Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш - Metrologiya - Referatlar

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

240 KB

Ko'chirib olish

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш Режа: 1. Метрология ва унинг б ў лимлари 2. Катталиклар.Катталикнинг ў лчамлилиги, қиймати, бирлиги ва уларнинг тизимлари 3. Катталикларни ў лчаш 4. Ў лчаш принциплари, усуллари ва усулиятлари 5. Катталикларни ў лчаш натижалари ва хатоликлари 6. Давлат метрологик назорати турлари, органлари ва объектлари 7. Ўзбекистон Республикасининг «Метрология тўғрисида»ги қонуни 8. Ў збекистон Республикасининг давлат стандартлари 9. Халқаро метрология ташкилотлари 10. Ўрта Осиё қадимий катталиклар бирликлари

Метрология ва унинг б ў лимлари Метрология- ў лчашлар, уларнинг бирлилигини таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда керакли аниқ ликка эришиш й ў ллари ҳақидаги фан. Метрология ўч булимлардан иборат- назарий метрология, қонунлаштирувчи метрология ва амалий метрология. Назарий (фундаментал) метрология- метрологиянинг фундаментал асосларини ишлаб чиқиш пред-мети б ў лган соҳасидаги метрология б ў лими. Қонунлаштирувчи метрология- метрология б ў йича миллий идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ў лчаш усуллари, ў лчаш воситалари ва ў лчаш лабораторияларига давлат та-лабларини ў з ичига олган метрология қисми. Амалий метрология- назарий метрология ишланмаларини ва қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қ ў лланиш масалалари билан шуғулланувчи метрология б ў ли-ми. 2 Катталиклар. Катталикнинг ў лчамлилиги, қиймати, бирлиги ва уларнинг тизимлари Катталик -сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан аниқла- ниши мумкин б ў лган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир. Физик объектнинг (физик тизим, ҳодиса ёки жараённинг) физик хоссаси б ў лган катталик ҳақида гапирилган ҳолларда "физикавий катталик" атамаси қ ў лланилади. Катталикнинг қиймати - катталик учун қабул қилинган бирликларнинг маълум бир сони билан катталикнинг ў лчамини ифодалаш. Катталикнинг сонли қиймати - катталикнинг қийматига ки-рувчи номсиз сон. Чин қиймат -маълум катталикни сифат ва миқдор жиҳатдан идеал тавсифлай оладиган катталик қиймати. Катталикнинг чин қиймати абсолют чин тушунчасига мос келтирилиши мумкин. Чин қиймат ў лчаш усуллари ва воситаларини т ў хтовсиз такомиллаштириб, чексиз ў лчашлар жараёни натижасида олиниши мумкин. Ҳақиқий қиймат - тажриба орқали топилган қиймат чин қийматга шу дара-жада яқинки, берилган масала-да бунинг ў рнида фойдалани-лиши мумкин.

Катталиклар тизими - катталикларнинг бирлари мустақил, бошқалари эса мус-тақил катталикларнинг функцияси деб қабул қилинадиган принципларга мувофиқ ташкил этилган катталиклар т ў плами. Катталиклар тизими номида асосий деб қабул қилинган катта ликларнинг символлари қ ў лланилади, масалан, механикавий катталиклар тизими, бунда асосий катталиклар сифатида й ў л L , масса М ва вақт Т қабул қилинган б ў либ, LMT тизими деб аталиши лозим. Ҳозир кучга эга б ў лган Халқаро бирликлар тизими (СИ) га мос асосий катталиклар тизими LMTI  NJ символлари билан белгиланиши лозим, булар мос ҳолда асосий катталиклар - L й ў л, М мас-са, Т вақт, I электр токи,  температура, N модда миқдори ва J ёруғлик кучининг символларини ифодалайди. Асосий катталик -тизимга кирадиган ва тизимнинг бошқа катталикларидан мустақил деб шартли равишда қабул қилинган катталик Ҳосилавий катталик -тизимга кирадиган ва бу тизимнинг асосий катталиклари орқали аниқланадиган катталик. Мисоллар 1 LMT тизимида механикавий катталикларнинг ҳосилалари: v илгариланма ҳаракат тезлиги (модули б ў йича) v = dl / dt тенгламаси билан аниқланади, бунда l - й ў л, t - вақт; 2 F моддий нуқтага қ ў йилган куч (модули б ў йича) F = ma тенгламаси билан аниқланади, бунда m - нуқта массаси, a -кучнинг таъсирида пайдо б ў л- ган тезланиш. Катталикнинг ў лчамлилиги -турли даражалардаги асосий катталиклар символларининг к ў пайтмаларидан тузилган, ушбу катталикни мазкур катталиклар тизимида асосий деб қабул қилинган катталиклар билан боғлиқлигини акс эттирувчи ҳамда мутаносиблик коэффициенти 1 га тенг б ў лган даражали бир ҳад шаклидаги ифода. Бир ҳадга кирадиган асосий кат таликлар символларининг даражалари к ў рилаётган катталикнинг асосий катталикларга боғлиқлигига қараб, бутун, касрли, мусбат ва манфий б ў лиши мумкин. Ў лчамлилик тушунчаси асосий катталикларга ҳам тадбиқ этилади . Асосий катталикнинг ў лчам лилиги ў зига нисбатан олинганда бирга тенг , яъни асосий катталик ў лчамлилигининг формуласи унинг символларига мос келади . Стандартлаштириш б ў йича Халқ - аро ташкилот ( ИСО ) ИСО 3170 стандартга мувофиқ катталикларнинг ў лчамлилигини dim белгиси билан белгилаш керак . LMT катталиклар тизимида х катталикнинг ў лчамлилиги х =L l M m T t б ў лади , бунда L,M,T асосий деб қабул қилинган ( узунлик , мас - са , вақт ) катталикларнинг символлари .

Катталикнинг ў лчамлилик к ў рсаткичи - ҳосилавий катталикнинг ў лчамлилигига кирадиган асосий катталик ў лчамлилигининг оши - рилган даража к ў рсаткичи . Юқорида келтирилган формуладаги l , m , t даража к ў рсаткичлари х катталик ҳосиласи ў лчамлилигининг к ў рсаткичлари деб аталади. Асосий катталик ў лчамлилигининг к ў рсаткичи ў зига нисбатан олинганда бирга тенг. Ў лчамли катталик - ў лчамлилигидаги асосий кат-таликларнинг камида бири нол-га тенг б ў лмаган даражага оширилган катталик. Тил қоидалари нуқтаи назаридан бу атамани " ў лчамлилик катталиги" деб аташ т ў ғри б ў лади. Мисол-LMTI  NJ тизимида Ғ куч ў лчамлилик катталиги б ў лади: dim F=LMT -2 . Ў лчамсиз катталик - ў лчамлилигига кирган асосий катталикларнинг даражаси нол-га тенг б ў лган катталик. Тил қоидаларига мувофиқ бу атамани " ў лчамлиликсиз катталик" деб аташ т ў ғрироқ б ў лади. Бирорта каттликлар тизимида ў лчамсиз б ў лган катталик бошқа ти-зимда ў лчамли б ў лиши мумкин. Масалан, электр доимийси  о электроста-тик тизимда ў лчамсиз катталик б ў либ СИ катталиклар тизимида dim  o =L -3 M 1 T 4 I 2 ў лчамлиликка эга. Катталик тури - катталикнинг сифат жиҳатдан аниқлилиги. Мисоллар: 1 Деталнинг диаметри ва узунлиги бир турли катталиклар. 2 Деталнинг узунлиги ва массаси бир турли б ў лмаган катталиклар. Аддитив катталик - турли қийматларини жамлаш, сонли коэффициентга к ў пайти-риш, бир-бирига б ў лиш мумкин б ў лган катталик. Мисол - узунлик, масса, куч босим, вақт ва б. аддитив кат таликларга киради Ноаддитив катталик - қийматларини жамлаш, сонли коэффициентга к ў пайтириш ёки бир-бирига б ў лиш маъносиз б ў лган катталик. Мисол - Термодинамик температура. Катталик бирлиги - шартли равишда 1 га тенг қиймат берилган ва ў зи билан бир турли катталикларни миқ-дор жиҳатдан ифодалаш учун қ ў лланиладиган, белгиланган ў лчамли катталик. "Қонун ҳужжатлари" б ў йича мамлакатда қ ў лланиш учун тайинлан-ган, бирликлар тизимини ва (ёки) алоҳида бирликларни ифодаловчи "қонунлаштирилган бирликлар" ту-шунчаси амалда кенг к ў ламда қ ў лла- нилади. Катталиклар бирликлари тизи ми- берилган катталиклар тизими учун қабул қилинган принцип-ларга мувофиқ тузилган катта-ликларнинг асосий ва ҳосила-вий бирликлари мажмуи.

