Стандартлаштиришнинг назарий асослари - Metrologiya - Referatlar

Стандартлаштиришнинг назарий асослари

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

258.5 KB

Ko'chirib olish

Стандартлаштиришнинг назарий асослари Режа: 1. Афзал сонларнинг параметрик қаторлари ва тизимлари 2. Стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштириш 3. Стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштириш методлари 4. Бирхиллаштириш ва агрегатлаш 5. Комплекс стандартлаштириш 6. Олдиндан стандартлаштириш

Афзал сонларнинг параметрик қаторлари ва тизимлари Афзалроқ сонларнинг параметрик қаторларини тузиш ва танлаш арифметик ва геометрик прогрессияларга асосланган. Параметрик қаторларни ишлаб чиқиш ва фойдаланиш, энг аввал, стандартлаштириладиган катталиклар ва буюмларнинг тавсифлари тизимида ягона қонуниятни ўрнатишни талаб этади. Бундай катталиклар ва тавсифлар қаторига ўлчамлар, қувват, айланиш частотаси, иш унуми, юк кўтариш кучи, куч, босим, тезлик каби параметрлар ва ҳ.к. киради. Бундай тавсифларни белгилашда ўзаро боғланган, стандартларда регламентланган сонларнинг қаторлари қўлланилади. Афзал сонлар тизими параметрик стандартлаштиришни ривожлантиришда асос бўлади. Бунинг маъноси шундаки, параметрлар ва ўлчашларнинг фақат маълум математик қонуниятга бўйсунадиган қийматлари танланади. Бу маҳсулотнинг ўлчамлари ва параметрларини нафақат бир саноат тармоғида, балки халқ хўжалигининг барча соҳаларида, айниқса халқаро савдо даражасида ҳам кенг кўламда бирхиллаштиришга имкон беради. Параметрик қаторларга қуйидаги талаблар қўйилади: – ишлаб чиқариш, фойдаланиш ва таъмирлаш эҳтиёжларини қондирадиган мақсадга мувофиқ табақалаштириш (градация) тизимидан иборат бўлиши лозим; – ҳам кичик, ҳам катта қийматлар томонида чексиз бўлиши лозим (катталикларнинг чексиз катталашиши ёки кичиклашиши); – қатордаги ҳар қандай ҳад ва бирликларнинг барча ўн каррали қийматларини ўз ичига олиши керак; – оддий, қулай ва осон эслаб қолинадиган бўлиши лозим. Арифметик прогрессия – бу сонларнинг кетма-кет қатори бўлиб, бунда қўшни иккита ҳад қийматларининг фарқи оралиқ қаторнинг бутун диапазонида ўзгаришсиз қолади.

N n – N n-1 = d – const. Мисоллар : 1–2–3–4–5–6– … 0,3–0,6–0,9–1,2–1,5– … 25–50–75–100–125– … Арифметик қаторнинг асосий камчилиги шундаки , катталикларнинг кичик қийматлари жойлашган ҳолда узилиш мақсадга мувофиқ бўлмайди , катта қийматлар жойида эса қийматлар ортиқча зич бўлади ( масалан , катта хил ўлчамлари кичик хил ўлчамларига нисбатан катта бўлади ). Шунинг учун бу қаторлар стандартлаштиришда кам қўлланилади . Кўпинча , поғонали - арифметик қаторлар қўлланилади . Бундай қаторларда қийматлар фарки бутун қатор учун эмас , балки унинг бир қисми учун ўзгармас бўлади , яъни кичик ўлчамлар хили учун қийматлар оралиғи кичик , катта ўлчамлар хили учун эса катта танланади . Бунда қатордаги алоҳида қисмнинг горизонтал участкаларининг ҳар бири фарқлари ўзгармас бўлган қийматлар гуруҳига тўғри келади . Поғонали-арифметик қатор асосида ГОСТ 8724-61 “1-600 мм ли диаметрлар учун метрик резьба”, ГОСТ 9563-60 “Тишли ғилдирак. Модуллар” каби ва бошқа стандартлар тузилган. Стандартлаштиришда геометрик прогрессия асосида тузилган афзал сонларнинг қаторларидан фойдаланилади. Булар қаторларнинг асосий камчиликларини - арифметик прогрессияга хос нотекисликни йўқотади. Геометрик прогрессия – сонлар қатори бўлиб, бунда навбатдаги ҳар бир сон ўзидан олдинги сонни прогрессия махражи деб аталувчи бир соннинг ўзига кўпайтириш йўли билан олинади. Масалан, R5 қатор прогрессиясининг махражи . Бунда:

Асосий қаторлар Афзал сонларнинг барча қаторларида яхлитланган 3.15 сон бор, бу тахминан π =3,14 га тенг. Бинобарин диаметри афзал сон бўлган айлана узунлиги ва доира майдони ҳам афзал сонлар бўлади. R40 қатор асинхрон двигателларнинг айланиш частоталари бўлмиш 375, 750, 1500, 3000 афзал рақамларни ўз ичига олади. Стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштириш Объект хоссаларини тавсифловчи катталиклар стандартлаштириш объектининг параметрлари деб аталади. Стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштириш халқаро стандартларни қўлланиш, стандартлаштириладиган объектлар, параметрларининг қийматларини оптимал қийматларга яқинлаштириш ҳисобига маҳсулотнинг илмийтехникавий даражасини ва сифатини ошириш мақсадида давлат, тармоқ даражасида ва корхоналар даражасидаги объектларга нисбатан бажарилади. Стандартлаштиришнинг тизимлилиги, мажмуилиги, олдиндан тузилиши ва динамиклик принциплари оптималликни таъминлашнинг муҳим шартидир. Стандартлаштириш объектларининг параметрлари объектнинг физик, кимёвий, техникавий, ижтимоий, эстетик, эргономик ва бошқа хоссаларини тавсифлайди.

