Ўлчашлар ноаниқлигига доир тушунчалар - Metrologiya - Referatlar

Ўлчашлар ноаниқлигига доир тушунчалар

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

218 KB

Ko'chirib olish

Ўлчашлар ноаниқлигига доир тушунчалар Режа: 1. “Ўлчашлар ноаниқлигини ифодалаш бўйича қўлланма” тафсилоти 2. Ўлчашлар ноаниқлигини баҳолаш босқичларининг таҳлили 3. Ўлчашларнинг ноаниқлиги тўғрисида ҳисобот тузиш 4. Ноаниқликнинг манбалари ва турларининг тафсилоти

“Ўлчашлар ноаниқлигини ифодалаш бўйича қўлланма” тафсилоти Ушбу қўлланма қуйида келтирилган халқаро ташкилотлар томонидан 1993 йилда тайёрланган: • BIPM (Ўлчов ва тарозиларнинг халқаро бюроси) • IEC (Халқаро электротехник комиссия) • IFCC (Клиник химиянинг халқаро федерацияси) • ISO (Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот) • IUPAC (Тоза ва амалий химиянинг халқаро иттифоқи) • OIML (Қонуний метрологиянинг халқаро ташкилоти) Ўлчаш натижаларининг хатоликларини тақдим этиш ва баҳолаш бўйича халқаро бирлиликдаги ёндашув масаласи долзарб масала ҳисобланади. Ушбу долзарбликни ҳисобга олиб, Тарози ва ўлчовларнинг халқаро комитети (МКМВ) 1978 йилда ушбу муаммони Тарози ва тошларнинг халқаро бюросига (МBМВ) Миллий метрологик лабораториялари билан биргаликда қараб чиқиш учун топширди. Ўлчов ва тарозилар халқаро бюросининг ишчи гуруҳи ўлчашларнинг ноаниқликлари бўйича бажарилган ишлар ҳисоботи асосида INC-1 (1980) ―Экспериментал ноаниқликларни ифодалаш‖ номли тавсияни тайёрлади. Ушбу тавсия Ўлчов ва тарозиларнинг халқаро комитети томонидан маъқулланди ва тасдиқланди. INC-1 (1980) тавсияларига асосланган ―Қўлланма‖ ўлчашларнинг ноаниқлигини ифодалаш ва баҳолаш қоидаларини ўз ичига олган бўлиб, метрология, стандартлаштириш, калибрлаш ва лабораторияларни аккредитлаш хизматларида фойдаланиш учун мўлжалланган. Ушбу қўлланманинг тамойиллари ўлчашларнинг кенг спектрида фойдаланиш учун мўлжалланган. Маълумки, амалда норматив ҳужжатларда ―ўлчашлар ноаниқлиги‖ тушунчасидан фойдаланилмайди. Уларда ―хатолик‖ ва ―хатолик характеристикаси‖ тушунчалари мавжуд. Шундай қилиб, ―Қўлланма‖ ва мавжуд норматив ҳужжатлар тизими орасида қарама-қаршиликлар мавжуд. Хусусан, мумкин қадар ―хатолик ва ―хатолик тавсифи, ―ўлчанадиган катталикнинг асл (чинакам) қиймати‖ тушунчаларини фойдаланиш ўрнига