Мисол - Ў лчовлар ва тарози-лар б ў йича XI Бош конферен-цияси томонидан 1960 йилда қабул қилинган ва кейинги конференцияларда аниқлаб олинган Халқаро бирликлар тизими (СИ). Катталиклар бирликлари тизимининг асосий бирлиги (асосий бирлик)- асосий катталикнинг берил-ган бирликлар тизимидаги бирлиги. Мисол - Халқаро бирликлар тизимининг асосий бирликлари метр (м), килограмм (кг), секунд (с), ампер (А), кельвин (К), моль (моль) ва кандела (кд). Катталиклар бирликлари тизимининг ҳосилавий бирлиги (ҳосилавий бирлик)- асосий барликлар ёки асосий ва аниқланган ҳосилавий бирликлар билан боғловчи тенгла-мага мувофиқ ташкил топган, катталиклар тизимининг ҳоси-лавий катталик бирлиги. Мисоллар: 1 м/с - СИ нинг асосий бирликлари метр ва секунддан ташкил топган тезлик бирлиги; 1 Н - СИ нинг асосий бир-ликлари - килограмм, метр ва секунддан ташкил топган куч бирлиги. Катталикнинг тизимдаги бирлиги - қабул қилинган бирликлар тизимига кирадиган катталик бирлиги. СИ нинг асосий, ҳосила-вий, каррали, ва улушли бирликлари тизимдаги бирликлардир, масалан: 1 м; 1 м/с; 1 км; 1 нм. Катталикнинг тизимдан ташқари бирлиги - қабул қилинган бирликлар тизимига кирмайдиган катталик бирлиги. Тизимдан ташқари бирлик-лар (СИ бирлиуларига нисбатан) т ў рт гуруҳга б ў литнади: 1 СИ бирликлари билан баробар рухсат этилган бирликлар. Мисол: тонна, масса атом бирлиги, минут, соат, сутка, градус, минут, секунд, литр, ёруғлик йили, диоптрий, гектар, электрон-вольт, киловатт-соат, вольт-ампер, вар, ампер-соат, процент, промилле, пропромилле, бел, децибел, фон, октава, декада, непер. 2 Махсус соҳаларда қ ў лланиш рухсат этилган бирликлар. Мисол: масса атом бирлиги, ёруғлик йили, диоптрий, электрон-вольт, киловатт-соат. 3 Вақтинча (муваққат) рухсат этилган бирликлар. Масалан: денгиз мили, карат, текс, узел (0,514 m / s ), бар (10 5 Ра), гал (0,01 m / s 2 ), айланиш секундига (минутига). 4 Эскирган (рухсат этилмайдиган) бирликлар. Мисол: ангстрем, центнер, килограм (грамм, тонна)-куч, миллиметр симоб (сув) устуни, эрг (10 -7 J ), от кучи, пуаз, стокс, калория, рентген ( 2,58.10 -4 C / kg ), кюри, микрон, ампер-айланма, ар (100 m 2 ), гектар (10000 m 2 )

Катталикнинг когерент ҳосилавий бирлиги - сонли коэффициенти 1 га тенг деб қабул қилинган тенглама воситасида бирликлар тизимининг бошқа бирликлари билан боғланган, катталикнинг ҳосилавий бирлиги. Катталикнинг каррали бирлиги - тизимли ёки тизимдан ташқари бирликдан бутун сон марта катта б ў лган катталик бирлиги. Мисол - Узунлик бирлиги 1 км = 103м, яъни метрга каррали; частота бирлиги 1 МГц (мегагерц) = 106Гц, герцга каррали; радионуклидларнинг активлик бирлиги 1 МБк (мега-беккерель) = 106Бк, беккерелга каррали. Катталикнинг улушли бирлиги - тизимли ёки тизимдан ташқа-ри бирликдан бутун сон марта кичик б ў лган катталик бирли-ги. Мисол - Узунлик бирлиги 1 нм (нанометр) = 10 -9 м ва вақт бирлиги 1 мкс = 10 -6 с мос ҳолда метр ва секунднинг улушлари б ў лади. Катталик бирлигининг ў лчами - қайта такрорланадиган ёки ў лчаш воситаси сақлайдиган, катталик бирлигининг миқдорий аниқлилиги. Эталонларда ёки ишчи ў лчаш воситаларида сақланадиган бирлик ў лчами миллий бирламчи эталонга нисбатан аниқланиши мумкин. Бунда бир нечта қиеслаш (иккиламчи ва ишчи эталонлар орқали қиёслаш) поғоналари б ў лиши мумкин. Халқаро бирликлар тизими- ў лчовлар ва тарозилар б ў йича Бош конференция қабул қилган ва тавсия этган бирликлар когерент тизими. 3 Катталикларни ў лчаш Катталикни ў лчаш - катталик бирлигини сақлайдиган техникавий воситани қ ў л-ланишга оид, ў лчанадиган катталик билан унинг бирлиги ў ртасидаги нисбатни (ошкор ёки ноошкор к ў ринишда) топиш ва бу катталик қийматини аниқлаш имконини берувчи операциялар мажмуи. Мисоллар: 1 Энг оддий ҳолатда б ў линмали чизғични бирор деталга қ ў йиб, аслида унинг ў лчами чизғичда сақланган бирликка солиштирилади ва ҳисоблаб, катталик қиймати (деталнинг узунлиги, баландлиги, қалинлиги ва бошқа параметрлари) аниқланади. 2 Ў лчаш асбоби к ў рсаткичининг силжишига ў згартирилган катталик ў лчами бу асбобнинг шкаласида сақланган бирлик билан таққосланади ва ҳисоб-лаб топилади. Бирор катталикни аниқликлари бир хил б ў лган ў лчаш воситалари билан бир хил шароитда ва диққат билан бажарилган қатор ў лчашлар тенг аниқлик билан ў лчашлар дейилади.