Стандартлаштириш объектларини оптималлаштириш меъёрий ҳужжатларда маҳсулот сифатининг қўрсаткичларини шакллантиришда миқдорий талабларни назарда тутади. Оптималлаштириш процедураси кўрилаётган параметрларнинг шундай бир қийматларини ва шундай бир динамик (вақт ичида) ўзгарувчанлигини таъминлашдан иборатки, бунда параметрларнинг берилган шароитларда энг катта ёки энг кичик қийматларига эришилади. Оптималлаштириш, масалан, бойликларга чекловлар бўлмаганда берилган аниқликка эришиш билан тавсифланади ёки маълум вақт сарфланганда берилган ўлчамли ишлов беришни таъминлаши мумкин. Бошқа сўз билан айтилганда, оптималлаштириш энг кам харажатлар билан энг кўп самарани (масалан, иш унумини) таъминлайди ва ҳ.к. Умумий ҳолда оптималлаштириш муайян Стандартлаштириш объектига нисбатан самарадорлик ва сарфларнинг нисбати билан тавсифланади. Оптималлаштириш ишларини ўтказиш учун қуйидагиларни таҳлил қилиш ва белгилаш керак: – Стандартлаштириш объекти кўрсаткичининг асосий параметри; – Стандартлаштириш объектининг ўзаро боғланган, тобе кўрсаткичлари ва параметрлари; – ишлаб чиқаришдан ёки кўрсатиладиган хизматдан кутиладиган (ҳисобланган) самара; – Стандартлаштириш объектидан фойдаланиш ёки истеъмол қилишдан кутиладиган фойда. Бунда эксплуатацион сарфлар (хом ашё, ёқилғи-мой материаллари сарфи ва б.) ҳисобга олинади; – объектни ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш, фойдаланиш харажатлари. Умумий ҳолда оптималлаштириш объектини баҳолаш қуйидаги принципларда олиб борилади; – объектнинг техник тафсилотларини, масалан, қуввати, айланишлар сони, ФИК ва ҳ.к. баҳолаш; – иқтисодий тавсифларини, масалан, нархи, объектнинг самарадорлиги, нисбий (солиштирма) сарфлар ва б. ни баҳолаш;

– ижтимоий, эргономик тавсифларини, масалан, оғирлик (вазний) коэффициент, балл, фойдалилик шкаласи ва б. ёрдамида баҳолаш. Стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштириш алгоритмига қуйидаги амаллар киради: – объектнинг асосий кутилаётган сифат кўрсаткичларини ўрганиш, таҳлил қилиш ва мавжуд кўрсаткичлар билан таққослаш, объект параметрини танлаш бўйича ўзига хос қарорларни қабул қилиш; – объектнинг оптималлаштириш мезонини танлаш ёки танланган мезон бўйича объектни оптималлаштириш; – ҳисоблаш дастурини тузиш ва кириш маълумотларининг сонли қийматларини ва объектнинг кутилаётган кўрсаткичларининг ҳисобий қийматларини олиш. Кириш маълумотларини ишлаб чиқилган ва тайёрланган, метрологик аттестатлашдан ўтган ускуна ёки мосламалар ёрдамида тажриба йўли билан олиш мумкин; – ҳисоб натижаларини тажриба маълумотлари билан солиштириш, зарур бўлганда дастурлар ва тажрибаларга тузатиш киритиш; – таҳлил натижалари бўйича объект параметрларини оптималлаштириш математик моделини тузатиш ва шакллантириш; – меъёрий ҳужжатни шакллантириш ва тасдиқлаш. Техник ечим ва иқтисодий асослаш масалалари оптималлаштириш математик моделларининг турларини танлаш ва қўлланишда асос бўлади. Бунда эришиладиган ютуқ динамикани (вақт буйича ўзгариш) ни ва истеъмолчи (ёки бозор) нинг ўзига хос талабларини ҳисобга олувчи математик моделнинг аниқ ишлашга ва ўз вақтида тузилганлигига боғлиқ. Стандартлаштириш объектларини оптималлаштириш математик моделини ишлаб чиқишда бу ишга математик моделлаштириш, дастурлаш ва оптималлаштириш масалаларини эгаллаган дастурчи-математикларни жалб қилиш керак. Маркетинг (бозор муносабатлари)ни тадқиқ қилиш, ахборот таҳлили ва халқаро, ҳудудий, маҳсулотни истеъмол қилувчи мамлакатларнинг миллий стандартларидаги талабларни таҳлил қилиш

натижалари математик моделлаш усулини танлашда асос бўлади ва стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштиришда объектив натижаларни олишга шароитлар яратади. Стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштириш методлари Стандартлаштириш объектларининг параметрларини оптималлаштиришда назарий методлардан, математик моделлаштиришнинг назарий-экспериментал ва тажриба-экспериментал методларидан фойдаланилади. Оптималлаштиришнинг назарий методларига мақсадни ва ресурсларга чекловларни расмийлаштириш билан боғлиқ бўлган миқдорий методлар киради. Булар математик моделни тузишда барча вазний факторлар (омиллар)ни ҳисобга олади ва оптималлаштириш параметрларининг оптимал қийматларини ҳисоблаш учун зарур боғланишларни тавсифлайди. Оптималлаштиришнинг математик моделини шакллантириш мақсадларни ва стандартлаштириш объектининг иш вазифаларини математик ифодалаш йўли билан амалга оширилади. Бунда бойликлар, хавфсизлик техникаси, табиатни муҳофазалаш шартлари ва талаблари ва маҳсулотнинг истеъмол хоссалари ва бозор муносабатлари билан боғлиқ бўлган бошка талабларга асосланади. Стандартлаштириш объектларининг парамегрларини оптималлаштириш намунавий математик моделларининг таркиби ва тузилмаси скляр ва вектор функциялар кўринишидаги беш гуруҳ боғланишлар билан аниқланади: 1 Кутилаётган самаранинг оптималлаштириладиган параметрларга ва стандартни (меъёрий ҳужжатни) киритиш вақтига, амал қилиниш даврига, жорий вақтга боғлиқлиги Э=(Э 1 , …Э i ).

