Стандартлаштиришнинг моҳияти ва иқтисодий самарадорлиги - Metrologiya - Referatlar

Стандартлаштиришнинг моҳияти ва иқтисодий самарадорлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.888671875 KB

Ko'chirib olish

С тандартлаштиришнинг моҳияти ва иқтисодий самарадорлиги Режа: 1. Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари 2. Стандартлаштиришнинг объектлари 3. Стандартлаштиришни ташкил этиш ва ўтказиш услублари 4. Корхонада стандартлаштириш

Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари Стандартлаштириш - муайян соҳада фаолиятни тартиблаштириш мақсадида қоидалар ўрнатиш ва уларни қўллаш. Стандартлаштириш барча манфаатдор томонлар фойдасига ва иш шароитлари ва хавфсизлик шароитларига риоя этилган ҳолда, улар иштирокида, жумладан, ҳамма учун бирдай мақбул иқтисодий самарага эришиш мақсадида амалга оширилади. Стандартлаштириш - фан, техника ва илғор тажрибанинг ўзаро узвий ютуқларига асосланади. У техника ривожланишининг бугунини ва келажагини белгилайдиган, узлуксиз бетўхтов олиб борилиши зарур бўлган муҳим жараёндир. Стандарт - стандартлаштириш бўйича меoёрий техник ҳужжат, стандартлаштириш обoектига нисбатан меoёрлар, қоидалар, талаблар мажмуини ўрнатади ва масoул нуфузли орган томонидан тасдиқланади. Стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари қуйидагилар: техника тараққиётини жадаллаштириш, меҳнат унумдорлиги ва самарадорлигини ошириш, маҳсулот сифатини яхшилаш ва унинг мақбул даражасини таoминлаш, ҳалқ хўжалигини бошқаришни, ташкил этишни такомиллаштириш ва ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг рационал таркибини белгилаш, лойиҳалаш ва маҳсулот ишлаб чиқаришда ихтисослаштиришни кенгайтириш, ишлаб чиқариш воситаларидан рационал фойдаланиш, моддий ва меҳнат ресурсларини тежаш, соғлиқ ва меҳнат муҳофазасини таoминлаш, халқаро иқтисодий-техник ва маданий ҳамкорликни ривожлантириш, умумжаҳон андозалари бўйича рақобатбардош товарлар ишлаб чиқаришни ва улар экспортини кенгайтириш. Бу мақсадларга эришиш учун стандартлаштириш фаолияти қуйидаги вазифаларни бажаришга йўналтирилиши керак:  маҳсулот, хомашё, материаллар, ярим фабрикатлар ва бутловчи буюмларнинг сифат тафсилотларини комплекс стандартлаштириш асосида тайёр маҳсулот сифатига нисбатан талаблар ўрнатиш;

 маҳсулот сифат кўрсаткичлари, синаш ва назорат қилиш услублари ва воситаларининг ягона тузумларини ишлаб чиқиш;  маҳсулот мақбул сифатини таoминлаш, унинг турлари, маркалари ва бошқа кўринишларининг керагидан ортиқча кўп хиллигига барҳам бериш мақсадида лойиҳалаш ва маҳсулот ишлаб чиқаришда меoёрлар, талаблар ва услублар белгилаш;  ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш, жараёнларни механизациялаш ва автоматлаштириш, ўзаро алмашувчанлик даражасини ошириш, буюмларни ишлатиш ва таoмирлаш самарадорлигини оширишнинг муҳим шарти сифатида, маҳсулот ишлаб чиқаришда унификация (андозалаштириш) ни ривожлантириш;  мамлакатда ўлчашларнинг бир хиллигини ва тўғрилигини таoминлаш, юқори аниқликда ўлчаш услублари ва воситаларини такомиллаштириш;  ҳужжатлар юритишнинг ягона тизимини ўрнатиш, шунингдек, фан ва техниканинг муҳим соҳаларида ягона атамалар ва белгилашларни жорий этиш;  меҳнат хавфсизлиги ва табиий ресурслардан фойдаланишни яхшилаш соҳаларида стандартлар тизимини ўрнатиш. Стандартлаштириш катта халқ ҳўжалиги аҳамиятига эга. Амалиётда учрайдиган турли-туман буюмларни тўла-тўкис белгиланган ихчам турларга келтиради, маҳсулот нархининг жиддий арзонлашишига, меҳант сарфининг камайишига, хом ашёдан янада рационал фойдаланишга, машина ва иншоотлар сифати, узоқ муддатга чидамлилиги ва тежамкорлигининг яхшиланишига олиб келади. Стандартлаштириш талабларидан келиб чиқадиган тадбирлар ялпи техника ва технологияни тез сурoатда, кенг кўламда жорий этишга, ихтисослашиш ва кооперациянинг, оммавий ишлаб чиқариш, механизация ва ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштиришнинг ривожланишига ҳизмат қилади, ишлаб чиқаришни техника тараққиётининг янада юқори поғонасига кўтаради.