Қатор ў лчашларга ишлов беришдан аввал бу қатор ў лчашлар-нинг тенг аниқлик билан бажарилган лигига ишонч ҳосил қилиш зарур. Аниқлиги тенг б ў лмаган ў лчашлар- бирорта каттликни аниқлиги б ў йича фарқланувчи ў лчаш воситалари билан ва (ёки) турли шароитларда бажарилган қатор ў лчашлар. Аниқлиги тенг б ў лмаган ў лчашлар қаторига, бу қаторга кирган алоҳида ў лчашларнинг вазнини ҳисобга олган ҳолда ишлов берилади. Бир каррали ў лчаш - бир марта бажарилган ў лчаш. К ў пчилик ҳолларда амалда айнан бир марта ў лчаш қ ў лланилади. Масалан, вақтни соат билан ў лчаш, савдода маҳсулот массаси ва ҳажми ва ҳ.к., одатда бир марта бажари-лади. К ў п марта ў лчаш - натижаси бирин-кетин бажарилган ў лчашлардан олинган бир хил ў лчамли катталикни ў лчаш, яъни бир карра ў лчашлар қаторидан иборат б ў лган ў лчаш. Статик ў лчаш- муаяйн ў лчаш вазифасига к ў ра, ў лчаш вақти давомида ў згармайди деб қабул қилинган катталикни ў лчаш. Мисоллар 1 Деталнинг узунлигини м ў ъ-тадил ҳароратда ў лчаш. 2 Ер участкасининг ў лчамла-рини ў лчаш. Динамик ў лчаш - ў лчамлари ў згарувчи катталикни ў лчаш. "Динамик" с ў зи ў лчанадиган катталикка тегишли. Қатъий айтилганда, барча катта ликлар вақт ичида у ёки бу ў згариш лар таъсирида б ў лади. Бунга тобора сезгир ў лчаш асбобларини қ ў лланиш ишонч ҳосил қилдиради. Бундай асбоблар илгари ў згармас деб ҳисоб-ланган катталикларниг ў згаришини аниқлашга имкон беради, шунинг учун ў лчашларни динамик ва статик ў лчашларга ажратиш шартли б ў лади. Мутлақ ў лчаш -бир ёки бир неча асосий катталикларни бевосита ў лчашларга ва (ёки) доимийлик қий-матларини қ ў ллашга асосланган ў лчаш. Мисол - F = mg кучни ў лчаш асосий катталик m массани ў лчашга ва g доимийликни (массани ў лчаш нуқтасида) қ ў ллаш-га асосланган. Нисбий ў лчаш -катталикнинг бирлик вазифасини бажарувчи номдош катталикка нисбатини ёки катталикни бошланғич деб қабул қилинган номдош катталикка нисбатан ў згаришини ў лчаш. Мисол - Манбаидаги радио-нуклид активлигини активликнинг эталон ў лчови сифатида аттестатланган бир хилли манбадаги радионуклид активлигига нисбатан ў лчаш. Бевосита ў лчаш - катталикнинг изланаётган қиймати бевосита олинадиган ў лчаш.

Изоҳ - "Бевосита ў лчаш" атамаси "билвосита ў лчаш" атамасига қарамақарши тушунча сифатида пайдо б ў лган. Қатъий айтилганда, ў лчаш доим бевосита б ў лади ва катталикнининг бирлигига таққослаш деб қаралади. Бу ҳолда "бевосита ў лчаш усули" атамасини қ ў лланиш дуруст б ў лади. Мисоллар 1 Деталнинг узунлигини мик-рометр билан ў лчаш. 2 Ток кучини амперметр би-лан ў лчаш. 3 Массани тарозида ў лчаш. Билвосита ў лчаш- изланаётган катталик билан функционал боғланган бошқа катталикларни бевосита ў лчаш натижалари асосида катталикнинг изланаётган қийматини аниқлаш. Мисол - Цилиндр шаклидаги жимснинг D зичлигини D = m /(0,25 *  d 2 h ) тенглама-си воситасида боғланган ци-линдр m массаси, h баландлиги ва d диаметрини бевосита ў лчаш натижалари б ў йича аниқлаш. Изоҳ - К ў пчилик ҳолларда "билво-сита ў лчаш" атамаси ў рнида "билво- сита ў лчаш усули" атамаси қ ў ллани-лади. Мажмуий ў лчашлар- бир неча номдош катталикларни бир вақтда ў тказилади-ган ў лчашлар, бунда катталик-ларнинг изланаётган қийматла-ри бу катталикларининг турли бирикмаларини ў лчашда олинадиган тенгламалар тизимини ечиш й ў ли билан аниқланади. Изоҳ - Изланаётган катталик қийматини аниқлаш учун тенгламалар сони катталиклар сонидан кам б ў лмаслиги лозим. Мисол - Ҳар хил тарози тош-ларининг массасини ў лчаб (солиштириб), бир тошнинг маълум массаси б ў йича т ў пламдаги алоҳида тошларнинг массаси аниқланади. Биргаликда ў лчашлар - номдаги б ў лмаган икки ва ундан ортиқ катталиклар орасидаги боғланишни аниқлаш учун бу катталикларни бир вақтда ў тказиладиган ў лчаш-лари. Ў лчашлар соҳаси- фан ёки техниканинг бирор соҳасига хос ва ў зининг хусусиятлари билан ажралиб турадиган катталикларни ў лчашлар мажмуи. Изоҳ - Механикавий, магнит, акустик ў лчаш, ионланувчи нурланиш- ларни ў лчаш ва бошқа ў лчаш соҳалари б ў лади. Ў лчашлар тури- ў лчашлар соҳасининг ў зига хос хусусиятларга эга ва ў лчанадиган катталикларнинг бир жинслилиги билан ажралиб турадиган қисми.

Мисол - Электр ва магнит ў лчашлар соҳасида электр қаршиликни, электр юритувчи куч-ни, электр кучланишни, магнит индукцияни ва бошқаларни ў лчашларга ў лчашлар тури деб қараш мумкин. Ў лчашларнинг кичик тури- бир жинсли катталикни ў лчаш хусусиятлари (катталикнинг ди апазони, ў лчами б ў йича ва б.) билан ажралиб турадиган ў л-чашлар турининг бир қисми. Мисол - Узунликни ў лчашда катта узунликларни ( ў нлаб, юзлаб, минглаб километрларни) ў лчаш ёки ў та кичик узунликлар - пленкаларнинг қалинлигини ў лчашлар ажратиб к ў рсатилади. 4 . Ў лчаш принциплари, усуллари ва усулиятлари Ў лчаш принциплари- ў лчашлар учун асос қилиб олинган ходиса ёки эффект. Мисоллар 1 Электр кучланишини ў лчаш учун Джозефсон эффектини қ ў л- ланиши. 2 Ионланувчи нурланишлар нинг ютилган энергиясини ў лчаш учун Пельтье эффектини қ ў лланиши. 3 Тезликни ў лчаш учун Допплер эффектини қ ў лланиши. 4 Массани тарозида ў лчашда оғирлик кучидан фойдаланиш. Ў лчаш усули- ў лчашлар (қонун-қоидалари)дан фойдаланиб, ў лчанадиган катталикни унинг бирлиги билан солиштириш усули ёки усул лари мажмуи. Изоҳ - Ў лчашлар усули одатда ў лчаш воситаларининг тузилишига боғлиқ. Бевосита баҳолаш усули- катталикнинг қиймати ў лчаш воситасининг к ў рсатишига қараб бевосита аниқланадиган ў лчаш усули. Ў лчов билан таққослаш усули- ў лчанадиган катталикни ў лчов орқали яратиладиган катталик билан таққослаш усули. Мисоллар 1 Пишангли тарозида тошлар (маълум қийматли масса ў лчов-лари) билан мувозанатлаштириб массани ў лчаш. 2 Ў згармас ток кучланиишини компараторда нормал элемент-нинг маълум электр юритувчи кучи (ЭЮК) билан таққослаб ў лчаш. Нолга келтириб ў лчаш усули- ў лчанадиган катталикнинг ва ў лчовнинг таққослаш асбобига б ў лган таъсири натжасини нолга келтириб, ў лчов билан таққослаш усули. Мисол - Электр қаршиликни к ў прикни т ў лиқ мувозанатлаб ў лчашлар.