қараб уларнинг ўрнига ―ноаниқлик‖ ва ―ўлчанадиган катталикнинг баҳоланган қиймати‖, ҳамда хатоликларни намоён бўлиш характерига кўра ―тасодифий‖ ва ―мунтазам‖ деб таснифлашдан ―ўлчашларнинг ноаниқликларини баҳолаш усулига кўра‖ (A тури – математик статистика усуллари билан ва B тури бўйича – бошқа усуллар билан) деб таснифлашга ўтиш маъқулроқлиги кўрсатилган. Қуйидагилар қўлланманинг мақсади бўлиб ҳисобланади: • ўлчашларнинг ноаниқликлари тўғрисидаги ҳисоботни қандай тузиш тўғрисидаги маълумотлар билан тўлиқ таъминлаш; • ўлчаш натижаларини халқаро миқёсда солиштириш асосларини тақдим этиш; • ўлчашларнинг ноаниқликларини ифодалаш ва баҳолаш учун барча ўлчаш турларига ва ўлчашларда фойдаланиладиган барча маълумот турларига универсал усул тақдим этиш; 2003 йилда давлатлараро стандартлаштириш бўйича Тавсиялар РМГ 43- 2001 ―Ўлчашларнинг ноаниқликларини ифодалаш бўйича қўлланма‖нинг қўлланилиши амалга киритилди. Ушбу тавсиялар ўлчаш натижаларини баҳолаш усулларига тааллуқли бўлиб, ―Қўлланма‖дан фойдаланиш бўйича амалий тавсияларга эга бўлиб, ўлчаш натижаларини хатоликлар ва ўлчашлар ноаниқликларидан фойдаланиб ўлчаш натижаларини тақдимот қилиш шаклларининг мувофиқлигини кўрсатади. Қўлланма, ўлчашларнинг аниқлик характеристикаларини ўлчаш хатоликларининг кўрсаткичларида эмас, балки ўлчашлар ноаниқликларининг кўрсаткичларида ифодалашни тавсия қилади. Ўлчанадиган катталикнинг ―асл қиймати‖ тушунчаси ўрнига ―баҳоланган қиймат‖ тушунчаси киритилган. Ўлчашларнинг ноаниқликлари концепциясининг пайдо бўлишининг сабаблари жуда кўп бўлиб, улар қуйидагиларга асосланган: • ўлчашларнинг янги (ноанъанавий) соҳаларининг (психология, социология, медицина ва б.) пайдо бўлиши ва уларда метрологиянинг анъанавий (катталик, ўлчов бирлиги, ўлчов, эталон, ўлчаш хатолиги) постулатлари ишламаслиги.

• янги илмий йўналишларнинг таъсири (кибернетика, ахборот назарияси, математик статистика ва б.). Уларда ноаниқлик тушунчаси салмоқли роль ўйнайди. Бу худди рисоладагидек ноаниқликни кенг талқин қилиниши билан боғлиқ бўлиб, масалан, ўлчаш натижаси ўлчанаётган катталикнинг қийматини ифодалашига шубҳаланишни билдиради. • ўлчанадиган катталикнинг асл (чинакам) қиймати бўйича хатолик тушунчаси маъносини йўқотади, чунки, хатоликни ҳисоблаб бўлмайди. • систематик ва тасодифий хатоликларни алоҳида баҳолаш ва улар учун турли характеристикалардан фойдаланиш (ишонч чегаралари ва ўрта квадратик четланиш) хатоликларнинг юқори баҳоланишига сабаб бўлади. • ўлчаш натижаларининг характеристикалари учун умум қабул қилинган ва қўлланилишида содда бўлган универсал услубиётнинг зарурлиги. Қўлланмада ―ўлчаш хатолиги‖ тушунчаси ўрнига ―ўлчаш ноаниқлиги‖ тушунчаси киритилган. Бунда ўлчаш ноаниқлиги икки хил маънода талқин қилинади: • кенг маънода, ўлчаш натижасининг ишончлилигига нисбатан шубҳаланиш сифатида. Масалан, ўлчаш натижаларига барча тузатишлар киритилгандан кейин катталикнинг ўлчанган қийматининг аниқлигига нисбатан бўлган шубҳа. • тор маънода, ўлчашлар ноаниқлиги шундай параметр сифатида тушуниладики, бу параметр ўлчаш натижаси билан боғлиқ бўлиб, қийматларнинг сочилишини характерлаб, уларнинг ўлчанган катталикка асосли равишда қўшиб ёзиб қўйилиши тушунилади. Ушбу концепцияда ўлчашлар ноаниқлиги айнан тор маънода тушунилади. Ўлчаш ноаниқлиги – параметр бўлиб, бу параметр ўлчаш натижаси билан боғлиқ ҳолда қийматларнинг дисперсиясини (сочилиши) характерлайди, улар ўлчанадиган катталикка асосли равишда қўшиб ёзиб қўйилиши мумкин. Шуни аниқ тасаввур қилиш керакки, ўлчашларнинг ноаниқлиги бу ноанъанавий тушунчадаги ишонч интервали эмас (берилган ишончи эҳтимоллигида). Эҳтимоллик бу ерда ишонч ўлчовини характерлайди, ҳодисалар частотасини эмас. Ўлчашларнинг ноаниқлиги одатда кўп ташкил этувчиларга эга бўлади.