2 Стандартлаштириш объектини тадқиқ қилиш, ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш, фойдаланиш (истеъмол қилиш)га кетган сарфларнинг шу параметрларнинг ўзига боғлиқлиги. 3 Стандартлаштириш объектини ишлаб чиқариш ва қўлланишдан мақсаднинг самарадорликка, сарфларга ва вақтга боғлиқлиги. 4 Стандартлаштириш объектининг параметрлари ўртасидаги боғланишлар. Бундай боғланишлар илмий-техникавий ривожланишнинг маълум даражасида илмий-техникавий имкониятларни чеклашларни ифодалайди. 5 Ишлаб чиқариш имкониятларини, хом ашё, материаллар, бутловчи элементлар, кадрлар, молиявий маблағлар билан таъминланганликни, хавфсизлик техникаси талабларини ва атроф муҳит муҳофазасини ифодаловчи тенгсизлик кўринишидаги боғланиш. Намунавий математик моделлар асосида ва буларга қўшимча равишда алоҳида оптималлаштириладиган параметрларнинг динамикада (вақт мобайнида) ўзгаришларини ифодаловчи боғланишлар ишлаб чиқилиши мумкин. Юқорида келтирилган боғланишлар асосида мақсадли функцияни ифодалаш мумкин. Математик моделлар, аниқ мақсад ва вазифалар қанчалик муваффақиятли ишлаб чиқилганлиги, объектив бойликлар ва заҳиралар, сифат мезонлари қанчалик тўғри танланганлигига қараб, мақсадли функциянинг энг катта ёки энг кичик қийматларига эришиш мумкин бўлади. Бирхиллаштириш ва агрегатлаш Ишлаб чиқариш кучларининг таҳлили, машина ва механизмларни яратиш тажрибасининг кўрсатишича, иш унумини ошириш, янги техникани яратиш ва ўзлаштириш муддатларини қисқартириш, таннархини камайтириш, машинасозлик маҳсулотининг техник даражасини, сифатини,

пухталигини ва узоққа чидамлилиги (умрбоқийлиги) ни ошириш учун кенг кўламда бирхиллаштириш ва агрегатлаш ва булар асосида юқорида кўрсатилган вазифаларни ҳал этиш муҳим воситаси сифатида ихтисослаштирилган ишлаб чиқаришларни яратиш зарур. Маҳсулотнинг сифатини ва рақобатбардошлигини ошириш муаммосини муваффақиятли ҳал этишга буюмни мақбул даражада бирхиллаштириш ва стандартлаштириш ҳисобига эришиш мумкин. Бундай бирхиллаштириш ва стандартлаштириш буюмни тайёрлаш ва уни тиклашда намунавий технологик жараёнлардан, асбоб, мослама ва жиҳозлардан фойдаланишга имкон беради. Мақбул даражада бирхиллаштириш ва стандартлаштириш илмийтадқиқот ва тажриба-экспериментал ишларни ўтказишга, чизмаларни, технологик жараёнларни ишлаб чиқишга, уларни хиллаштириш, мосламаларни ва ностандарт жиҳозларни тайёрлаш, хизмат кўрсатиш, машиналарни таъмирлаш ва ишлатиш харажатларини, ишлаб чиқаришни технологик тайёрлашга меҳнат сарфини, маҳсулот таннархини камайтиришга, ишлаб чиқариш циклининг давом этиш вақтини қисқартиришга имкон беради. Бирхиллаштириш – Бир хил вазифани бажарувчи объектларни ўрнатилган белгиси бўйича бирхиллаштириш билан боғлиқ бўлган фаолият ва объектларнинг самарали қўлланишлари тўғрисидаги маълумотлар асосида бу объектларнинг сонини мақбул даражада қисқартириш. Бирхиллаштиришда юқори сифат кўрсаткичларига ва тўлиқ ўзаро алмашинувчанликка эга бўлган буюмлар, йиғма бирликлар ва деталларнинг энг кам зарур, лекин етарли миқдордаги турлари, хил ўлчамлари ўрнатилади. Бирхиллаштириш стандартлаштиришнинг кенг кўламда қўлланиладиган ва самарали усулидир. Бирхиллаштириш натижаларини стандартлар кўринишида расмийлаштириш шарт эмас. Лекин буюмлар ва уларнинг элементларини стандартлаштириш албатта уларни бирхиллаштирилишига асосланади.

Бирхиллаштириш мақсади қуйидагилардан иборат: – ишлаб чиқиш, ишлаб чиқаришни тайёрлаш, тайёрлаш, техник хизмат кўрсатиш ва буюмларни таъмирлашга вақтларни қисқартириш ҳисобига илмий-техникавий ривожланиш суръатларини тезлаштириш; – лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш босқичларида буюмларнинг юқори сифатини ва улар таркибий қисмларининг ўзаро алмашинувчанлигини таъминлаш учун етарли шароитлар яратиш; – буюмларни лойиҳалаш ва тайёрлаш харажатларини камайтириш; – мамлакат мудофааси талабларини таъминлаш. Бирхиллаштиришнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: – янгитдан яратиладдаан буюмлар гуруҳида бир хил ёки бунга яқин вазифани бажарувчи илгари лойиҳаланган, ишлаб чиқаришда ўзлаштирилган бир хил (буюмлар гуруҳида такрорланувчи) таркибий қисмлар (агрегатлар, узеллар, деталлар) дан фойдаланиш; – янгитдан яратиладиган ёки такомиллаштириладиган буюмларда фойдаланиш учун бирхиллаштирилган таркибий қисмларни ишлаб чиқиш; – буюмларнинг конструктив бирхиллаштирилган қаторларини ишлаб чиқиш; – қўлланишга руҳсат этиладиган буюмлар ва материалларнинг номенклатураси бўйича мақсадга мувофиқ энг кам миқдорини чеклаш. Бирхиллаштириш қуйидагиларга ажралади: – иккита ёки бундан ортиқ корхоналарда тайёрланадиган, бир хил ёки бир-бирига яқин вазифани бажарадиган буюмларни ва уларнинг қисмларини ўз ичига оладиган тармоқлараро бирхиллаштириш; – тармоқ – бир тармоқ ичида бирхиллаштириш; – завод – бир корхона ичида бирхиллаштириш. Бирхиллаштириш объектлари: – ўзаро алмашинадиган ва одатда, бир хил вазифани бажарадиган деталлар;