Ў риндошлик (алмаштириш, замещение) билан ў лчаш усули- ў лчов билан таққослаш усули б ў либ, бунда ў лчанадиган катталикнинг қиймати маълум б ў лган ў лчов билан алмаштирилади. Мисол - Ў лчанадиган массани ва тошларни тарозининг доим битта палласига кетма-кет навбати билан жойлаштириб, тортиш (Бард усули). Т ў лдириш билан ў лчаш усули - ў лчов билан таққослаш усули б ў либ, бунла ў лчанадиган кат-таликнинг қиймати бу катталик нинг ў лчови билан шундай т ў л-дириладики, таққослаш асбобига олдиндан берилган қийматга тенг сумма таъсир этадиган б ў лсин. Айирмали ў лчаш усули- ў лчанадиган катталик қийма-ти маълум ва ў лчанадиган кат-таликнинг қийматидан оз фарқ-ланадиган бир жинсли катталик билан таққосланадиган, бу икки катталик ў ртасидаги айирма ў лчанадиган ў лчашлар усули. Мисол - Узунлик ў лчовини компараторда намунавий ў лчов билан таққослаб қиёслашда ў тказиладиган ў лчашлар. контактли ў лчашлар усули- асбобнинг сезгир элементи ў лчаш объектига уринтириладиган ў лчашлар усули. Мисоллар: Валларнинг диаметрини ў л-чаш скобаси билан ў лчаш ёки ў тувчи ва ў тмайдиган калибрлар билан текшириш. Жисмнинг температурасини термометр билан ў лчаш. Контактсиз ў лчаш усули- ў лчаш воситасининг сезгир элементи ў лчаш объекти билан уринтирилмайдиган ў лчашлар усули. Мисоллар:1 Домна печида температурасини пирометр билан ў лчаш. Объектгача б ў лган масофа-ни радиолокатор билан ў лчаш. Сезги аъзолари орқали ў лчашлар- одамнинг сезиш аъзоларидан фойдаланишга асосланган ў лчашлар. Эвристик ў лчашлар- одамнинг ҳиссиётига асос-ланган ў лчашлар. 5 . Катталикларни ў лчаш натижалари ва хатоликлари Катталикни ў лчаш натижаси- ў лчаш й ў ли билан олинган катталикнинг қиймати. Тузатилмаган ў лчаш натижаси- мунтазам хатоликларни ҳисобга олувчи тузатишлар киритишдан аввал ў лчашда олинган катталикнинг қиймати. Тузатма - мунтазам хатоликнинг ташкил этувчиларини й ў қотиш мақсади-да тузатилмаган ў лчаш нати-жасига қ ў шиладиган катталик-нинг қиймати.

Изоҳ - Тузатма ишораси хатолик ишорасига қарама-қарши б ў лади. Ў лчовнинг номинал қийматига қ ў шиладиган тузатма " ў лчов қийматига тузатма" деб аталади; ў лчаш асбобининг к ў рсатувига қ ў шиладиган тузатма "асбоб к ў рсатувига тузатма" дейилади. Тузатилган ў лчаш натижаси- ў лчашда олинган ва мунтазам хатоликларнинг таъсирига зарур тузатмалар киритиб аниқланган катталик қиймати. Ў лчашлар натижаларининг яқинлилиги- бир катталикнинг ў зини бир хил шароитларда, бир хил пухталик ва усул билан бир хил воситалар ёрдамида такрор ў лчаш натижаларининг бир-бирига яқинлиги. К ў п марта бажарилган икки гуруҳ ў лчашларнинг яқинлиги ў ртача квадратик ёки ў ртача арифметик хатоликлар к ў лами билан тавсфиланиши мумкин. Ў лчаш натижаларининг қайтарилувчанлиги- бир катталикнинг ў зини турли жойларда турли усуллар, воситалар, операторлар билан турли вақтларда олинган, лекин бир хил ў лчаш шароитларига (температура, босим, намлик ва б.) келтирилган ў лчаш-лар натижаларининг яқинлиги. Ў лчашларнинг қайтарилувчанлиги таққосланадиган ў лчашлар қаторларининг ў ртача квадратик хатоликлари билан тавсифланиши мумкин. Ў лчаш натижасининг хатолиги- ў лчаш натижасининг ў лчанаётган катталикнинг чин (ҳақиқий) қийматидан оғиши. Катталикнинг чин қиймати номаълум б ў либ, у фақат назарий тадқиқотларда қ ў лланилади. Амалиётда катталикнинг (Х ҳ ) ҳақиқий қийматидан фойдаланилади, натижада ў лчаш хатолиги (  Х ў лч ) қуйидаги ифодадан аниқланади  х ў лч =Х ў лч -Х ҳ (1) бунда х ў лч - катталикнинг ў лчанган қиймати. Ў лчашнинг мунтазам хатолиги- бирор катталикнинг такрорий ў лчаш натижасида доимий қоладиган ёки қонуний равишда ў згарадиган ў лчаш хатолигининг ташкил этувчиси. Ў лчаш тавсифига қараб мунтазам хатоликлар доимий, прогрессив, мураккаб қонуният б ў йича ў згарадиган, даврий хатоликларга б ў линади. Доимий хатоликлар - узоқ вақт, масалан, қатор ў лчашларни бажариш вақтида ў з қийматини сақдайдиган хатоликлар. Булар энг к ў п тез- тез учрайди. Прогрессив хатолик - узлуксиз ў сувчи ёки камаювчи хатоликлар. Буларга, масалан, фаол текшириш асбоби билан текширишда ў лчаш

учликларининг деталга уриниб ейилиши натижасида пайдо б ў ладиган хато- ликлар киради. Даврий хатоликлар - қиймати вақт га ёки ў лчаш асбоби к ў рсаткичининг силжишига даврий боғлиқ б ў лган ха-толиклар. Мураккаб қонуният б ў йича ў згарадиган хатоликлар- бир нечта мунтазам хатоликларнниг биргаликдаги таъсири натижасида содир б ў лади. Ў лчашнинг асбобий хатолиги- қ ў лланиладиган ў лчаш воситасининг хатолигига боғлиқ б ў лган, ў лчаш хатолигининг ташкил этувчиси. Ў лчаш усулининг хатолиги - номукаммал усулнинг қ ў лланилиши билан боғлиқ б ў лган, ў лчашларнинг мунтазам хатоли-гининг ташкил этувчиси. Ў лчаш тенгламаларида қабул қилинган соддалаштиришлар натижасида, к ў пинча, жиддий хатоликлар содир б ў лади. Буларнинг таъсирини қоплаш учун тузатмалар киритиш лозим. Усул хатолиги баъзан "назарий хатолик" деб аталади. Усул хатолиги баъзан тасодифий хатолик тарзида пайдо б ў лиши мумкин. Ў лчаш шароитларининг ў згаришига боғлиқ ў лчаш хатолиги- ў лчаш шароитини тавсифловчи параметрлардан бирортасининг белгиланган қийматдан бир томонлама оғишининг ҳисобга олинмаган таъсиридан содир б ў лган, мунтазам хатоликнинг ташкил этувчиси. Бу атама таъсир этувчи бирорта катталик (температура, атмосфера босими, ҳавонинг намлиги, магнит майдоннинг кучланганлиги, титрашлар ва б.) таъсири ҳисобга олинмаганда ёки кам ҳисобга олинганда, ў лчаш воситалари нот ў ғри ў рнатилганда, уларнинг ў заро жойли-шиш қоидалари бузилганда ва б. қ ў лланилиши мумкин. Ў лчашнинг субъектив хатолиги- операторнинг ў зига хос хусусиятларига боғлиқ б ў лган, мунтазам хатоликнинг ташкил этувчиси. Ў лчаш воситаларининг к ў рсатувларини мунтазам равишда кечикиб (ёки вақтидан илгари) ҳисобга оладиган операторлар ҳам учрайди. Субъектив хатолик баъзан хусусий хатолик ёки хусусий фарқ деб ҳам аталади. Й ў қотилмаган мунтазам хатолик- ҳисоблаш ва мунтазам хатоликлар таъсирига тузатма киритиш хатоликларига ёки кичиклиги учун тузатма киритилмаган мунтазам хатоликка оид ў лчашлар натижаси хатолигининг ташкил этувчиси. Баъзан, хатоликнинг бу тури "мунтазам хатоликнинг й ў қотилмаган қолдиғи(лари) деб аталади. Й ў қотилмаган мунтазам хатолик унинг чегаралари билан тавсифланади.