Стандартлаштиришнинг обoектлари Ҳозирги пайтда стандартлар қуйидаги тоифаларга бўлинади: давлат стандартлари (ГОСТ); тармоқ стандртлари (ОСТ); корхоналар ёки бирлашмалар стандартлари (СТП). Ҳар бир гуруҳдаги стандартлар учун амал қилиши мажбурий обoектлар ва тасдиқлаш тартиби белгилаб қўйилади. Фанда ва халқ ҳўжалигининг турли соҳаларида кўп марталаб ишлатиладиган обoектларга стандартлар ишлаб чиқарилади. Қуйидагилар стандартлаштириш обoектлари ҳисобланади: муайян маҳсулот, унинг асосий ишчи хоссалари, техник тафсилот ва сифат кўрсаткичлари; хом ашё материаллар, ярим фабрикатлар, алоҳида тугун ва бутловчи буюмлар, уларнинг номенклатураси, хоссалари, синаш услублари; илмий ва техник меoёрлар, қоидалар, талаблар, услублар; физик катталикларнинг бирликлари; конструкторлик, технологик ва ишчи ҳужжатларнинг турли тизимлари; намунавий (типовой) технологик жараёнлар, технологик мосламалар, технологик меoёрлар, кесиш ва ўлчаш асбоблари; халқ истеoмоли моллари, маиший ҳизмат машиналари ва асбоблари. Давлат стандартлари (ГОСТ) давлат аттестациясидан ўтган оммавий ва йирик серияли ишлаб чиқариш маҳсулотларига, шунингдек, тармоқлараро ва давлат аҳамиятидаги меoёрлар, қоидалар ва белгилашларга, лойиҳа, конструкторлик ва технологик меoёрий техник ҳужжат учун ишлаб чиқилади. Тармоқ стандартлари (ОСТ) чекланган ёки тармоқдаги қўлланиладиган меoёрлар, қоидалар, атамалар, белгилашлар, технологик жараёнлар, мосламалар ва асбоблар, хом ашё, ёқилғи материаллар, тугунлар, механизмлар ва кичик серияли ишлаб чиқариш маҳсулотлари учун ишлаб чиқилади.

Агар вазирлик ёки маҳкама корхоналарига хос бўлган меoёрлар қоидалар, талаблар ўрнатиш зарур бўлса, маҳкамавий техник шартлар жорий этилади. Корхоналар ёки бирлашмалар стандартлари (СТП) шу корхона ёки бирлашма корхоналарида қўлланиладиган стандартлаштириш обoектлари учун ишлаб чиқилади. Барча тоифадаги стандартлар мазмуни ва вазифасидан келиб чиқиб, қуйидаги турларга бўлинади: техник шароитлар ва талаблар стандартлари; турли маҳсулотларнинг параметрлари, ўлчамлари, турлари, тузилмалари ва сортаментлари стандартлари; қабул қилиш қоидалари ва назорат услублари стандартлари; маркалаш, қадоқлаш, ташиш ва сақлаш қоидалари стандартлари; ишлатиш ва таoмирлаш қоидалари стандартлари; намунавий (типик) технологик жараёнлар стандартлари. Бир стандартда бошқа турдаги бир неча стандартларга мансуб маoлумотлар ҳам ўрин олиши мумкин. Стандартлаштиришни ташкил этиш ва ўтказиш услублари Щзбекистонда стандартлаштиришнинг юқори самарадорлиги ва яхлитлигига бу борадаги ишларни давлат миқёсида режалаштириш воситасида эришилади. Стандартлаштириш режалари илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ва экспериментал ишларнинг тегишли режалари билан мувофиқлаштирилади. Одатда давлат, тармоқ, шунингдек корхона миқёсида стандартлаштириш корхоналарнинг истиқболли ва йиллик режалари бўйича ташкил этилади. Янги стандартларни ишлаб чиқиш жараёни қуйидаги олти босқични ўз ичига олади: стандартлаштиришни ташкил этиш ва техник топшириқ тузиш; стандарт лойиҳасини ва унинг биринчи таҳрирдаги нусхасини ишлаб чиқиш ва тақризга бериш; тақризлар устида ишлаш ва охирги таҳрирдаги стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш; стандарт лойиҳасини тайёрлаш ва тасдиқлашга тақдим қилиш; стандарт лойиҳасини кўриб чиқиш, уни тасдиқлаш ва рўйхатга олиш; стандартни нашр этиш.