– ишчи параметрлари, габарит ўлчамлари ва эксплуатацион кўрсаткичлари (қуввати, иш унуми ва ҳ.к) бир-биридан бир оз фарқланадиган, характери жиҳатдан бир-бирига яқин ишларни бажарадиган агрегатлар (узеллар, йиғма бирликлар, модуллар, мосланувчан ишлаб чиқариш модуллари); – бир хил мақсадга мўлжалланган ва характери жиҳатдан бир-бирига яқин операцияларни ёки жараёнларни бажарадиган, яъни ўхшаш (қисман ёки бутунлай ўхшаш) конструктив схемага эга бўлган (ёки эга бўлиши мумкин бўлган) ва бунда ишчи параметрлари, габарит ўлчамлари ва ишлаш шароитлари жуда оз фарқланадиган унча кўп бўлмаган агрегатлар ва узеллардан тузилган машиналар; – технология. Қуйидаги тушунчалар қўлланилади: Буюмларни бирхиллаштириш – Буюмларни турларининг мақбул сонини ўрнатиш асосида бир хилга келтириш; Бирхиллаштириш даражаси – Буюмнинг бирхиллаштирилган таркибий қисмлар билан таъминланганлик даражаси; Ушбу гуруҳ буюмларнинг бирхиллаштирилган таркибий қисми – ушбу гуруҳ, ёки мажмуадаги икки ёки бундан ортиқ буюмларнинг ўзаро алмашинувчан таркибий қисмлари. Стандартлаштириш даражаси – Буюмнинг стандарт таркибий қисмлар билан жиҳозланганлик даражаси. Стандарт таркибий қисмларга конструкторлик ҳужжатида спецификацияда ҳавола қилинган давлат ва тармоқ стандартлари бўйича тайёрланадиган таркибий қисмлар киради. Буюмларни ёки улардаги таркибий қисмларни бирхиллаштириш ва стандартлаштириш даражаси қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида аниқланади: – қўлланувчанлик коэффициенти К қ такрорланувчанлик коэффициенти К т , лойиҳалараро (ўзаро) бирхиллаштириш коэффициенти К лб . Қўлланувчанлик коэффициенти буюмдаги таркибий қисмлар хил ўлчамлари сонининг (оригиналларсиз) таркибий қисмлар хил ўлчамларининг

умумий сонига фоизлардаги нисбати бўлиб, ишлаб чиқиладиган буюмдаги таркибий қисмларнинг конструктив ўзаро мос келувчанлик даражасини тавсифлайди: бунда n – буюмдаги таркибий қисмлар хил ўлчамларининг умумий сони; n 0 – буюмдаги оригинал таркибий қисмлар хил ўлчамларининг сони. Буюмнинг хил ўлчами – Ушбу хилдаги ва маълум қийматли параметрлар билан тайёрланган буюм (хил ўлчамлари сони конструкторлик ҳужжатининг спецификациясидаги таркибий қисмлар номининг сонига мос келади). Оригинал таркибий қисмларга ушбу буюм учун биринчи марта ишлаб чиқилган таркибий қисмлар киради. Қўлланувчанлик коэффициенти нафақат хил ўлчамлари сони бўйича, балки таркибий қисмлар сони (дона), нархи, массаси ва меҳнат сарфи (К қ д , К қ н , К қ м ва ҳ.к.) бўйича ҳам ҳисобланиши мумкин. Ушбу корхонада тайёрланадиган буюм таркибий қисмининг нархи сифатида заводдаги таннархидан, сотиб олинадиган таркибий қисмлар учун эса - сотиш нархидан фойдаланилади. Такрорланувчанлик коэффициенти буюмдаги такрорланувчи таркибий қисмлар сонининг ундаги таркибий қисмларнинг умумий сонига нисбати (буюмнинг такрорланувчи таркибий қисмлар билан тўйинганлиги) фоизларда аниқланади ва буюмнинг лойиҳа ичида бирхиллаштирилганлик даражасини, шунингдек ушбу буюм ичида таркибий қисмларнинг ўзаро алмашинувчанлик имкониятини ҳам ифодалайди: (2)

бунда N – буюмдаги таркибий қисмларнинг умумий сони. Лойиҳалараро (ўзаро) бирхиллаштириш коэффициенти бирхиллаштирш ҳисобига қисқартирилган таркибай қисмлар хил ўлчамлари сонининг биргаликда тайёрланадиган ёки фойдаланиладиган буюмлар таркибий қисмлари хил ўлчамларининг энг кўп қисқартирилиши мумкин бўлган сонига нисбати каби фоизларда аниқланади. (3) бунда Н – кўрилаётган лойиҳаларнинг (буюмларнинг) умумий сони; n i – лойиҳа (буюмлар) даги таркибий қисмлар хил ўлчамларининг сони; n max – лойиҳа (буюм) таркибий қисмлари хил ўлчамларининг энг кўп сони; m Н лойиҳалар (буюмлар) дан тузилган гуруҳда қўлланиладиган таркибий қисмлар хил ўлчамларининг умумий сони; q j – j номли таркибий қисм хил ўлчамларининг сони; m – кўрилаётган лойиҳалар (буюмлар) таркибий қисмлари номларининг умумий сони. Агар ишлаб чиқаришнинг техник-иқтисодий кўрсаткичлари сифатида солиштирма капитал харажатлар олинса, бу ҳолда бирхиллаштириш ва стандартлаштиришнинг мақбул даражаси 67 %, агар самарадорлик ёки бирхиллаштириш ва стандартлаштириш даражаси олинса, бу ҳолда мақбул