Й ў қотилмаган мунтазам хатолик чегаралари қ ў шилувчилар сони N  3 б ў лганда қуйидаги формула б ў йича ҳисобланади   N i i 1   , (2) бунда  i - й ў қотилмаган мунтазам хатолик i -ташкил этувчисининг чегараси. Й ў қотилмаган мунтазам хатолик-лар сони N  4 б ў лганда унинг чега- ралари қуйидагича ҳисобланади   N i i 1 2  , (3) бунда К - айрим й ў қотилмаган мун-тазам хатоликлар текис тақсимланганда танланган ишончли эҳтимоллик Р га боғлиқлик коэффициенти (Р=99 да К=1,4). Бунда  ишончли квази тасодифий хатолик деб қаралади. Ў лчашнинг тасодифий хатолиги- бир катталикнинг ў зини бир хил пухталик билан такрор ў лчашларда тасодифан (ишораси ва қиймати б ў йича) ў згарадиган, ў лчаш натижаси хатолигининг ташкил этувчиси. Ў лчашнинг мутлақ хатолиги- ў лчанадиган катталикнинг бирликларида ифодаланган ў лчаш хатолиги. Хатоликнинг мутлақ қиймати- ишораси ҳисобга олинмаган хатолик қиймати (хатолик модули). Ў лчашнинг нисбий хатолиги- мутлақ хатоликнинг ў лчанаётган катталикнинг ҳақиқий ёки ў лчанган қийматига нисбати билан ифодаланган ў лчаш хатолиги. Нисбий хатолик улушларда ёки фоизларда қуйидаги ифодалардан топилади  =  х/х ёки  =(  х/х).100  , (4) бунда  х - ў лчашларнинг мутлақ хатолиги, х - катталикнинг нисбий ёки ў лчанадиган қиймати. Ў лчашлар қаторидаги натижаларнинг тарқоқлиги- бир катталикнинг ў зини тенг аниқлик билан ў лчашлар қаторида тасодифий хатоликларнинг таъсири сабабли содир б ў лган ў лчаш натижаларининг ў заро номувофиқлиги. Тасодифий хатоликларнинг таъсири сабабли натижаларнинг ў лчашлар қаторидаги тарқоқлиги одатда мунтазам хатоликлар таъсирига тузатмалар киритилгандан кейин миқдорий баҳоланади. Натижаларнинг ў лчашлар қаторидаги тарқоқлиги қуйидагилар билан баҳоланиши мумкин: - к ў лами; - ў ртача арифметик хатолик (модули б ў йича);

- ў ртача квадратик хатолик ёки стандарт оғиш ( ў ртача квадратик оғиш), экспериментал ў ртача квад-ратик оғиш; - хатоликнинг ишончли чегаралари (ишончли чегара ёки ишончли хатолик). Ў лчашлар натижаларининг тарқоқлик к ў лами- катталикнинг қатор (ёки n ў лчашлардан танланма) ҳосил қиладиган бирлик ў лчашлар натижаларининг тарқоқлик баҳоси. Бу қуйидаги формула б ў йича ҳисобланади R n = х max -х min , (5) бунда х max ва х min - берилган ў лчашлар қаторида катталик-нинг энг катта ва энг кичик қиймати. Тарқоқлик одатда ў лчаш-даги тасодифий сабабларга боғлиқ б ў либ, эҳтимоллик тавсифига эга. Бирлик ў лчашлар натижаларининг ( ў лчашлар қаторида) ў ртача квадратик хатолиги - бир катталикнинг ў зини тенг аниқлик билан ў лчашлар қатори даги бирлик ў лчашлар натижаларининг ў ртача қиймат атрофида тарқоқланиш баҳоси, қуйидаги формула б ў йича ҳисобланади 1 ) ( 2     n xxi S (6) бунда x i - i - бирлик ў лчаш натижаси; x - ў лчанадиган катталик нинг n бирлик натижаларидан топилган ў ртача арифметик қиймати. Амалиётда " ў ртача квадратик оғиш" атамаси кенг ёйилган. (6) формулага биноан оғиш деган-да ў лчашлар қаторида бирлик нати-жаларнинг ў ртача арифметик қийматидан четлашиши тушунилади. Метрологияда бундай оғиш, ў лчаш хатолиги дейилади. Агар ў лчашлар натижасига мунтазам хатоликлар учун тузатмалар киритилган б ў лса, оғишлар тасодифий хатоликларни билдиради. Шунинг учун атамалар мажмуини тартибга келтириш нуқтаи назаридан " ў ртача квадратик хатолик" атамасини қ ў лланиш мақсадга мувофиқ б ў лади. Мунтазам хатоликлардан озод б ў лган ў лчашлар қаторларига ишлов беришда ў ртача хато-лик ва ў ртача квадратик оғиш бир- лик ў лчашлар натижалари тарқоқли-гининг бир хил баҳоси б ў лади. Ў лчашлар натижаси ( ў ртача арифметик қиймати) нинг ў ртача квадратик хатоси- бир катталикнинг ў зини ў л-чашлар натижаси ў ртача ариф-метик қиймати тасодифий хато-лигининг баҳоси; қуйидаги формула б ў йича ҳисобланади )1 ( ) ( 2     nn x x x i S (7) бунда n - қатордаги бирлик ў лчашлар сони.

Ў лчашлар натижаси хатолигининг ишончли чегаралари- ў лчашлар хатолигининг энг катта ва энг кичик қийматлари б ў либ, булар чегаралаган оралиқда ў лчашлар натижаси хато-лигининг изланаётган (чин) қиймати берилган эҳтимоллик билан жойлашади. Нормал тақсимот қонуни мавжуд б ў лганда ишончли чегаралар  tS ,  tS x каби каби ҳисобланади, бунда S , S х - мос ҳолда бирлик ва ў ртача арифметик ў лчаш натижаларининг ў р-тача квадратик хатоси; t - ишончли эҳтимоллик Р ва ў лчашлар сони n га боғлиқ б ў лган коэффициент. Чегаралар симметрик б ў лганда атама бирлик сонда яъни "ишончли чегара" тарзида қ ў лланиши мумкин. Баъзан "ишончли чегара" атамаси ў рнида "ишончли хатолик" атамаси қ ў лланилади. 6 . Давлат метрологик назорати турлари, органлари ва объектлари Давлат метрология текшируви ва назорати турлари . Давлат метрология текшируви қуйидаги тарзда амалга оширилади: ўлчаш воситаларининг турларини синаш ва тасдиқлаш; ўлчов воситаларини Ҳамда ўлчовларнинг бажарилиш услубиётларини метрологик аттестация қилиш; ўлчаш воситаларини, шу жумладан эталонларни текширувдан ўтказиш, калибрлаш; ўлчаш воситаларини Ҳамда ўлчашларнинг бажарилиш услубиётларини синаш, текширувдан ўтказиш, метрологик аттестация қилиш, ўлчашвоситаларини ва метрология фаолиятнинг бошқа муайян турларини калибрлаш ҳуқуқига эга бўлиши учун метрология хизматлари, марказлари, лабораторияларини аккредитация қилиш; юридик ва жисмоний шахсларнинг ўлчов воситаларини тайёрлаш, реализация қилиш, уларнинг ижараси билан шуғулланишга доир фаолияти лицензияланаётганда мазкур шахсларнинг белгиланган метрология нормалари ва қоидаларига риоя этишларини баҳолаш, ҳамда тасдиқлаш; ўлчовларнинг бажарилиш сифатини ва метрология фаолиятининг бошқа турларини баҲолаш. Давлат метрология назорати: ўлчов воситаларини тайёрлаш, таъмирлаш, уларнинг ижараси билан шуҒулланиш, уларни реализация қилиш, уларнинг ҳолати ва қўлланилиши (физик ўлчамлар бирликлари эталонларини, моддалар ва материаллар таркиби, ҳамда хоссаларининг стандарт намуналарини, ўлчаш тизимларини қўшган ҳолда); ўлчовларнинг бажарилиш услубиётларининг қўлланилиши;