Стандартни ишлаб чиқишнинг айрим хусусиятларини кўриб чиқайлик. Ҳар бир босқич учун бажариш муддатларини белгиланади. Техник топшириқларни тузиш манбаларни, шу жумладан, чет эл манбаларини йиғиш, ўрганиш ва таҳлил қилишдан бошланади. Зарурат нуқтаи назаридан, айнан шу турдаги маҳсулотни тайёрлаш, ишлатиш ва қўллаш бўйича тўпланган илғор тажриба ўрганилади. Стандарт лойиҳасига мажбурий тартибда тушунтириш матни берилади. Унда қуйидагилар баён қилинади: ялпи стандартни яратиш, мавжуд стандартларни бекор қилиш ёки ўзгартиришнинг мақсадга мувофиқлигини асослаш; кўрсаткичлари, меoёрлари, ишончлилиги ва техник-иқтисодий самарасини таҳлил қилиш ва асослаш; жорий этиш ва янги стандартни жорий этиш билан боғлиқ тартибларнинг муддатларини асослаш, шунингдек, стандартнинг тоифаси ва турига боғлиқ бошқа маoлумотлар. Стандартларни жорий этиш жиддий тайёргарлик ишларини амалга оширишни талаб қилади: зарур техник ҳужжатлар ва адабиётларни нашр этиш; ялпи маҳсулотни хом ашё, материаллар, ярим фабрикатлар билан таoминлаш; махсус технологик мосламалар ва дастгоҳлар тайёрлаш; махсус технологик тизимлар бўлимларни қайта ташкил этиш; айрим ҳолларда махсус корхоналар бунёд этиш. Янги стандартлар вазирликлар ва бошқа махкамаларнинг режалари бўйича жорий этилади ва стандартнинг биринчи бетида амал қилиш муддати кўрсатилади. Щзбекистон Давлат стандарти, вазирликлар ва махкамалар стандартни жорий этиш ва амал қилиш ишлари устидан тизимли асосда ва кундалик назоратни олиб борадилар. Корхонада стандартлаштириш Корхонада стандартлаштириш шу корхона техник даражасининг ўсишига олиб келади ва шу билан бирга давлат стандартлаштириш тизими, маҳсулот сифатини комплекс бошқариш тизимининг муҳим бўғини ҳисобланади. Уни кўпинча завод стандарти деб юритилади. Завод

стандартининг хусусияти ва йўналишлари ишлаб чиқариш усули ҳамда маҳсулот тури, туркуми ва бошқа омилларга боғлиқ. Завод стандартининг обoектлари бўлиб ишлаб чиқарилаётган маҳсулот детал ва тугунлари, технологик мосламалар ва асбоблар, технологик жараёнлар, ташкил этиш ва ишлаб чиқаришни ва маҳсулот сифатини бошқариш масалалари, шунингдек бошқалар ҳизмат қилади. Булардан ташқари, корхоналарда давлат стандартлари ва тармоқ стандартларини чеклаш ёки фақат шу корхонага мансуб туркумлар, ўлчамлар, меoёрлар ва талаблар билан тўлдириш учун ҳам стандартлар ишлаб чиқилади. Корхона стандартлари белгилаган кўрсаткичлар асосий стандартлар қабул қилган кўрсаткичларга тўла мувофиқ бўлиши керак. Корхоналарда стандартларштириш масалалари билан бош муҳандис тасарруфидаги бўлим ёки бюролар шуғулланади. Уларнинг вазифасига корхона стандартларини ишлаб чиқиш ва қайта кўришни ташкил этиш, маҳсулот ва технологик жиҳозларни унификациялаш ишларини ўтказиш, корхонада барча тур ва тоифадаги стандартларни жорий этиш, стандартлаштиришнинг иқтисодий самарасини ҳисоблаб бериш, корхонани стандартлаштириш бўйича ички ва ташқи ҳужжатлар туркуми билан таoминлаш, маҳсулот сифатини оширишга оид тадбирлар ишлаб чиқишда қатнашиш каби фаолият қирралари киради. Стандартлаштириш бўлим (бюро) ларининг муҳим вазифаси - давлат ва тармоқ стандартларини ишлаб чиқишда қатнашиш, корхонада ишлаб чиқиладиган техник ҳужжатлар устида стандартлаштириш назорати (нормаконтрол) юритиш. Стандартлаштириш назорати (нормаконтрол) барча турдаги чизмалар ва техник ҳужжатлар учун мажбурий ва муҳим текшириш шакли ҳисобланади. У барча тоифадаги стандартларни ишлаб чиқаришга жорий этишни таoминлайди. Стандартлаштириш назоратида қуйидагиларнинг мақсадга мувофиқ - мувофиқ эмаслиги ўрнатилади: янги тузилмаларда оригинал ва махсус деталлар, тугунлар ва механизмларни ишлаб чиқиш;

лойиҳаланаётган обoектларда стандарт ва унификацияли детал ва тугунлар, шунингдек, илгари муваффақиятли ишланган тузилмалардан фойдаланиш даражаси; ўлчамлар ва бошқа параметрларнинг қулай сонлар қаторига мувофиқ келиши - келмаслиги; танланган ишлов бериш, ўлчаш ва назорат аниқликларининг тўғрилиги; техник расмийлаштиришнинг бутлиги ва тўғрилиги. Стандартлаштиришнинг иқтисодий самарадорлиги Амалда стандартларни 2 та катта гуруҳга бўлиш мумкин: маҳсулот сифатини оширишга йўналтирилган стандартлар; турли маҳсулотларнинг турлари, маркалари ва туркумларининг мақбул миқдорини ўрнатишга йўналтирилган стандартлар. Стандартларнинг бундай бўлиши стандартлаштиришдан олинадиган иқтисодий самаранинг икки асосий манбасини ўрнатишга имкон беради: а) маҳсулот сифатини ошиши ва ташқи савдо даромадидан олинадиган иқтисодий фойда; б) бир турдаги маҳсулотнинг ортиқча турли туманлигини қисқартириш, оммавий ва серияли ишлаб чиқаришни кучайтиришдан олинадиган иқтисодий фойда. Стандартлаштириш ишлаб чиқариш соҳасидан қатoи назар буюмлар ҳаётий циклининг борча босқичларида, яoни лойиҳалаш, ишлаб чиқариш ва ишлатиш жараёнларида иқтисодий самара олишни таoминлайди. Лойиҳалаш жараёнида олинадиган иқтисодий самара қуйидагилардан ташкил топади: янги тузилмаларда стандарт, унификациялашган ва сотиб олинадиган буюмларни кенг қўллашдан; асосий ишлаб чиқариш воситалари, технологик мосламалар ва жиҳозларни лойиҳалаш бўйича лойиҳа ишлари ҳажмининг қисқартиришидан; ишчи чизмалар ва бошқа техник ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва кўпайтириш бўйича ишлар ҳажми камайишидан; янгидан чиқарилаётган техник ҳужжатларни келишиш ва тасдиқлаш учун кетадиган муддатнинг қисқаришидан.

