда маълум ўлчамли 85 млн. дан орти қ пиши қ ғиштлар ишлатилган эди, шу билан бирга уларни теришда бо ғ ловчи материал (асфалт) қўлланилган. Миноранинг 15 -ч и юқори қ авати сирланган мовий

ғиштлар билан қ опланган б ў либ, уларни ясаш нафақат ўлчамлар и стандарт талабларига риоя қилинган бўлишини, балки тайёрлаш усули қоидалари мажмуини ишлаб чиқиш ва бу қоидаларга риоя қилишни талаб қ илар эди. Қ адимги Миср ҳарбий техникасида стандартлаштириш қўлланилган. Масалан, б ундан 4200 йил илгари ў ша замондаги ҳ арбий машиналарни - манжаниқ (катапулта) ларни лойиҳалашда ва ишлаб чиқаришда нисбий ўлчамлар усули қўлланилган б ў либ, бунда манжаниқ барча деталларининг ўлчамлари битта бош параметрдан, яъни шу манжаниқ отадиган ўқ (стрела) нинг узунлигига мос қилиб олинган. Стандартлар Уйғониш даврида катта кемалар қуришда тадбиқ этила бошланди (Х V аср). Бунинг натижасида кемалар ишлаб чиқарилиши поток(оқим) усулда ташкил қилинди. Россияда Иван IV нинг 1535 йилдаги Фармони стандартлаштиришга асос солди. Бу Фармонда тўп ядроларининг ўлчамларини калибрлар билан назорат қилиш кўзда тутилган. XIX аср ўртаси XX аср бошларида темир йўл транспортидан кенг фойдаланиш стандартлаштиришнинг ривожланишига туртки бўлди. Бу вақтларда темир йўл рельслари орасидаги масофа, вагонларнинг ранги, асосий қурилмаларнинг баландликлари, ғилдираклар диаметрлари, темир йўл қурилишида қўлланиладиган қурилиш материаллари учун стандартлар ишлаб чиқилди. Метрология сузи иккита грек сузи μετρ о ν – ўлчов ва λ о γ о ζ – фан деган сўзларни англатиб, ўлчовлар тўғрисидаги фан, ўлчовшунослик демакдир. Барчамиз ўлчовлар ва оғирликларнинг метрик тизимига кўникма ҳосил қилганмиз. Аммо ўтган аср бошларида Россияда, шу жумладан Ўрта Осиёда бир қатор тарихий сабаблар туфайли ўлчовларнинг учта тизими қўлланилган: аршин ( форсча «арш» - тирсак, бир чузим – 720 мм ни англатади), дюйм ( 1 дюйм – 25,4 мм) ва метрик тизимлар. 1918 йил имзоланган Декрет асосида Россия Республикасида, жумладан Ўзбекистонда метрик тизим 18 йил мабойнида халқ хўжалигига тўлиқ жорий этилди. Метрик тизимнинг пайдо бўлиш тарихи қуйидагича. 1790 йил 8 майда Франция Миллий мажлиси метрик тизимни тузиш тўғрисида декрет қабул қилди. Ушбу масалани ҳал қилишни академиклар М и шен ва Даламбердан илтимос қилишди. Уни ечишга 6 йил сарфланди. Бу вақт ичида улар Париж меридианида жойлашган Дюнкерн ва Барселона шахарлари орасидаги масофни юқори аниқликда ўлчаб топдилар. Ўлчашлар тугагандан сўнг, олимлар янги ўлчовнинг узунлигини ҳисоблаб чиқдилар. Бу узунлик Париж меридиани узунлигининг қирқ миллиондан бир улушига тенг. Аниқланган масофа қийматига асосланиб Париж меридианинг узунлиги ҳисоблаб топилди. Олинган натижанинг қирқ миллиондан бир бир улушини метр деб аташ қабул қилинди. 1875 йилда 17 мамлакат иштирокида ўтказилган халқаро Париж конференциясида ўлчовлар ва тарозилар бўйича Халқаро бюро ташкил этилди.