оптимал даража тахминан 65 % бўлади. Бу даража энг катта тежамкорликни таъминлайди. Машинасозликнинг ривожланиши машиналар конструкциясининг мураккаблашиши, уларнинг кўп чиқарилиши ва конструкциянинг тез-тез алмашиниши билан тавсифланади. Масалан, ҳозирги вақтда машинасозлик саноати хар йили жуда кўп янги хил машиналар ва жиҳозларни ишлаб чиқаришни ўзлаштирмоқда. Агар илгари автомобиль двигатели 10-15 йилга мўлжаллаб лойиҳаланган бўлса, ҳозирги шароитларда бундай двигателнинг маънавий ҳаёти даври 3-5 йилда тугалланмоқда. Турли машиналарни қисқа муддатда лойиҳалаш ва кўплаб ишлаб чиқариш учун биринчи навбатда, машинанинг конструкциясини бир-биридан мустақил йиғма бирликлар (агрегатлар)га ажратиш (узелларга ажратиш) талаб этилди. Бу йиғма бирликлар (агрегатлар) нинг ҳар бири машинада маълум вазифани бажарадиган бўлиши лозим. Бу агрегатларни мустақил буюмлар каби тайёрлашни ихтисослаштириш ва уларнинг ишини бутун машинадан мустақил равишда текшириш мумкин бўлади. Буюмларни конструктив тугалланган агрегатларга ажратиш машиналарни яратишнинг янги усули – агрегатлар усулининг рйвожланишига асос бўлди. Машиналар конструкциясининг кинематик таҳлили кўрсаткичи, тузилиши жиҳатдан ҳар хил бўлган агрегатлар, узеллар ва деталлар турли машиналарда узатадиган ва қабул қиладиган куч ёки ҳаракат қийматлари яқин бўлгани ҳолда бир хил вазифани бажаради ва бирхиллаштирилиши мумкин. Комплекс стандартлаштириш Комплекс стандартлаштириш (КС) стандартлаштириш объектларига кирадиган, ўзаро боғланган таркибий қисмлар (компонентлар)нинг кўрсаткичларини мувофиқлаштириш ва стандартларни амалга киритиш муддатларини келишишни таъминлайди. Бунда истеъмолчиларнинг,

манфаатдор ташкилотлар ва корхоналарнинг тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар, яримфабрикатлар, хом ашё, асосий ва ёрдамчи материаллар, жиҳозлар, жиҳозлаш воситалари, текшириш усуллари (синаш, ўлчаш, таҳлил усуллари), тамғалаш, жойлаш, контейнерлаш, ташиш ва сақлаш сифатига талаблари тўлиқ ва мақбул даражада қондирилади. Комплекс стандартлаштириш моҳияти тайёр буюмга нисбатан турли иерархик даражада турувчи барча элементларга талабларни аниқлашда тизимли ва мақсадли ёндашишда ва уларни бир-бирига мувофиқлаштиришда намоён бўлади. Стандартларнинг мажмуалари бундай талабларни ўрнатар экан, ягоналикни яратади, бундай ягоналиксиз техникавий ривожланиш мумкин бўлмай қолади. Комплекс стандартлаштириш стандартларнинг талабларини қондирадиган тайёр маҳсулотни биргаликда ишлаб чиқаришда ёндош тармоқларнинг ўзаро алоқаси ва ўзаро боғланишларини таъминлайди ва техник жиҳатдан мақбул параметрик қаторларни ва маҳсулот навларини ўрнатишга, ортиқча хилларини камайтиришга, ўзини оқламаган турларидан воз кечишга, ихтисослаштирилган корхоналарда такомиллашган технологияни қўлланиб ялпи ва оқимли ишлаб чиқаришни ташкил этишга асос яратишга, энг янги техникани тезроқ жорий этишга ва маҳсулот сифатини ошириш билан боғлиқ бўлган кўп масалаларни хал этишга имкон беради. Демак, комплекс стандартлаштириш – бу стандартлаштириш бўлиб, бунда муайян муаммони мақбул ҳал этиш мақсадларида, ҳам комплекс стандартлаштириш объектининг умуман ўзига ва унинг асосий таркибий қисмларига, ҳам объектга таъсир этувчи моддий ва номоддий омилларга ўзаро мувофиқлаштирилган талаблар тизими мақсадли ва режали ўрнатилади. Комплекс стандартлаштириш моҳияти меъёрий ҳужжатлар мажмуини белгиланган муддатларда ишлаб чиқиш ва жорий этиш йўли билан сифатнинг иқтисодий мақбул даражасини таъминловчи, ўзаро таъсир

этувчи барча омилларни тизимлаштириш ва бир-бирига боғлаш, деб тушунилади. Комплекс стандартлаштиришнинг юқори техник-иқтисодий самараси қуйидаги муҳим тамойилларга риоя қилинганда таъминланади: – тизимлилик; – мажмуилик ва мақбул даражада чеклаш; – истиқболлилик; – амалдаги стандартлар билан боғланиш; – амалга ошириш, харид қилиш. Тизимлилик принципи шундаки, Комплекс стандартлаштириш ҳам объектнинг ўзига, ҳам ушбу объектни яратиш ва фойдаланиш (истеъмол қилиш) да фойдаланиладиган асосий элементларга ўзаро боғланган талабларни ўрнатади. Мажмуилик ва мақбул даражада чеклаш принципи шундаки, комплекс стандартлаштиришнинг юқори самарадорлигига стандартлаштириш объектининг самарадорлик кўрсаткичларига жиддий таъсир этувчи элементларни стандартлаштириш йўли билан эришилади. Комплекс стандартлаштириш элементларини меъёрий ҳужжатлар билан чала қамраш кутилаётган самарани пасайтиради, жуда чуқур ва тўлиқ қамраш аса, иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлмайди, чунки стандартлаштириш нархини ошириб юборади ва комплекс стандартлаштириш объектининг сифат даражасига кам таъсир кўрсатади. Истиқболлик принципи комплекс стандартлаштириш даражасининг жаҳон даражасида эканлигини ва олдиндан стандартлаштириш йўли билан фан ва техниканинг ривожланиш тамойилларига мослигини ҳисобга олади. Амалдаги стандартлар билан боғланиш меъёрий ҳужжатларнинг тўлиқ мажмуидан мақсадга мувофиқ ҳажмда фойдаланишни назарда тутади. Амалга ошириш принципи комплекс стандартлаштириш доирасида ишлаб чиқилган ва қабул қилинган меъёрий ҳужжатларнинг барча мажмуини ўз вақтида жорий этишни таъминлашдан иборат.