Ишлаб чиқариш жараёнида олинадиган самара материал ва технологик жиҳозлар, мосламалар ва махсус дастгоҳлар тайёрлаш учун ҳаражатлар камайиши ҳисобига, сотиб олинадиган бутловчи буюмлар ўзи ишлаб чиқарадиган буюмлардан арзонга тушиши ва бошқа қўшимча ҳаражатлар камайиши эвазига вужудга келади. Бундан ташқари унификациялаш ва стандартлаштириш маҳсулотни тайёрлашга бўлган умумий меҳнат сарфини камайтиради ва ишлаб чиқариш майдонлари ва ишчи кучини бошқа мақсадлар учун бўшашига шароит яратади. Ишлатиш (фойдаланиш) жараёнида иқтисодий самара буюмлар ишончлилигининг ошиши ва таoмирлаш ҳаражатларининг камайиши ҳисобига вужудга келади. Шунингдек, стандартнинг иқтисодий самарадорлик кўрсаткичи жорий этилиш кўлами ва амал қилиш муддатига ҳам боғлиқ. С тандартлаштиришнинг илмий-техник тамойиллари Стандартлаштириш доимо муҳим амалий вазифаларни ҳал қилишга йўналтирилади ва илмий техник тараққиётга ҳизмат қилади. У муайян тамойилларга амал қилган ҳолда ўтказилади. Тизимлилик тамойили. Техник ривожланиш ва маҳсулот сифатини ошириш ишлаб чиқариш жараёнига, жумладан стандартлаштиришни ўтказишга тизимли ёндашувни талаб қилади. Ҳозирги пайтда стандартлаштириш ишлаб чиқаришнинг хом ашё, материаллар, бутловчи буюмлар ва тайёр маҳсулотдан фойдаланишнинг барча босқичларини қамраб олган бўлиши, шунингдек барча турдаги маҳсулотлар сифатига ўзаро алоқадорликдаги талаблар ўрнатиши керак. Комплекс ва олдинда борувчи стандартлаштиришни амалга ошириш, маҳсулот сифатини назорат қилиш комплекс тизимларини жорий этиш тизимлилик тамойилига асосланади. Қулайлик тамойили. Саноат ва ишлаб чиқаришнинг кўп тармоқларида қўлланиладиган буюмларга стандартлар белгиланади. Улар параметрларнинг катта диапозонида тарқалади ва шунинг учун стандартлар

ишлаб чиқишда қулайлик тамойилини қўллашади. Бу эса бир номдаги турли буюмлар туркумлари ва номенклатурасини чеклашни, бир номдаги буюмлар айрим туркумларининг ишлатилиш соҳалари кенгайишини ёки ўзаро алмашувчанлик даражаси ўсишини таoминлайди, корхоналарни ихтисослаштириш ва кооперациялашга, серияли ишлаб чиқаришни ривожлантиришга ва маҳсулотнинг арзолашишига олиб келади. Стандартларнинг илғорлик ва мақбуллик тамойили стандартлаштиришнинг моҳияти ҳисобланади ва стандартларнинг қабул қилинган таoрифларида ўз аксини топади. Янги стандартлар фан ва техниканинг замонавий талабларига жавоб бериши керак. Янги стандартлар жорий этиш минимал харажатлар сарф этилиб, максимал мумкин иқтисодий самара олишни таoминлаши керак. Функционнал ўзаро алмашувчанлик тамойили стандарт буюмларнинг ишчи кўрсаткичлари бўйича ўзаро алмашувчанлиги таoминлайди ва шунинг учун комплекс ва олдинда борувчи стандартлаштиришнинг асосий тамойили ҳисобланади. Стандартларни ўзаро боғлаш тамойили. Бу тамойилни амалга оширмай туриб, янги умумтехник ва тармоқлараро стандартларни ишлаб чиқиш, комплекс ҳамда стандартлаштиришни ривожлантириш мумкин эмас. Илмий-тадқиқот тамойили. Барча турдаги стандартларни ишлаб чиқиш зарурий илмий тадқиқот ишлари ўтказиш билан биргаликда олиб борилиши керак. Материаллар нисбий сарфининг минималлик тамойили. Санотда ва қурилишда тайёр маҳсулот қийматининг катта қисмини хом ашё, материаллар ва ярим фабрикатлар нархи ташқил этади. Ишлаб чиқариш ҳажмини эoтиборга оладиган бўлсак, материалларга кетадиган харажатларни 1% га камайтириш ҳам жуда катта иқтисодий самара беради. Шунинг учун стандартлар ишлаб чиқишда деталларнинг рационал тузилмаларини танлаш, ҳисоблашнинг янги услубларини ишлатиш, илғор технологик жараёнлардан фойдаланиш керак.