белгаланган метрология нормалари ва қоидаларига риоя этилиши Ҳамда аккредитация қилинган метрология хизматлари, марказлари, лабораториялари фаолияти устидан амалга оширилади. (ЎзР 25.04.2003 й. 482-II-сон Қонуни тахриридаги қисм), (Олдинги тахририга қаранг) Зарур Ҳолларда "Ўзстандарт" қарорига биноан метрология текшируви ва назоратнинг бошқа турлари ва шакллари хам белгиланиши мумкин. (ЎзР 25.04.2003 й. 482-II-сон Қонуни тахриридаги қисм), (Олдинги тахририга қаранг) Давлат метрология текшируви ва назорати давлат метрология хизмати органлари томонидан метрология нормалари ва қоидаларига риоя этилишини текшириш мақсадида амалга оширилади. Давлат метрология текшируви ва назорати метрология соҳасидаги қонун хужжатлари талабларига мувофиқ амалга оширилади. Давлат метрология текшируви ва назорати объектлари. Қуйидагилар давлат метрология текшируви ва назоратининг объектлари ҳисобланади: эталонлар; ўлчаш воситалари; моддалар ва материаллар таркиби, ҳамда хоссаларининг стандарт намуналари; ахборот-ўлчаштизимлари; ўлчашларни бажариш услубиётлари; метрология нормалари ва қоидаларида назарда тутилган ўзга объектлар. Давлат метрология текшируви ва назорати татбиқ этиладиган доиралар. Давлат метрология текшируви ва назорати: соғлиқни сақлаш, ветеринария, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; моддий бойликларни ва энергетика ресурсларини ҳисобга олиш; савдо-тижорат, божхона, почта ва солиқ операцияларини ўтказиш, телекоммуникация хизматларини кўрсатиш; захарли, енгил алангаланувчан, портловчи ва радиоактив моддаларни сақлаш, ташиш ҳамда йўқ қилиб ташлаш; давлат мудофаасини таъминлаш; меҳнат хавфсизлигини ва транспорт ҳаракати хавфсизлигини таъминлаш; сертификатланадиган маҳсулотнинг хавфсизлиги ва сифатини аниқлаш; геодезик ва гидрометеорологик ишлар; ўлчов воситаларини давлат синовидан, текширувдан, калибрлашдан, таъмирлаш ва метрологик аттестациядан ўтказиш; фойдали қазилмаларни қазиб олиш;

миллий ва халқаро спорт рекордларини рўйхатга олишга нисбатан татбиқ этилади. Ўзбекистон Республикасининг норматив ҳужжатларига биноан давлат метрология текшируви ва назорати фаолиятнинг ўзга доираларига нисбатан ам татбиқ этилиши мумкин. 7 Ўзбекистон Республикасининг «Метрология тўғрисида»ги қонуни (28.12.1993 й., N 1005-XII) Мазкур қонунга ЎзР 26.05.2000 й. 82-II-сон ва ЎзР 25.04.2003 й. 482-II- сон қонунларга мувофиқ ўзгартиришлар киритилган: Қонун 5 бўлим ва 21 моддалардан иборат. Қонунни булимлари: I Бўлим. Умумий қоидалар (1-4.1 моддалар) II Бўлим. Физик ўлчам бирликлари, уларни қайта хосил қилиш ва қўллаш (5-8 моддалар) III Бўлим. Ўзбекистон Республикасининг метрология хизматлари (9-11 моддалар) IV Бўлим. Давлат метрология текшируви ва назорати (12-19 моддалар) V Бўлим. Метрология ишларини молиявий таъминлаш (20-21 моддалар) Қонун қўйидаги моддалардан ташкил топган: 1 - модда. Асосий тушунчалар 2 - модда. Метрология тўгрисидаги қонун хужжатлари 3 - модда. Халқаро шартномалар ва битимлар 4 - модда. Метрологияга оид фаолиятни давлат томонидан бошқариш 4.1-модда. Ўлчовларнинг ягона бирликда бўлишини таъминлашга оид норматив ҳужжатлар 5 - модда. Физик ўлчам бирликлари 6 - модда. Физик ўлчамлар бирликларининг эталонлари 7 - модда. Ўлчов воситалари 8 - модда. Ўлчовларни бажариш услубиётлари 9 - модда. Ўзбекистон Республикаси метрология хизматининг тузилиши 10 - модда. Давлат метрология хизмати 11 - модда. Юридик шахсларнинг метрология хизматлари 12 - модда. Давлат метрология текшируви ва назоратини ўтказиш тартиби 13 - модда. Давлат метрология текшируви ва назорати объектлари 14 - модда. Давлат метрология текшируви ва назорати тадбиқ этиладиган доиралар

15 - модда. Давлат метрология текшируви ва назорати турлари 16 модда. Ўлчов воситаларининг турларини тасдиқлаш 17 - модда. Ўлчов воситаларини текширувдан ўтказиш 18-модда. Ўлчов воситаларини тайёрлаш, реализация қилиш ва уларнинг ижараси билан шуғулланиш учун юридик ва жисмоний шахсларнинг фаолиятига лицензия бериш 18.1-модда. Метрология ишлари ва хизматларини амалга ошириш Ҳуқуқи билан таъминлаш учун юридик ва жисмоний шахсларни аккредитация қилиш 19 - модда. Метрология нормалари ва қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик 20 - модда. Давлат томонидан албатта молиявий таъминлаш 21 - модда. Метрологик ишлар ва хизматлар учун хақ тўлаш 8 . Ў збекистон Республикасининг давлат стандартлари РСТ Уз 8.001-98 ГСИ РУз. Система обеспечения единства измерений. Основные положения O'z DSt 8.002:2002 ГСИ РУз. Метрологический контроль и надзор. Основные положения РСТ Уз 8.003-92 ГСИ РУз. Поверка средств измерений. Основные положения O'z DSt 8.004-1999 ГСИ РУз. Стандартные образцы состава и свойств веществ и материалов. Основные положения O'z DSt 8.006-99 ГСИ РУз. Аккредитация на право испытаний, метрологической аттестации, поверки средств измерений O'z DSt 8.007:2002 ГСИ РУз. Подтверждение соответствия средств измерений законодательным требованиям. Основные положения O'z DSt 8.008:2000 ГСИ РУз. Клейма поверительные и калибровочные. Правила изготовления, применения, хранения и гашения O'z DSt 8.009:2004 ГСИ РУз. Утверждение типа средств измерений. Организация и порядок проведения O'z DSt 8.010.1:2002 ГСИ РУз. Метрология. Термины и определения. Часть 1. Основные и общие термины O'z DSt 8.010.2:2003 ГСИ РУз. Метрология. Термины и определения. Часть 2. Средства измерений и их параметры. O'z DSt 8.010.3:2004 ГСИ РУз. Метрология. Термины и определения. Часть 3. Метрологическая служба.