Комплекс стандартлаштириш бўйича ишларни ташкиллаштириш кўп ташкилотлар – ищлаб чиқувчилар ҳаракатини мувофиқлаштиришга имкон берувчи, комплекс стандартлаштириш дастурлари (КСД) ни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш йўли билан таъминланади. КСД маҳсулотнинг муҳим турларини тармоқлараро қўлланиладиган маҳсулотни; бир турли маҳсулотнинг муҳим хиллари гуруҳини, шунингдек биргаликда қўлланиладиган турли маҳсулотларни, масалан, машиналар тизимини қамрайди. КСД топшириқлари стандартлаштириш давлат ва тармоқ йиллик режаларига (дастурларига) киритилади. Дастур таркибига қуйидаги бўлимлар: охирги маҳсулот; охирги маҳсулотнинг таркибий қисмлари; хом ашё, материаллар, ярим фабрикатлар, бутловчи буюмлар, сотиб олинадиган буюмлар; ишлаб чиқаришнинг техник воситалари; ишлаб чиқаришни метрологик таъминлаш воситалари; ишлаб чиқаришни тайёрлаш усуллари ва ҳ.к. киради. Мисол учун “Пахта” КСД ни кўриб чиқамиз. Комплекс стандартлаштириш дастури бўйича ишларнинг бошланиши 1974 йил билан шартли белгиланади. Бу вақтда “Пахта” КСД ни илк бор ишлаб чиқиш иккита принцип: стандартлаштиришнинг мақсадли йўналтирилганлиги ва мажмуилигининг ягоналиги асосида бошланган эди. Пахтани етиштириш, ҳосилни йиғиш, тозалаш ва қайта ишлов бериш жараёнларининг КСД Бутуниттифоқ стандартлаштириш илмий-тадқиқот институти томонидан Ўздавстандарт, Тошкент халқ хўжалиги институти, Ўзбекистон фанлар академияси ҳисоблаш марказили кибернетика институти манфаатдор Вазирликлар ва маҳкамалар билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган. КСД доирасида иқтисодиёт тармоқларининг ўзаро боғланиш схемаси Ўзбекистон иқтисодиётини ҳозирги бошқариш тузилмасига мувофиқ тузилган бўлиб, бу тармоқларни учта асосий гуруҳга йиғишга имкон беради: I) пахта ишлаб чиқариш тармоқлари; 2) пахта ва уни қайта ишлаш маҳсулотларини истеъмол қилувчи тармоқлар;

3) дастлабки икки тармоққа, шунингдек буларга хизмат кўрсатувчи тармоққа ишлаб чиқариш-техник асосни яратувчи тармоқлар. Биринчи гуруҳ тармоқларга қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш тармоқлари киради. Бу тармоқлар вазифасига пахта етиштириш ва ҳосилни, шунингдеқ ғўзапояларни йиғиш ишлари киради. Биринчи гуруҳ тармоқлари айни вақтда истеъмолчилар сифатида ҳам бўлади: пахта тозалаш саноати уларга уруғлик чигит етказиб беради. Иккинчи гуруҳ тармоқларни пахтани қайта ишлаш, шунингдек хом ашё сифатида пахта толаси, пахта момиқлари, техник чигит, толали чиқиндилардан фойдаланувчи тармоқлар ташкил этади. Пахта тозалаш саноати чигитли пахтани қайта ишлайди ва пахта толаларини газлама, трикотаж буюмлар, иплар ва б. ишлаб чиқариш учун; тўқимачилик саноатига, момиқларни кимё саноатига; техник чигитларни - мой-ёғ саноатига озиқ-овқат учун ёғ, техник ёғ, ювиш воситаси, маргарин, майонез, глицерин, олеин кислота, хўжалик совуни ва атир совун, холва, қуймачилик саноати учун мустаҳкамловчи тайёрлаш, чорвачилик учун озуқа сифатида ишлатиладиган кунжара ва б. тайёрлаш учун етказиб беради. Пахта маҳсулоти ташқи савдо ташкилотлари орқали экспорт қилинади. Ғўзапоялардан зичланган плиталар тайёрланади. Учинчи гуруҳ тармоқларга қишлоқ хўжалигига химикатлар, ўғитлар, дефолиантлар етказиб берувчи кимё саноати киради. Машинасозлик саноати тупроққа ишлов бериш, мелиорация ва ирригация, пахта етиштириш ва ҳосилни йиғиш, чигитли пахтани тозалаш ва қайта ишлаш учун қишлоқ хўжалигини машиналар мажмуи билан таъминлайди. Электротехник ва приборсозлик тармоқлари қишлоқ хўжалик ва қайта ишлаш тармоқларини пахта маҳсулоти сифатини текшириш (синаш, ўлчаш, таҳлил) воситалари билан таъминлайди. Темир йўл ва автомобиль транспорти чигитли пахтани ва пахта толаларини ташиш, авиация эса, ғўзаларга кимёвий ишлов бериш (қишлоқ

хўжалик зараркунандаларига қарши кураш ва дефолиация қилиш) ишларини таъминлайди ва ҳ.к. “Пахта” КСД модели ўз ичига уруғлик материалларни, чигитли пахтани ва саноат маҳсулотини стандартлаштириш, шунингдек қайта ишлов бериш босқичларини, қайта ишлов бериш техник воситалари, ишлаб чиқаришни тайёрлаш ва ташкил этиш масалаларини олади. Пахтани етиштириш, ҳосилни йиғиш, ташиш ва қайта ишлаш босқичларида унинг сифатини оширишни таъминлаш ҳам назарда тутилади. Дастурни амалга оширишнинг барча босқичларида таснифлаш стандартларини, умумий техникавий талаблар стандартларини, муайян стандартлаштириш объектларига техник талаблар ва текшириш усулларини ишлаб чиқиш ёки қайта кўриб чиқиш назарда тутилади. КСД нинг бўлимлари таркиби ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятини ва стандартлаштириш объектининг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда шакллантирилади. Барча ҳолларда ҳам бошланғич топшириқларни ишлаб чиқишда ишлаб чиқувчи – КСД ни ишлаб чиқиш бўйича бош ташкилот: – стандартлаштириш объектларининг тўлиқ таркибини белгилайди; – маҳсулот (хизматлар) сифати ва техник даражаси кўрсаткичларини технологик жараёнларнинг параметрларини, шунингдек ҳамкор бажарувчилар томонидан бажарилиши лозим бўлган барча стандартлаштириш объектларига талабларни ўрнатади; – ҳамкор бажарувчилар томонидан тақдим этиладиган материалларни таҳлил қилиш ва баҳолашни таъминлайди; – дастурни ишлаб чиқишга бошланғич топшириқлар лойиҳаларини ҳамкор бажарувчилар билан келишиб олади. Дастурни ишлаб чиқувчи бошланғич топшириқнинг ҳар бир бўлими бўйича қуйидагиларни: – стандартлаштириш объектларининг номенклатураси; – бажарувчилар ва ҳамкор бажарувчилар;