Уларнинг айримлари ўлчашлар қаторлари натижаларининг статистика тақсимотидан баҳоланиши мумкин ва экспериментал стандарт четланишлар (оғишлар) билан баҳоланиши мумкин (СКО – ўрта квадратик четланиш). Бошқа ташкил этувчилар эҳтимолликларнинг тахмин қилинган тақсимотлари билан тажриба ёки бошқа маълумотлар асосида баҳоланади. Улар, ундан ташқари стандарт четланишлар билан характерланиши мумкин. Ўлчаш натижаларининг ноаниқлиги ўлчанадиган катталик қийматини аниқ билмасликни ифодалайди. У ҳатто маълум систематик хатоликларга тузатишлар киритилгандан кейин ҳам ўлчанадиган катталикнинг ноаниқликлари оқибатидаги фақат ―баҳо‖ эканлигини ва бу ноаниқликларнинг тасодифий эффектлар ва систематик хатоликларга бўлган натижанинг нотўғри тузатилиши натижасида келиб чиқади. Ноаниқликнинг икки хилда баҳоланиши киритилган: • A турдаги баҳолаш – бу ноаниқликни кузатувлар қаторларини статистик таҳлил йўли билан баҳолаш усулидир; • B турдаги баҳолаш – кузатувлар қаторини статистик таҳлилдан бошқа усулларда баҳолаш усулидир. A ва B турларга таснифлашнинг мақсади ноаниқликларнинг ташкил этувчиларини баҳолашнинг иккита турли усулда баҳолашни кўрсатишдир. A турдаги стандарт ноаниқлик – эҳтимолликнинг зичлик функциясидан олинади. B турдаги стандарт ноаниқлик – ҳодисанинг рўй беришига бўлган ишончга асосланган эҳтимолиятлар зичлигининг тахмин қилинган функциясидан олинади. Бу эҳтимоллик кўпинча субъектив эҳтимоллик деб номланади. Кўпчилик ҳолларда, Y ўлчанадиган катталик бевосита ўлчанмайди, балки m – бошқа ўлчанадиган X 1 , X 2 , ..., X m кириш катталиклари деб номланган катталикларга функционал боғлиқлик орқали боғлиқдир. Y = f(X 1 , X 2 , ..., X m ) (1) Y – чиқиш катталиги боғлиқ бўлган X кириш катталикларнинг ўзлари ўлчанадиган катталик сифатида қаралади.

Ўз навбатида улар бошқа катталикларга тузатма ва системанинг эффектларга бўлган тузатиш коэффициентлари. Бу эса f мураккаб функционал боғланишига олиб келади ва уларни аниқ ёзиб бўлмайди. Ундан ташқари, f ни экспериментал аниқлаш мумкин ёки у алгоритм сифатида мавжуд бўлиши ва сонли амалга оширилиши мумкин. Ўлчанаётган Y кириш катталигининг баҳосини, y сифатида баҳоланган, юқорида келтирилган тенгламадан x 1 , x 2 , ..., x m кириш баҳоларидан X 1 , X 2 , ..., X m катталикларнинг қийматлари учун олинади. Чиқиш баҳоси y ўлчаш натижаси ҳисобланиб, қуйидаги тенглама билан ифодаланади: y = f(x 1 , x 2 , ..., x m ) (2) A турдаги стандарт ноаниқлик u a кўпкаррали ўлчашларнинг натижалари бўйича баҳоланади, бунда уни ҳисоблаш учун дастлабки берилганлар бўлиб уларнинг натижалари Х i 1 , ..., Х in i , бу ерда i =1, ..., m , n i – i -инчи кириш катталигининг ўлчашлар сони. Кириш катталигининг i -инчи ягона ўлчанишининг стандарт ноаниқлиги u А,i – қуйидаги ифодадан ҳисобланади: бу ерда x  n  q  1 x iq – i -инчи кириш катталигининг ўрта арифметиги. i - инчи кириш катталигини ўлчашнинг стандарт ноаниқлиги қуйидаги ифодадан аниқланади ва бунда натижа ўрта арифметик сифатида аниқланади . Турдаги стандарт ноаниқлик x катталикни баҳолаш учун фойдаланилади, у такрорий кузатишлар натижасида олинмаган. У билан боғлиқ бўлган баҳоланган стандарт ноаниқлик u B (x i ) – x нинг кутилиши мумкин бўлган ўзгарувчанлигига асосланган барча қулай ахборотларга асосланган илмий мулоҳазалар базасида аниқланади. Бундай ахборотлар фонди ўз ичига қуйидагиларни олади: • дастлабки ўлчашларга доир берилганлар; • тажрибалар натижасида олинган маълумотлар ёки мос келувчи материал ва асбобларнинг хулқи ва хоссаларига оид маълумотлар; • тайёрловчининг спецификаси; • қиёслаш, калибрлаш, асбоб тўғрисида тайёрловчининг маълумотлари, сертификатлар ва шунга ўхшашлар тўғрисида маълумотлар;  ноаниқликлар.