O'z DSt 8.010.4:2002 ГСИ РУз. Метрология. Термины и определения. Часть 4. Метрологическое обеспечение аналитического контроля O'z DSt 8.011:2004 ГСИ РУз. Аттестация средств измерений метрологическая. Организация и порядок проведения РСТ Уз 8.012-94 ГСИ РУз. Единицы физических величин РСТ Уз 8.013-94 ГСИ РУз. Эталоны единиц физических величин. Основные положения O'z DSt 8.014:2002 ГСИ РУз. Эталоны единиц физических величин. Порядок разработки, утверждения, регистрации, хранения и применения РСТ Уз 8.015-94 ГСИ РУз. Служба стандартных образцов Республики Узбекистан. Основные положения O'z DSt 8.016:2002 ГСИ РУз. Методики выполнения измерений. Основные положения РСТ Уз 8.017-95 ГСИ РУз. Аттестация испытательного оборудования. Организация и порядок проведения PCТ Уз 8.018-97 ГСИ РУз. Система калибровки средств измерений. Основные положения PCТ Уз 8.019-99 Г С И Р У з . П о р я д о к п р о в е д е н и я в н у т р е н н е г о , в н е ш н е г о и а р б и т р а ж н о г о к о н т р о л я р е з у л ь т а т о в количественных химических анализов продукции, содержащей драгоценные металлы O'z DSt 8.020:2000 ГСИ РУз. Регистрация деятельности юридических и физических лиц по изготовлению, ремонту, прокату и реализации средств измерений O'z DSt 8.022:2002 ГСИ РУз. Общие метрологические требования к количеству фасованных товаров в упаковках любого вида и порядок осуществления государственного метрологического контроля и надзора за их соответствием O'z DSt 8.023:2000 ГСИ РУз. Измерение расхода и количества жидкостей методом переменного перепада давления. Организация и порядок проведения метрологического контроля и надзора за состоянием и применением измерительных комплексов O'z DSt 8.024:2002 ГСИ РУз. Измерение расхода и количества жидкостей и газов методом переменного перепада давления. Определение поправочного коэффициента на притупление входной кромки отверстия диафрагмы РД Уз 51-006-93 ГСИ РУз. Правила перевода средств измерений в разряд индикаторов РД Уз 51-007-93 ГСИ РУз. Графики поверки средств измерений. Методические указания

РД Уз 51-008-93 ГСИ РУз. Подготовка, переподготовка и повышение квалификации работников метрологических служб РД Уз 51-009-93 ГСИ РУз. Правила вызова государственных поверителей. Организация и порядок проведения РД Уз 51-011-93 ГСИ РУз. Типовое положение о метрологической службе юридического лица РД Уз 51-016-93 ГСИ РУз. Аккредитация хозяйственных субъектов на право поверки средств измерений. Общие требования к поверочным подразделениям РД Уз 51-017-93 ГСИ РУз. Методические указания по аттестации стандартных образцов состава и свойств веществ и материалов РД Уз 51-019-94 ГСИ РУз. Государственный реестр средств измерений. Основные положения O'z RH 51-028:2000 ГСИ РУз. Типовое положение о базовой организации стандартных образцов O'z RH 51-029-94 ГСИ РУз. Требования к нормативным документам на методы и средства поверки РД Уз 51-036-94 ГСИ РУз. Требования к программам и методикам испытаний по утверждению типа средств измерений РД Уз 51-038-95 ГСИ РУз. Порядок регистрации юридических и физических лиц на право ремонта средств измерений O'z RH 51-042:2001 ГСИ РУз. Аккредитация базовых организаций стандартных образцов O'z RH 51-045:2001 ГСИ РУз. Измерение расхода и количества жидкостей и газов методом переменного перепада давления .Метрологическая аттестация измерительных комплексов. Организация и порядок проведения РД Уз 51-046-96 ГСИ РУз. Анализ состояния изм ерений, испытаний и контроля на предприятии, в организации и объединений. Методика, организация и порядок проведения РД Уз 51-048-96 ГСИ РУз. Поверочная схема Республики Узбекистан для средств измерений коэффициента нелинейных искажений в диапазоне частот от 20 до 200000Гц РД Уз 51-049-96 . Поверочная схема Республики Узбекистан для средств измерений электродвижущей силы и постоянного напряжения РД Уз 51-059-97 ГСИ РУз. Расходомеры со стандартными диафрагмами. Учет влияния притупления входной кромки диафрагмы и изменения внутреннего диаметра трубопровода при измерении расхода газа

O'z RH 51-060:2003 ГСИ РУз. Статические счетчики ватт-часов активной энергии переменного тока (классы точности 1 и 2). Методика поверки РД Уз 51-066-97 ГСИ РУз. Методика метрологической экспертизы документов по разработке, изготовлению и аттестации стандартных образцов РД Уз 51-068-98 ГСИ РУз. Поверочная схема Республики Узбекистан для средств измерений девиации частоты ( Взамен ГОСТ 8.232-77 в части раздела 2) РД Уз 51-070-98 ГСИ РУз. Поверочная схема Республики Узбекистан для средств измерений коэффициента амплитудной модуляции высокочастотных колебаний РД Уз 51-071-98 ГСИ РУз. Система калибровки средств измерений. Требования и выполнению калибровочных работ РД Уз 51-072-98 ГСИ РУз. Расходомеры со стандартными диафрагмами. Учет влияния притупления входной кромки диафрагмы при измерении расхода жидкостей и паров РД Уз 51-073-98 ГСИ РУз. Система калибровки средств измерений. Требования к органам государственной метрологической службы при регистрации их в качестве органов по аккредитации РД Уз 51-080-99 Г С И Р У з . П о в е р о ч н а я с х е м а Р е с п у б л и к и У з б е к и с т а н д л я с р е д с т в и з м е р е н и й э н е р г е т и ч е с к о й освещенности солнечным излучением в диапазоне длин волн 0.3-10.0 мкм РД Уз 51-081-99 ГСИ РУз. Система калибровки средств измерений. Порядок аккредитация метрологических служб юридических лиц на право калибровки средств измерений O'z RH 51-086-99 ГСИ РУз. Диафрагмы расходомеров переменного перепада давления. Методика выполнения измерений радиуса закругления входной кромки диафрагмы O'z RH 51-089:1999 ГСИ РУз. Государственный реестр методик выполнения измерений. Основные положения O'z RH 51-101:2000 ГСИ РУз. Государственный метрологический надзор за состоянием и применением методик выполнения измерений O'z RH 51-106:2001 ГСИ РУз. Метрологическая экспертиза нормативной и технической документации. Организация и порядок проведения O'z RH 51-107:2001 ГСИ РУз. Система калибровки средств измерений. Порядок осуществления инспекционного надзора за соблюдением

аккредитованными метрологическими службами. Требования к проведению калибровочных работ O'z RH 51-111:2001 ГСИ РУз. Порядок определения срока годности стандартных образцов, состава и свойств веществ и материалов O'z RH 51-113:2002 ГСИ Руз. Метрологический контроль и надзор осуществляемый юридическим лицом. Основные положения O'z RH 51-120:2002 ГСИ РУз. Аттестация поверителей средств измерений O'z RH 51-124: 2003 ГСИ РУз. Оценка состояния измерений в испытательных и измерительных лабораториях Порядок организации и проведения работ. O'z RH 51-125: 2003 ГСИ РУз. Документация поверочных лабораторий O'z RH 51-127: 2003 ГСИ РУз. Измерение расхода и количества жидкостей и газов методом переменного давления. Типовая программа и методика метрологической аттестации измерительных комплексов. O'z RH 51-132:2003 ГСИ РУз. Анализ состояния метрологического обеспечения электрических станций стационарного типа. O'z RH 51-133:2004 ГСИ РУз. Измерение расхода и количества жидкостей и газов методом переменного перепада давления. Устройства сужающие. Методы и средства поверки. РД Уз 51-039-95 ГСИ РУз. Аттестация методик выполнения измерений. Порядок проведения экспериментальных работ и алгоритмы расчетов метрологических характеристикO'z Т 51-088-1999 ГСИ РУз. Методики выполнения измерений. Построение, содержание, изложение и оформление 9 . Халқаро метрология ташкилотлари Акронумлари Ташкилотлар номлари руссча ингисча 3-ЕСЗМ WELMEC Западно-Европейское Сотрудничество в области Законодательной Метрологии АНДИМЕТ AND1MET Метрологическое сотрудничество между Боливией, Колумбией, Эквадором, Перу и Венесуэлой АТМП APMP Азиатско-Тихоокеанская метрологическая программа АТПМ APMP Азиатско-Тихоокеанская Программа по Метрологии АТФЗМ APLMF Азиатско-Тихоокеанский форум по законодательной метрологии ВЕЛМЕК WELMEC Европейское сотрудничество в области законодательной метрологии ГКМВ CQPM Генеральная Конференция по Мерам и Весам