– алоҳида топшириқларни ва умуман КСД ни бажариш муддатларини аниқлайди. Дастурда кўрсатилган топшириқлар “Пахта” КСД мисолида тузилган якуний жадвалга жамланади. КСД нинг барча топшириқлари давлат, тармоқ, зарур бўлганда, давлатлараро стандартлаштириш дастурлари (режалари) га киритилади. Олдиндан стандартлаштириш Ўзбекистон Республикасининг “Стандартлаштириш тўғрисида” Қонунида белгиланишича, стандартлаштириш бўйича меъёрий ҳужжатлар мамлакатимиз ва чет эл фан ва техникасининг замонавий ютуқларига асосланиши лозим. Ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг рақобатбардошлигини таъминлаш учун стандартларда асосли ҳолларда истиқболга мўлжалланган, анъанавий технологияларнинг имкониятларидан олдинда бўладигган талаблар олдиндан ўрнатилади (имкониятларидан ўзувчи, олдиндан тузиладиган стандартлар). Давлат бундай стандартлар бўйича маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхона ва ташкилотларга иқтисодий ёрдам ва рағбатлантиришни кафолатлайди. Олдиндан стандартлаштиришда қатор атамалар қўлланилади. Олдиндан тузилган (ўзувчи) стандарт (истиқболли талабларни ўз ичига олган давлат стандарти) – Анъанавий технологияларнинг имкониятларидан ўзувчи, истиқболга мўлжалланган дастлабки талабларни ўрнатувчи, шунингдек бир тур маҳсулот гуруҳи техник даражаси ва сифатининг асосий кўрсаткичларига талабларни, маҳсулот техник даражаси ва сифатига босқичлар бўйича табақалаштирилган талабларни белгиловчи, “Умумий техник талаблар” кўринишидаги давлат стандарти. Таърифга кўра, олдиндан стандартлаштириш – сифати ва даражаси мустақил қўлланиладиган якуний тайёр буюмлар (машиналар, приборлар, автоматлаштириш воситалари, халқ истеъмоли моллари) нинг техник-иқтисодий тавсифларига

жиддий таъсир кўрсатувчи хом ашё, материаллар, деталлар, узеллар, йиғма бирликлар, бутловчи буюмлар, асбоблар ва намунавий технологик жараёнларга, шунингдек якуний тайёр буюмлардан фойдаланадиган турли техник мажмуалар (тизимлар) га талабларни вақт жиҳатдан анча илгари стандартлаштиришдир; Бир турдаги маҳсулот гуруҳи – умумий хоссаларга эга бўлган, умумий мақсадларга мўлжалланган маҳсулот тўдаси; Маҳсулот техник даражаси ва сифатининг поғонаси – асосий стандартда белгиланган, бир турдаги ёки муайян маҳсулот гуруҳи техник даражаси ва сифатининг асосий кўрсаткичлари қийматларининг тўплами; Муайян маҳсулот – маълум конструктив-технологик ечимлар ва мақсадли (вазифаси) қўлланилиш кўрсаткичларининг муайян қийматлари билан тавсифланувчи маҳсулот моделлари (русумлари, хиллари). Анъанавий стандартлаштириш амалиётида меъёрий ҳужжатнинг илмий- техникавий даражаси тугалланган илмий-тадқиқот ишлари (ИТИ), тажриба- конструкторлик ишлари (ТКИ) ва ишлаб чиқаришни технологик тайёрлаш (ИЧТТ) натижалари билан аниқланади. Бунда юқори техник даража ва сифатли маҳсулотни яратиш ва ишлаб чиқаришни ўзлаштириш стандартлаштириш бўйича ишларга боғлиқ бўлмайди. Меъёрий ҳужжат илмийтадқиқотлар ва тажриба-конструкторлик ишлари (ИТТКИ) натижасида эришилган сифат даражасини, яъни ушбу корхона ўз маҳсулоти учун таъминлаши лозим бўлган ва лозим бўла оладиган сифат даражасини (мажбурий талаблар қисмида) юридик жихатдан мустаҳкамлайди. Олдиндан стандартлаштиришда меъёрий ҳужжатлар маҳсулотнинг ҳаётий циклининг эрта босқичларида ишлаб чиқилади ва тасдиқланади, бу ҳолда стандартлаштириш олдиндан тузиладиган стандартларни, шунингдек сифатнинг поғонали кўрсаткичлари белгиланган меъёрий ҳужжатларни яратишда бошқарувчи вазифани бажаради. Янги юқори кўрсаткичли сифатга эга маҳсулотни амалда ИТИ дан кейин яратиш мумкин бўлади. Ўзувчи стандартларни яратиш бўйича ишларни ТКИ ва ИЧТТ босқичларида олиб