1889 йилда халқаро комиссия кузатуви остида 34 дона метр эталони ва 43 дона килограмм эталони ясалди. 28- ва 11- номерли метр эталонлари ва 12 - ҳамда 26 - номерли килограмм эталонларини Россия олди (барча эталонлар платина ва иридий қотишмаларидан тайёрланган). 1987 йилда жуда катта аниқликка эга бўлган ҳозирги замон асбоблари ёрдамида меридианнинг қирқ миллиондан бир улуши ўлчанди, натижада у Даламбер ва Мишен олган натижадан 0,2 мм қисқа эканлиги аниқланди. Х1Х аср ўрталари ва ХХ аср бошларида метрология ва стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилотлар тузила бошланди. Стандартлаштириш ва метрология бўйича халқаро таш к илотлар 1926 йили стандартлаштириш бўйича миллий ташкилотларнинг Халқаро ассоциацияси (ИСА) ташкил қилинди. Иккинчи жаҳон уруши бошланганлиги муносабати билан ИСА ўз ишини тугатди. 1946 йилда стандартлаштириш бўйича янги ташкилот Халқаро стандартлаштириш ташкилоти ИСО (ИСО – Internationai Standards Organization) ташкил қилинди. Бу нуфузли ташкилот Бирлашган Миллатлар ташкилоти Бош Ассамблеяси таркибида фаолият кўрсатади. Унга қатнашувчи давлатлар сони 89 тани ташкил этади. ИСО нинг асосий мақсади халқаро миқёсда товар алмашинувини енгиллаштириш, дунё куламида стандартлаштиришга кумаклашиш, ҳамда ақлий, илмий, техникавий ва иқтисодий фаолиятлар соҳасида ҳамдустликни ривожлантиришдан иборат. Бу мақсадларни амалга ошириш учун: -дунё куламида стандартларни уйғунлаштириш чораларини кўриш; -халқаро стандартларни ишлаб чиқиш ва чоп эттириш (қатнашувчиларнинг 2/3 қисми қўллаб овоз берганда қабул қилинади); -қумита аъзоларининг ва техникавий қумиталарнинг ишлари ҳақида ахборотлар алмашинувини ташкил қилиш; -соҳавий масалалар бўйича манфаатдор бўлган бошқа халқаро ташкилотлар билан хамкорлик қилиш кўзда тутилади. ИСО раҳбар ва ишчи қумиталар идораларидан таш к ил топган. Раҳбар идоралар таркибига: -Бош Ассамблея (йиғилиши уч йилда бир марта) президент, вице президент, бош котиб ва ҳ.к. лар; -ижро ия бюроси; -техникавий бюро; -тахник қумиталар; -марказий котибият (1-расм) . Бош Ассамблеяда саноат ва бошқа соҳаларнинг етакчи мутахассислари қатнашади ва халқаро станлартлаштиришнинг муҳим муаммолари ва йўналишлари муҳокама қилинади. ИСО нинг кенгаши йилига бир марта ўтказилади. Унда : -ташкилотнинг фаолияти муҳокама қилинади;

-халқаро стандартларни чоп этишнинг бориши кўриб чиқилади; -кенгаш аъзоларининг ҳамда техникавий қумиталарнинг раислари тайинланади. Халқаро стандартлар (ИСО стандартлари) техникавий қумиталарда ишлаб чиқилади. Ҳаммаси бўлиб 1 63 та техник қумита ташкил этилган. Масалан: ТК-1- “Резбалар”; ТК-2- “Болтлар, гайкалар ва маҳкамловчи деталлар”; ТК- 3 - “Жоизликлар ва ўтқазишлар”; ТК-22- “Автом о биллар”; ТК-22 Т - “Қишлоқ хўжалиги тракторлари”; ТК-23- “Қишлоқ хўжалиги машиналари”; ТК-44- “Пайвандлаш” ; ТК-57- “Ишлов берилган юзаларнинг сифати” ва ҳ.к. Метрология соҳасида қонунлаштирувчи халқаро ташкилот (МОЗМ) (195 5 йилда тузилган) Метрология соҳасида қонунлаштирувчи халқаро ташкилот (Международная организация занонодательной метрологии- МОЗМ) нинг асосий мақсади - давлат метрологик хизматларни ва бошқа миллий муассасаларнинг фаолиятларини халқаро миқёсда мувофиқлаштиришдир. МОЗМ фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: -МОЗМ га аъзо бўлган мамлакатлар учун ўлчаш воситаларининг услубий - меъёрий метрологик тавсифлари бирлигини белгилаш; -киёслаш ускуналарини, солиштириш усулларини, эталонларни текшириш ва аттестациялашни, намунавий ва ишчи ўлчаш асбобларини уйғунлаштириш; -халқаро куламда бирхиллаштирилган (унификацияланган) ўлчаш бирликларини мамлакатларда қўлланилишини таъминлаш; -метрологик хизматларнинг энг қ улай шаклларини ишлаб чиқиш; -ривожланаётган мамлакатларда метрологик ишларни таъмин этиш ва уларни зарур техник воситалар билан таъминлашда ёрдам бериш; -метрология соҳасида турли даражаларда кадрлар тайёрлашнинг ягона қонун- қоидаларини белгилаш; МОЗМ нинг Олий раҳбар идораси метрология бўйича қонун чиқарувчи Халқаро конференция ҳисобланиб, у хар тўрт йилда бир марта чақирилади. Конференция ташкилотнинг мақсад ва вазифаларини белгилайди, ишчи идораларнинг мавзуларини, бюджет масалаларини муҳокама қилади. МОЗМнинг қароргоҳи Париж шаҳрида жойлашган. МОЗМ қонунлаштирувчи метрология бўйича халқаро ҳужжатлар ишлаб чиқаради. Бу ҳужжатлар миллий стандартлар тузиш учун асос бўлиб хизмат килади.