Стандартларнинг патент тозалиги тамойили. Янги машиналар, механизмлар, асбобларни лойиҳалаш, тайёрлашда ва бошқа вазиятларда, бошқа мамлакатлар томонидан патентланган оригинал тузилмалар, технологик жараёнлар, синаш ва ўлчаш услублари ва бошқа обoектлардан фойдаланишга йўл қўйиб бўлмайди. Бу қоидани бузиш халқаро жазо санкцияларининг қўлланилишига олиб келади. Қулай сонлар тизимлари Оммавий ишлатиладиган бир туркумдаги барча буюмлар тайёр маҳсулотга нисбатан бутловчи буюмлар ҳисобланади ва саноатнинг кўп тармоқларида, турли иш шароитларида жуда кенг кўламда қўлланилади. Бундай буюмларга талабнинг катталиги уларнинг туркум (типоразмер) ларини кенгайтиришни талаб қилади. Лекин, юқорида таoкидлаб ўтганимиздек, бир номдаги бутловчи буюмларнинг хаддан зиёд турли-туман ўлчамларда ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлик нуқтаи назаридан жуда зарарли. Шунинг учун бутловчи буюмлар лойиҳалаш, тайёрлаш ва ишлатиш жараёнида қулай ва мақбул бўлган ўлчамлар бўйича ишлаб чиқарилади. Шунинг учун бундай сонлар қулай сонлар дейилади. Қулай сонлар муайян қонуниятлар бўйича қаторлар ҳосил қилади. Арифметик ва геометрик прогрессиялар асосида тузилган қаторлар энг мақсадга мувофиқ қулай сонлар қаторлари ҳисобланадилар. Турли буюмларнинг, жумладан, машинасозлик буюмларининг параметрлари ўзаро алоқадорлигини таҳлил қилиш ҳам прогрессиялардан қулайган сонлар қаторлар сифатида фойдаланиш мақсадга мувофиқлигини кўрсатади. Маoлумки а, аq, aq 2 ...., aq n-1 тартибдаги сонлар тўплами геометрик прогрессия ташкил этади; а, a+d, a+2d, a+d3, ... a+(n-1)d тартибдаги сонли кетма-кетлик арифметик прогрессияни ҳосил қилади; бу ерда q - геометрик прогрессия махражи, d - арифметик прогрессия айирмаси дейилади. Арифметик прогрессия ҳадларини яхлит танлаб олиш мумкин, лекин бунда қаторнинг ёнма-ён икки ҳадининг ўзаро нисбати ҳадлар тартиб рақами ортиши билан камайиб боради; бир-бирига қиймати жуда аниқ бўлган сонлар

қаторда зич жойлашиб қолади. Геометрик прогрессия эса бундай камчиликдан мустасно, яoни қаторнинг исталган жойида ёнма-ён икки ҳаднинг ўзаро нисбати муайян миқдорда сақланади, қаторда сонлар зич жойлашиб қолмайди, лекин ҳадларнинг аниқ қийматларида каср сонлар учраб туради, табиийки, уларни яхлитлашга тўғри келади. Халқаро бирликлар тизими (ИСО) тавсия этган қулай сонлар қаторлари геометрик прогрессиялардан ташкил топгандир. Амалдаги стандартлар 4 та асосий ( R5, R10, R20, R40 ) ва 2 та қўшимча ( R80, R160 ) қулай сонлар қаторларини белгилаб берган. Мазкур қаторлар маҳражи q Ê 10 бўлган геометрик прогрессиялар асосида қурилган бўлиб, бу ерда R сони прогрессиянинг битта ўнли оралиқда жойлашган ҳадлари нечта эканлигини кўрсатади. Яoни, R5, R10, R20, R40, R80 ва R160 сонли қаторлар мос равишда битта ўнли оралиқда 5, 10, 20, 40, 80 ва 160 та ҳадга эгадир, махражлари эса мос равишда q  10 1 5 ,6; q  10 1 10 ,25 ; q  10 112 20 , ; q  10 1 40 ,06 ; q  10 1 80 ,03 ; ва q  10 1 160 ,015 га тенгдир (11.1-жадвал) 11.1-жадвал Қулай сонлар қаторларининг асосий параметрлари Қатор тури Қаторнинг шартли белгиси Прогрессия махражи Щнли интервалдаги ҳадлар сони R5 105  1,6 5 Асосий R10 1010 =1,25 10 R20 1020  1,12 20 R40 1040 =1,06 40 Қўшимча R80 1080  1,03 80 R160 10 160  1,015 160 Қулай сонлар қаторларининг ҳадлари тегишли прогрессиялар ҳадларини яхлитлаш асосида ҳосил қилинади. Прогрессиянинг 1-10 оралиқда жойлашган ҳадлари бошланғич қаторни ташкил этади. 1 дан кичик ва 10 дан катта қулай сонлар бошланғич қатор ҳадларини 10, 100, 1000 ва ҳоказога