ЕВРОМЕТ EUROMET Сотрудничество национальных метрологических институтов ЕСМ EUROMET Европейское Сотрудничество по Метрологии ИМЕКО IMECO Международная конфедерация по измерительной технике и приборостроению КАМЕТ CAMET Метрологическое сотрудничество между Белизом, Коста-Рикой, Сальвадором, Гватемалой, Гондурасом, Никарагуа и Панамой КАРИМЕТ CARIMET Метрологическое сотрудничество между Антигуа иБарбуда, Барбадосом, Доминикой, Доминиканской республикой, Гренадой, Гайаной, Гаити, Ямайкой, островными государствами Сен Ките & Невис, Санта- Лючия,Сен Винсент & Гренадин, Суринамом, Багамскими островами и Тринидадом и Тобаго. КК CC Консультативный Комитет МКМВ (см. таблицы 2 и 3 по профильным Консультативным Комитетам) ККСК ACCSQ Консультативный Комитет по Стандартам и Качеству при А5ЕАN КОДАТА CODATA Международный комитет по численным данным для науки и техники КООМЕТ COOMET Евро-Азиатского сотрудничества государственных метрологических учреждений МАСМ SIM Межамериканская Система Метрологии МБЗМ BIML Международное бюро законодательной метрологии МБМВ BIPM Международное бюро мер и весов МКБИЭВН CIGRE Международная Конференция по вопросам Больших Источников Электрической Энергии высокого напряжения МКЗМ C1MJL Международный Комитет по Законодательной Метрологии МКИ IMECO Международная Конференция по Измерениям МКМВ CIPM Международный Комитет по Мерам и Весам МКО CIE Международная Комиссия по Освещению МКРЕ и М ICRU Международная Комиссия по Радиационным Единицам и Измерениям МОЗМ OIML Международная организация законодательной метрологии МОС ISO Международная Организация по Стандартизации МСЧ и ПФ IUPAP Международный Союз по Чистой и Прикладной Физике МСЧ и ПХ IUPAC Международный Союз по Чистой и Прикладной Химии МФКХ IFCC Международная Федерация по Клинической Химии МЭК IEC Международная электротехническая комиссия НТК STC Научно-техническая комиссия по метрологии МГС

ОКРБ JCRB Объединенный комитет региональных метрологических организаций и МБМВ РМО RMO Региональная Метрологическая Организация САСК NACC Северо-Американское Сотрудничество по Метрологии СЕИЮАСР SADCMET Сотрудничество в области Единства Измерений в рамках Южно-Африканского Сообщества по Развитию СЗМЮАСР SALMEC Сотрудничество по Законодательной Метрологии в рамках Южно-Африканского Сообщества по Развитию СУВ UTC Международное Атомное Время Скоординированное Универсальное Время 10 . Ўрта Осиё қадимий катталиклар бирликлари Узунлик бирликлари Масса бирликлари Арпа дони = 3,5 мм Арпа дони = 0,04 г Бармоқ = 21 мм Бир эшак юк = 83 кг Бир қатим ип = 50-60 см Буғдой дони = 0,041г Бир кунишли масофа =50 км Везне =11-14 кг Газ = 0,71 м Гандум = 0,048 г Зар = 49,9 см Даврак = 1020 г От ёли = 0,6 мм Данг = 0,4 г Таноб = 39,9 м Дахсар = 32 кг Тирсак = 0,5 - 0,8 м Динор, дирам = 2,4 г Тутам = 4 бармоқ = 8,7 - 9,1 см Дирҳам = 2,97 г Тӯқимчилар гази = 2 кулоч = (3,3… 3,4) м Донак = 0,495 г Умар зираси (Ҳалифа Умарнинг тирсаги) = Драхмий = 4,25 г

72,8 см Фарсанг = 6…9 км Дунимсар = 1,6 кг Чақирим = 900 м Жарра = 12,2 кг Қадам  0,75 м Илча =336 г Қарич =19 – 22,5 см Карат = 0,2 г Қулоч = 166 – 170 см Қитмир = 0,045 г Лингча (кичкина қоп) = 65 л Юза бирликлари Мисқол = 4,095 г Таноб = 60 х 60 газ Истора = 4,5 мисқол =18,5 г Жуфт (Жуфти гов) – бир мавсумда бир жуфт ҳуккиз билан ҳайдалиши мумкин булган ер миқдори Қадоқ = 100 мисқол = 410 г Ҳажм бирликлари Кумуш тош = 250 мисқол = 1,024 кг Ашир =6 л Олтин тош = 500 мисқол = 2,048 кг Биршола =8,5 л Пуд = 4 000 мисқол = 16,38 кг Лингча (кичкина қоп) = 65 л Ботмон = 40 000 мисқол = 163,8 кг Мудд = 1,055 л Окка =1,3 кг Ошам = 15 – 20 см 3 Ош қошиқ = 15 г Саноч = 30 л Ошам = 18…30 г Саржин = 0,5 х 1 х 2 м 3 = 1 м 3 Рай =12 кг Томчи = 0,05 мл Сир = 6,55 кг Хуплам (қултум) =15…20 мл Томчи = 0,05 г Чангал Тош (Санг) =125 г Вақт бирликлари Суюқлик миқдори ва сарфи бирликлари Гох =15 мин Қулоқ = 11,5 л/c Идда = 4 месяца и 10 дней Тегирмон =5 қулоқ = 55…60 л/c АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг қонуни «Метрология тўғрисида». 28.12.1993 й., N 1004-XII. Ӯзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг « Ў збекистон Республикаси М иллий эталон базасини шакллантиpиш ва метpологик таъминлашни такомиллаштиpиш тўғpисида» 9 феврал 1996 йилдаги 53-сон қарори. Ӯзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Стандартлаштириш, метрология ва махсулотлар ҳамда хизматларни сертификатлаштириш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тӯғрисида» 3 октябр 2002 йилдаги 342-сон қарори.

Ӯзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Ўзбекистон давлат стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш агентлиги тузилмасини такомиллаштириш ва унинг фаолиятини ташкил этиш тӯғрисида»ги тўғрисида» 5 август 2004 йилдаги 373-сон қарори. РСТ Уз 8.001-98 ГСИ РУз. Система обеспечения единства измерений. Основные положения (Взамен РСТ Уз 8.001-92 и РСТ Уз 8.005-92) O'z DSt 8.002:2002 ГСИ РУз. Метрологический контроль и надзор. Основные положения (Взамен РСТ Уз 8.002-92) РСТ Уз 8.003-92 ГСИ РУз. Поверка средств измерений. Основные положения (Изм. №1 1994-08) O'z DSt 8.004-1999 ГСИ РУз. Стандартные образцы состава и свойств веществ и материалов. Основные положения (Взамен РСТ Уз 8.004-92) O'z DSt 8.010.1:2002 ГСИ РУз. Метрология. Термины и определения. Часть 1. Основные и общие термины (Взамен РСТ Уз 8.010-93) O'z DSt 8.010.2:2003 ГСИ РУз. Метрология. Термины и определения. Часть 2. Средства измерений и их параметры. O'z DSt 8.010.3:2004 ГСИ РУз. Метрология. Термины и определения. Часть 3. Метрологическая служба.

O'xshashlar

Метрология стандартлаштириш ва сертификатлаштириш фанининг мақсади ва метрология бўйича асосий атамалар

“Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш” фанидан маърузалар матнлари тўплами

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш фанини ўрганишда ўқитишнинг замонавий ахборот

Метрология ва стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилотлар

Стандартлаштиришнинг ташкилий асослари