Масалан, агар калибрлаш тўғрисидаги гувоҳномада масса эталонининг ноаниқлиги 240 мкг га уч стандарт четланишда тенг бўлса, унда масса эталонининг стандарт ноаниқлиги 240 мкг / 3 = 80 мкг бўлади. B турдаги ноаниқлик учун субъектив эҳтимоллик назариясининг аппарати қўлланилади: эҳтимоллик ишонч ўлчовини характерлайди, ҳодисалар частотасини эмас. B турдаги ноаниқликни аниқлашда фойдаланиладиган берилганларнинг ноаниқлиги тўғрисида априор маълумотдан кенг фойдаланилади. B турдаги ноаниқлик берилган бўлиши мумкин, масалан, худди айрим каррали стандарт четланишлар каби, 90, 95 ёки 99 фоиз ишонч даражасига эга бўлган интервал каби. Агар бошқа ҳеч нарса кўрсатилмаган бўлса, унда ноаниқликни ҳисоблаш учун нормал тақсимотдан фойдаланилган деб тахмин қилиш мумкин. Шунинг учун стандарт ноаниқликни келтирилган қийматни нормал тақсимот коэффициентига бўлиб аниқлаш мумкин. Кўпинча, X таъсир этувчи омил билан боғлиқ бўлган стандарт ноаниқликни баҳолашга тўғри келиб, унинг қиймати берилган x-Δ дан x+Δ гача чегараларда жойлашган бўлади. X катталик тўғрисида мавжуд маълумотлар бўйича X нинг берилган чегаралар ичида бўлиши мумкин бўлган қийматлари учун эҳтимолликнинг айрим априор тақсимотини қабул қилиш керак. Шундан кейин стандарт ноаниқлик Δни k коэффициентга бўлиб топилади, ушбу коэффициент қабул қилинган тақсимот функциясига боғлиқ бўлиб: u(x) = Δ/k (5) Бунда нисбатан типик ҳодиса бўлиб ҳисобланади: • фақат чегаралар маълум бўлиб, уларда X , яъни 2Δ қиймат бўлиши мумкин • x мол – қиймати ва чегаралари маълум, одатда симметрик, йўл қўйиладиган қийматлар ±Δ;  интервал (х мол -Δ p ) маълум бўлиб, p эҳтимолликнинг берилган қисмини эгаллайди. Биринчи ҳолда, текис тақсимот тақсимот таҳлил қилинганда k коэффициентнинг қиймати симметрик чегаралар учун √3 деб қабул қилиниши мумкин.

Иккинчи ҳолда, x мол қиймати маълум бўлган ҳол учун, X нинг x мол яқинида бўлиш эҳтимоллиги x мол ±Δ чегараси яқинида бўлишдан кўпроқ бўлади. Яъни, эҳтимолликнинг учбурчакли тақсимотини текис (тўғри бурчакли) ва нормал тақсимот орасидаги ўрта деб қабул қилиш мумкин. k коэффициентнинг қиймати ушбу ҳолда √6 га тенг бўлади. Учинчи ҳолда, эҳтимолликнинг тақсимоти нормал деб олинади ва k коэффициентнинг қиймати берилган эҳтимолликка боғлиқ бўлади. Масалан, p=0,99 учун k =2,58. Ноаниқликни B тури бўйича баҳолаш анъанавий статистик ёндашув рамкасидан ташқарига чиқиш ва зарурий статистик ахборотларни олиш қийинлашган ёки мумкин бўлмаган ҳолларда ноаниқликларнинг ташкил этувчиларининг қийматини топиш имконини беради. Жамланган стандарт ноаниқлик тури мавжуд бўлиб, бу ўлчаш натижасининг стандарт ноаниқлигидир. Бунда натижа бошқа катталиклар қаторининг қийматларидан олинади. Баҳоланган стандарт четланиш, чиқиш баҳоси ёки ўлчаш натижаси y билан боғлиқ бўлса, жамланган стандарт ноаниқлик дейилади ва u c (y) кўринишда белгиланади. Корреляцияланмаган кириш баҳоланиш учун жамланган стандарт ноаниқлик қуйидаги ифодадан аниқланади: Ушбу ифодадан u ноаниқлик A-тури бўйича ҳам B-тури бўйича ҳам аниқланиши мумкин. Жамланган стандарт ноаниқлик баҳоланган стандарт четланишни ифодалайди ва қийматларнинг сочилишини характерлайди, улар ўлчанаётган Y катталикка етарлича асос билан қўшиб ёзиб қўйилиши мумкин. Жамланган ноаниқликнинг ўлчаш натижаларининг ноаниқлигини ифодалаш учун фойдаланилиши мумкин бўлиши билан бир қаторда, айрим ҳолларда, масалан савдода ёки соғлиқ ва хавфсизликка доир ўлчашларда ноаниқликка чегара (ўлчов) бериш керак. Бу ўлчов чегарасида ўлчанаётган катталикнинг тақсимланадиган қийматларининг катта қисми жойлашган бўлади. Бунинг учун кенгайтирилган ноаниқлик тушунчасидан фойдаланилади. Кенгайтирилган