бўлиш натижасида вужудга келади. Демак, қулай сонлар қаторларининг ҳадлари фақат мусбат ёки фақат манфий бўлиши мумкин. Масалан, ... 0,1; 0,16; 0,25; 0,4; 0,63; 1; 1,6; 2,5; 4; 6,3; 10; 16; 25; 40; 63 ... қаторнинг ҳадлари маҳражи q=16 бўлган геометрик прогрессия ташқил қилади, унинг ҳадларини тегишли ўнли даражалар ва касрларга кўпайтириш йўли билан ҳосил қилиш мумкин (11.2-жадвал)

11.2-жадвал Қулай сонлар қаторлари ҳадларининг интерваллардаги қийматлари R5 R``5 R10 R`10 R``10 R20 R`20 R``20 R40 R`40 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,0 1,0 1,0 1,00 1,06 1,00 1,05 1,12 1,1 1,12 1,12 1,10 1,25 1,25 1,2 1,25 1,25 1,2 1,25 1,32 1,25 1,30 1,4 1,4 1,4 1,40 1,50 1,40 1,50 1,6 1,5 1,6 1,6 1,5 1,6 1,6 1,6 1,60 1,70 1,60 1,70 1,8 1,8 1,8 1,80 1,90 1,80 1,90 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,00 2,12 2,00 2,10 2,24 2,2 2,24 2,24 2,36 2,20 2,40 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,50 2,65 2,50 2,60 2,8 2,8 2,8 2,80 3,00 2,80 3,00 3,15 3,2 3,0 3,15 3,2 3,0 3,15 3,35 3,20 3,40 3,55 3,6 3,5 3,55 3,75 3,60 3,80 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,00 4,25 4,00 4,20 4,5 4,5 4,5 4,50 4,75 4,50 4,80 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,00 5,30 5,00 5,30 5,6 5,6 5,5 5,60 6,00 5,60 6,00 6,3 6,0 6,3 6,3 6,0 6,3 6,3 6,0 6,30 6,70 6,30 6,70 7,1 7,1 7,0 7,10 7,50 7,10 7,50 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,00 8,50 8,00 8,50 9,0 9,0 9,0 9,00 9,50 9,00 9,50 10,0 10,0 10,0 10,0 10,0 10,0 10,0 10,0 10,0 10,0

Қулай сонлар қаторлари қуйидаги хоссаларга эга :  икки қулай соннинг ўзаро кўпайтмаси ёки бўлинмаси , шунингдек , қатордаги ихтиёрий соннинг мусбат ёки манфий даражаси шу қатордаги бошқа қулай сонни (-1,01-+1,26% нисбий хатолик билан ) беради ;  R10 қатордаги ихтиёрий соннинг куби ўзидан олдинда турган соннинг кубидан 2 марта катта , квадрати эса - олдиндаги сон квадратидан 1,6 марта катта ( бунда нисбий хатолик 0,1% гача );  R10 қаторнинг ҳадлари келгуси ҳар 3- ҳаддан , R20 ҳадлари ҳар 6- ҳаддан , R40 ҳадлари ҳар 12- ҳадда ва ҳоказо иккиланиб боради ; R10 дан бошлаб қаторлар ҳадлари ичида тақрибан  га тенг бўлган 3,15 сони қатнашади , бу эса диаметрлари қулай сонлар бўлган айланалар узунлиги ва доиралар юзасини қулай сонлар орқали ифодалаш имконини беради . Лекин , юқорида та o кидлаб ўтганимиздек , бир номдаги бутловчи буюмларнинг ҳаддан зиёд турли - туман ўлчамларда чиқариш иқтисодий самарадорлик нуқтаи назаридан жуда зарарли . Шунинг учун бутловчи буюмлар лойиҳалаш , тайёрлаш ва ишлатиш жараёнида қулай ва мақбул бўлган ўлчамлар бўйича ишлаб чиқарилади . Шунинг учун бундай сонлар қулай сонлар дейилади .  R40 қаторлар 375, 750, 1500 ва 3000 сонлари бўлиб, улар электр юритмалар валларининг синхрон частоталари (бир минутда айланишлар сони) ни беради;  Асосий ва қўшимча қулай сонлар қаторлари таркибида унинг барча бутун даражалари қатнашади. Қаторларни чегаралаш зарурияти бўлса, уларнинг белгиларида чегаравий сонлар кўрсатилади, мазкур сонлар ҳам чегараланган қатор таркибига қиради. Масалан, R10 (3,15..) белгиси - қуйи чегараси 3,15 сони билан чегараланган R10 қаторни; R20 (...56) белгиси - юқори чегараси 56 сони билан чегараланган R20 қаторни; R40 (28...180) белгиси - 28 ва 180 сонлари билан чегараланган R40 қаторни билдиради. Қулай сонлар тизимлари стандартлаштиришда муҳим ўрин тутади (11.3-жадвал).