Халқаро электротехника комиссияси (МЭК) МЭК 1906 йил 13 мамлакат иштирокида Лондонда таъсис этилган, қароргоҳи Женева шаҳрида жойлашган. МЭК электротехника, радиотехника, радиоэле к троника соҳалари бўйича атамалар ва параметрларни стандартлаштириш бўйича шуғулланади. МЭК га 41 мамлакат аъзоликка қабул қилинган. Бу мамлакатларда ер шарининг 81% аҳолиси истиқомат қилади. Улар жаҳонда ишлаб чиқариладиган электр энергиясининг 95% идан ортиқ қисмини сарф қилишади. Расмий тили инглиз, француз ва рус тиллари. МЭК нинг олий ра ҳ бар идораси МЭК кенгашидир. Унда энг юқори лавозим президент б ў либ, 3 йил муддат билан сайланади. МЭК ҳар йили бир марта кенгашга йиғилади ва ўз фаолияти доирасидаги масалаларни ҳал қилади. МЭК нинг техник органлари структураси ИСО никига ўхшаш: техник қумиталар(ТК), кичик қумиталар (КҚ), ишчи гуруҳлар (ИГ). Ҳозирги пайтгача 80 та техник қумита тузилган. Бу қумиталарнинг бир қисми (масалан, атамалар, график тасвирлаш, кучланиш ва частоталар бўйича қумиталар) халқаро умумтехник стандартлар тузиш ишлари билан шуғулланади. Қумиталарнинг қолган қисми аниқ турдаги маҳсулотларнинг (трансформаторлар, электротехника буюмлари, радиоэлектрон аппаратлар ва ҳ.к.) стандартларини тузадилар.

1-расм. ИСО нинг тузилиши (Изоҳ: ИСО таркибидаги умумий масалалар қумитаси сони 7 та, ТБ сони - 4та, ТҚ сони – 163 та, КҚ сони – 636 та, ИГ сони – 1350 та).

АДАБИЁТЛАР: 1. Орипов А.В. Ўзаро алмашинувчанлик, стандартлаштириш ва техникавий ўлчовлар. Т., “Ўқитувчи”, 2001. 2. Нуриев К.К. Ўзаро алмашинувчанлик, метрология ва стандартлаштириш. Тошкент, 2005. 3. Якушев А.И. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., “Машиностроение”, 1986. 4. Серый И.С. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., ПО “Агропромиздат”, 1987. 5. Допуски и посадки. Справочник в 2-х ч.под.ред. В.Д.Мягкова 6-е изд. Л.: «Машиностроение». 1986 г. 6. Ўзбекистон Республикасининг Давлат стандатлари, 1996-2004 йиллар. 7. П.Р. Исматуллаев ва бошк. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш. Т., «Узбектстон», 2001. 8. Цитович Б.В. и др. Взаимозаменяемость, стандартизация и технические измерения. Учеб.пособие. М., “Высщая школа”, 1987. 9. Н.С. Козловский, В.М. Ключников. Сборник примеров и задач по курсу «Основы стандартизации, допуски и технические измерения. М., «Машиностроение» 1983.

O'xshashlar

Квалиметрия таърифи квалиметириянинг пайдо бўлиш ва ривожланиш тарихи

Стандартлаштиришнинг мақсади ва вазифалари

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш

Стандартлаштиришнинг моҳияти ва иқтисодий самарадорлиги

Метрология стандартлаштириш ва сертификатлаштириш фанининг мақсади ва метрология бўйича асосий атамалар