бориш мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай босқичларда баҳоланадиган ва ўрнатиладиган сифат кўрсаткичлари маҳсулотни серияли ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш пайтига келганда мақбул бўлиши лозим. Ўзувчи олдиндан тузилган стандартларни яратиш жараёнида фан ва техниканинг энг самарали натижалари ва тамойиллари ҳисобга олинади. Фан ва техниканинг ютуқлари стандартларни яратиш ва жорий этиш жараёнида ҳам, кейинчалик стандартларда ўрнатилган сифат кўрсаткичларига эришишни таъминловчи ишларни бажариш лозим бўлганда ҳам ҳисобга олинади. Ўзувчи стандарт – чиқарилаётган маҳсулотнинг сифат даражасини эмас, балки ишлаб чиқиш босқичида турган ва стандартда кўрсатилган маълум вақтдан кейин чиқариладиган маҳсулотнинг янги ёки такомиллаштирилган турига сифат кўрсаткичларини ва бошқа параметрларини қонунлаштиради. Шундай қилиб олдиндан тузиладиган (ўзувчи) стандартга юқори сифатли ишлаб чиқариш дастури каби қараш мумкин. Олдиндан тузилган стандартни тасдиқлаган пайтдан бошлаб, тайёрловчи маҳсулотни янги стандарт бўйича белгиланган муддатда чиқара бошлаши лозим ва истеъмолчиларда янги ишланмаларни лойиҳалашда янги буюмларни қўлланишга юридик ҳуқуқ пайдо бўлади. Олдиндан стандартлаштириш илмий-тадқиқот ташкилотларида бажарилган энг янги ишланмаларни ишлаб чиқаришга жорий этиш жараёнини тезлаштиради. Олдиндан тузиладиган стандартларни ишлаб чиқувчиларга техниканинг ривожланишини маълум вақтга олдиндан аниқлаш, яъни тармокда илмий-техникавий истиқболни илмий-асосланган ҳолда олдиндан билиш масъулияти юклатилади. Бир турдаги маҳсулотга олдиндан тузиладиган стандартлар “Умумий техникавий талаблар” – O’z DSt UТТ 1 турдаги стандартлар қаторига киради. Олдиндан стандартлаштириш объектларига маҳсулотлар ва умуман жараёнлар, шунингдек маҳсулот хом ашё, материалларнинг алоҳида 1 UТТ – “Умумий техник талаблар” жумласининг давлат тилидаги қисқартмаси (umumiy texnik talablar).

параметрлари, унинг техник даражасини ва сифатини тавсифловчи тафсилотлари, ишлаб чиқариш, текшириш усуллари ва воситалари, хизматлар ва бошқа меъёрлар, талаблар ва ҳар қандай ишлаб чиқариш жараёнларининг тафсилотлари киради. Олдиндан тузиладиган стандартларда техник даража ва сифатнинг учта поғонаси ўрнатилиши мумкин: – биринчи поғона истеъмолчи (буюртмачи)нинг талабларига мувофиқ келадиган, илгари ўзлаштирилган маҳсулотни ишлаб чиқаришга оид талабларни ўрнатади; – иккинчи поғона янгитдан ишлаб чиқиладиган (такомиллаштириладиган) маҳсулотни чиқаришга асос бўладиган, маҳсулотнинг энг юкори жаҳон даражасида чиқарилишини таъминлайдиган талабларни ўрнатади; – учинчи поғона истиқболли янги маҳсулотни ишлаб чиқиш учун асос бўладиган, энг юқори жаҳон даражасидаги истиқболли талабларни ўрнатади. Техник даража ва сифатнинг навбатдаги босқичини ишлаб чиқаришга киритган кундан бошлаб, бундан аввалги поғона маҳсулотини ишлаб чиқариш тўхтатилиши лозим. Янги O’z DSt UTT ни ишлаб чиқиш (амалдаги стандартларни қайта кўриб чиқиш) ни стандартлаштириш бўйича хос техник қўмиталар, бир турдаги маҳсулот гуруҳлари бўйича етакчи илмий-тадқиқот, тажрибаконструкторлик, лойиҳалаш-технологик ва бошқа ташкилотлар ҳамда ИТИ ни бевосита бажарадиган корхоналар олиб боради. Ўзбекистонинг истиқболли давлат стандартлари сифатида қўлланишга ўрнатилган тартибда қабул қилинган халқаро стандартлар олдиндан тузилган (ўзувчи) стандартлар бўлиши мумкин. Маҳсулотнинг тавсифларини ва синаш усулларини ўрнатувчи бундай халқаро стандартларга қуйидагилар мисол бўлади: қишлоқ хўжалик тракторлари ва қишлоқ хўжалик машиналари бошқариш органларининг жойлашишини ва таъсир усулини белгиловчи МС ИСО 3789/2-82.

Барқарорлигига, техник тафсилотларига ва қабул қилиш ҳужжатларига умумий талабларни ўрнатувчи МС ИСО 4304-87 ва МС ИСО 7363-86 халқаро стандартлар. Экскаваторлар ва бошқа ер қазиш машиналарига ўндан ортиқ ИСО халқаро стандартлар амалда қўлланилмоқда. Бу стандартлар машиналарнинг тузилиши, муҳофаза иҳоталари, синаш усуллари, ҳаракат тезлигини аниқлаш усуллари, бошқариш жойининг ва бошқариш органларининг қулайлиги, экскаваторларнинг ишчи органларига таъсир кучларини ўлчаш усуллари ва ҳ.к. ўрнатади. Тўқимачилик машиналарига 11 номли, тўқимачилик ва чарм материаллари ва буюмларига 30 га яқин, ичимлик сув сифатига 12 та, пишлоқларга тўртта ва ҳ.к. халқаро стандартлар қабул килинган.

А дабиётлар : 1. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Садыков А.Б., Умаров А.С., Хакимов О.Ш. Основы обеспечения единства измерений. Книга 1. – Ташкент, 2005. 2. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н. Развитие и совершенствование систем стандартизации, метрологии и сертификации в Республике Узбекистан на период до 2010 года// Standart. – 2005. – №2. 3. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н., Бойко С.Р., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З. Основы стандартизации, сертификации и управления качеством. – Ташкент: Fan va technologiya, 2005. 4. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Алимов М.Н., Гольцов В.Ф., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З., Садыков А.Б. Основы стандартизации, сертификации, метрологии и управления качеством продукции. Учебное пособие. – Ташкент: Издательство ТГТУ, 2002. 5. Абдувалиев А.А. Некоторые аспекты совершенствования системы стандартизации в Узбекистане// Standart. – 2003. – № 2. 6. Алимов М.Н. Государственные научно-технические программы – важнейший фактор научно-технического прогресса// Standart. – 2004. – № 1. 7. Алимов М.Н. Реализация программ комплексной стандартизации в народном хозяйстве Узбекистана. – Т.: УзНИИНТИ, 1986.

O'xshashlar

СТАНДАРТЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Стандартлаштиришнинг ташкилий асослари

Стандартлаштиришнинг турли даражадаги объектлари

Стандартлаштиришнинг мақсади ва вазифалари

Стандартлаштиришнинг моҳияти ва иқтисодий самарадорлиги