11.3-жадвал Меoёрланган чизиқли ўлчамларнинг 1 дан 10 гача оралиқдаги қийматлари Rа5 Rа10 Rа20 Rа40 Rа5 Rа10 Rа20 Rа40 1,00 1,00 1,00 1,00 3,2 3,2 3,2 1,05 3,4 1,1 1,1 3,6 3,6 1,15 3,8 1,2 1,2 1,2 4,0 4,0 4,0 4,0 1,4 1,4 4,5 4,5 1,5 4,8 1,6 1,6 1,6 1,6 5,0 5,0 5,0 1,7 5,3 1,8 1,8 5,6 5,6 1,9 6,0 2,0 2,0 2,0 6,3 6,3 6,3 6,3 2,1 7,1 7,1 2,4 7,5 2,5 2,5 2,5 2,5 8,0 8,0 8,0 2,6 8,5 2,8 2,8 9,0 9,0 3,0 9,5 10,00 10,00 10,00 10,00 Қурилишда ўлчамларни стандартлаштириш Қурилиш буюмлари ва биноларни лойиҳалашда ўлчамларни стандартлаштиришнинг асосини «Қурилишда ўлчамларнинг модулли мувофиқлаштириш» ташкил этади. У ўлчамларни керакли тарзда бир хиллаштириш ва шу йўл билан қурилиш буюмлари ва жиҳозлари элементларини чекланган турларда ўзаро алмашувчанлик асосида ишлатишга имкон яратади. Қурилишда асосий модул М сифатида 100 мм қабул қилинган. Биноларнинг ўлчамларини белгилашда мувофиқлашган ўлчамларга риоя этилади. Шу мақсадда асосий, йириклаштирилган ва улушли модуллар ишлатилади (11.4 – жадвал). 11.4 – жадвал

Мувофиқлашган модулли ўлчамлар оми Белгиси Щлчами, мм Номи Белгиси Щлчами, мм Йириклашган модуллар (мул p тимодуллар) 1М 100 Улушли модуллар 1М 100 3М 300 1/2М 50 6М 600 1/5М 20 12М 1200 1/10М 10 15М 1500 1/20М 5 30М 3000 1/50М 2 60М 6000 1/100М 1 Қурилиш конструкцияларининг асосий турларининг мувофиқлашган модулли ўлчамлари 11.5 – жадвалда келтирилган. 11.5 – жадвал Йиғма буюмларнинг мувофиқлашган модулли ўлчамлари Параметрлар Қулай қийматлари, мм Ора ёпма, том ёпма, ташқи девор панеллари, ригеллар узунлиги; устунлар, ички девор панеллари ва парда деворлар баландлиги Асосий бўйлама ва кўнгдаланг қадамларга қаватлар биландликларига мувофиқ равишда танланади. Ора ёпма ва том ёпма панеллари эни 1200; 1500; 2400; 3000; 3600 Ташқи девор панеллари баландлиги 600; 900; 1200; 1500; 1800; 2100 Ора деворлар: баландлиги эни Дераза бўшлиқлари баландлигига тенг 300 га каррали Зинапоя маршлари эни 1050; 1200; 1350; 1500; 1750; 2200 Зинапоя майдонлари эни Турар-жой биноларида: 1200, 1500, 1800, 2100, 2400; жамоат биноларида: 1000, 1150, 1300, 1600, 1900. Ора ёпма ва ички юк кўтарувчи деворлар қалинлиги 20 га каррали Устунлар кесими ўлчамлари 100 ёки 50 га каррали Зинапоя поғоналари 150Х300 Қурилишда технологик қўйимлар ва чегаравий четланишлар буюмларнинг геометрик ўлчамларидан келиб чиқиб, уларнинг аниқлик

синфига мувофиқ белгиланади. Аниқлик синфи одатда, буюмларга, конструкцияларга, бино ва иншоотларга қўйиладиган конструктив, технологик ва иқтисодий талаблар асосида жорий этилади. Қурилиш конструкциялари ва буюмларининг ўлчамлари учун белгиланадиган технологик қўйимлар қуйидаги формула билан аниқланади: х= iK бу ерда i – қўйим бирлиги, мм; K – аниқлик синфи, берилган аниқлик синфидаги қўйимлар бирлиги сонини кўрсатади. Қурилиш буюмлари ва элементларини тайёрлашда қўйим бирлиги қуйидаги формула билан аниқланади: i = a i (0,8+0,001) √L )( 3√L+25 +0,01 3√L2 бу ерда L – узунлик ўлчами, мм; а i – коэффициент бўлиб, қиймати чизиқли ўлчамлар, тўғрилик, текислик ва диагоналлар тенглигининг қўйимини ҳисоблашда 1 га тенг, элментлар перпендикулярлиги қўйимини ҳисоблашда 0,6 га тенг олинади. Аниқлик синфи мавжуд технологик та o минот ва назорат воситалари ҳамда ишлаб чиқариш имкониятларига мувофиқ танланади. 11.6, 11.7 – жадвалларда технологик қўйимларнинг қийматлари берилган. Конструкциялар ва буюмлар сифатини назорат қилишда шу жадвалларга асосланилади. 11.6 – жадвал Чизиқли ўлчамлар учун технологик қўйимлар, мм. Номинал ўлчам L оралиғи Аниқлик синфлари учун қўйим қиймати 1 2 3 4 5 6 7 8 9 20 гача 0.24 0.4 0.6 1.0 1.6 2.4 4 6 10 20 дан 60 гача 0.30 0.5 0.8 1.2 2.0 3.0 5 8 12 60  120 0.40 0.6 1.0 1.6 2.4 4.0 6 10 16 120  250 0.50 0.8 1.2 2.0 3.0 5.0 8 12 20 250  500 1.60 1.0 1.6 2.4 4.0 6.0 10 16 24 500  1000 0.80 1.2 2.0 3.0 5.0 8.0 12 20 30 1000  1600 1.00 1.6 2.4 4.0 6.0 10.0 16 24 40 1600  2500 1.20 2.0 3.0 5.0 8.0 12.0 20 30 50 2500  4000 1.60 2.4 4.0 6.0 10.0 16.0 24 40 60 4000  8000 2.00 3.0 5.0 8.0 12.0 20.0 30 50 80

8000  16000 2.40 4.0 6.0 10.0 16.0 24.0 40 60 100 16000  25000 3.00 5.0 8.0 12.0 20.0 30.0 50 80 120 25000  40000 4.00 6.0 10.0 16.0 24.0 40.0 60 100 160 40000  60000 5.00 8.0 12.0 20.0 30.0 50.0 80 120 200 Аниқлик коэффициенти К қиймати 0.10 0.16 0.25 0.40 0.60 1.0 1.6 2.5 4.0

11.6 – жадвал Тўғри чизиқлилик бўйича технологик қўйимлар Номинал ўлчам L оралиғи Аниқлик синфлари учун қўйим қиймати 1 2 3 4 5 6 1000 гача 2.0 3 5 8 12 20 1000 дан 1600 гача 2.4 4 6 10 16 24 1600  2500 3.0 5 8 12 20 30 2500  4000 4.0 6 10 16 24 40 4000  8000 5.0 8 12 20 30 50 8000  16000 6.0 10 16 24 40 60 16000  25000 8.0 12 20 30 50 80 25000  40000 10.0 16 24 40 60 100 40000  60000 12.0 20 30 50 80 120 К қиймати 0.25 0.4 0.6 1.0 1.6 2.5 Стандартларнинг тоифалари ва турлари Амал қилиш соҳасига кўра стандартлар уч тоифага - давлат, тармоқ ва корхона стандартларига бўлинади. Давлат стандартлари маҳкамавий бўйсуниш ва мулкчилик шаклидан қатoий назар барча тармоқлардаги корхоналар, ташқилотлар амал қилиши мажбурий ва шарт бўлган дастуриламал ҳужжатдир. Тармоқ стандартларига маoлум тармоқ таркибига кирувчи корхоналар, ҳамда мазкур корхоналар маҳсулотидан фойдаланувчи бошқа тармоқлар корхоналари амал қиладилар. Корхона стандартлари фақат муайян корхона доирасида амал қилади ва шу корхона раҳбарияти томонидан тасдиқланади. Стандартлар мазмунига кўра алоҳида турларга бўлинади. Қурилишда ва қурилиш саноатида қуйидаги турдаги стандартлар кенг тарқалгандир:  техник шартлар стандартлари;  техник талаблар стандартлари;  буюмлар ва уларнинг асосий параметрлари (ўлчамлари) стандартлари;  синаш услублари стандартлари;

 қабул қилиш қоидалари, маркалаш, қадоқлаш, ташиш ва сақлаш стандартлари; Умумтехник ва ташкилий-услубий стандартлар турларга ажратилмайди. Ҳужжатлар тизимини стандартлаштириш Стандартлаштириш ҳужжатлар тизимида ҳам жорий этилган. Амалдаги барча қонунлар, маoмурий бошқарув ҳужжатлари, иқтисодий режалаштириш, молиявий, статистик ва бошқа ҳужжатларнинг стандартлари мавжудки, бунга барча юридик ва мансабдор шахслар риоя этишлари мажбурийдир. Техника ва технология соҳасида конструкторлик ва технологик ҳужжатларнинг ягона тизимлари (ЕСКД ва ЕСТД) га амал қилинади. Қурилиш саноати ва ишлаб чиқаришида “Қурилиш меoёрлари ва қоидалари” асосий меoёрий ҳужжатлар мажмуини ташкил этади. Бундан ташқари меҳнат муҳофазаси ва табиатни асраш тизимида ҳам стандартлар мақомидаги меoёрий ҳужжатларга амал қилинади.

А дабиётлар: 1. А.Г.Сергеев, В.В.Крохин. Метрология. Учебное пособие. М.: Логос, 2001. - 408 с.: ил. 2. В.П.Коротков. Основ метрологии и теории точности измерителнх устройств. М.: Изд. Стандартов, 1978. - 352 с. 3. Б.Э.Мухамедов. Метрология, технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари. Т.: Уқитувчи. 1991. – 320 б. 4. Р.Ж. Тожиев, А. Йўлдошев, Ш.Д. Султонов. Аҳмад ал-Фарғоний ҳаёти ва ижоди. Т.: Фан. 1998. 5. А.Абдураҳмонов. Улуғбек академияси. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1993. 6. А.Иброҳимов, Х.Султонов, Н.Жўраев. Ватан туйғуси. Т.: Узбекистон, 1996. –396 б. 7. Абу Наср Фараби. Философские трактат. Алма – Ата, 1970. - 110 с. 8. П.Ш.Зоҳидов. Меъмор олами. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. - 240 б.

O'xshashlar

Стандартлаштиришнинг мақсади ва вазифалари

СТАНДАРТЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Стандартлаштиришнинг назарий асослари

Стандартлаштиришнинг ташкилий асослари

Стандартлаштиришнинг турли даражадаги объектлари