ноаниқликдан савдодаги, саноатдаги, тартибга солувчи актларда, соғлиқни ва хавфсизликни сақлашдаги ўлчаш натижаларининг ноаниқлигини ифодалаш учун ноаниқликнинг қўшимча ўлчови сифатида фойдаланилади. Кенгайтирилган ноаниқлик U жамланган стандарт ноаниқликни u c (y) қамров коэффициентига k кўпайтириш орқали олинади: U = ku c (y) (7) Унда ўлчаш натижаси Y = y±U ифодаланади. Бу, Y катталикка қўшиб ёзиладиган қийматнинг афзалроқ баҳоси бўлиб y ҳисобланишини билдиради. y- Y дан y+Y гача бўлган интервал кутилганидек, қийматлар тақсимотининг кўп қисмига эга бўлиб, уларни ҳеч иккиланмасдан Y га қўшиб ёзиб қўйиш мумкин. Ишонч оралиғи (интервал) ва ишонч даражаси (эҳтимоллик) тушунчалари статистикада интервалга қуйидаги шартда қўлланилади: агар, ноаниқликнинг барча ташкил этувчилари A турдаги баҳоланишдан олинган бўлса, яъни, кузатишларнинг натижаларига статистик ишлов берилган бўлса. Ушбу концепцияда ―интервал‖ сўзини модификациялаш учун ―ишонч‖ сўзи, U орқали аниқланадиган интервалга ҳавола қилинганда ишлатилмайди. ―Ишончли даража‖ атамаси ҳам ишлатилмайди, унинг ўрнига ―ишонч даражаси‖ атамасини ишлатиш афзалроқ ҳисобланади. U интервал, ўлчаш натижалари доирасида, берилган деб қаралади ва эҳтимоллик p тақсимотининг кўпроқ қисмига эга бўлиб, натижа билан ҳамда унинг тўлиқ стандарт ноаниқлиги билан характерланади. Шундай қилиб, p берилган интервал учун ―эҳтимоллик қамрови‖ ёки ―ишонч даражаси бўлиб ҳисобланади. Имкони бўлганда U интервал билан боғлиқ бўлган p ишонч даражаси кўрсатилиши ва баҳоланиш лозим, u c (y) ни ўзгармас катталикка кўпайтириш ҳеч қандай натижа бермаса ҳам, мавжуд бўлган маълумотни янги кўринишда ифодалайди. Шуни тан олиш керакки, p ишонч даражаси y ва u c (y) ларнинг эҳтимоллик чегарасининг чегараланганлиги ҳолда, u c (y) ни ўзининг ноаниқлиги туфайли, ноаниқ бўлиб қолади. Қамров коэффициентининг k қиймати y-Y дан y+Y гача интервал талаб қиладиган ишонч даражаси билан аниқланади, одатда, 2дан 3гача бўлган қийматларга эга бўлади. Ушбу коэффициент бу диапазон

чегарасидан ташқарига ҳам чиқиши мумкин. Амплитуда k коэффициент билан берилган ишонч даражаси билан боғлиқлигини амалга ошириш жуда қийин. Лекин, эҳтимолликларнинг тақсимоти нормал тақсимотга яқин бўлса, унда k =2 деб қабул қилиниши 95% га тенг бўлган ишонч даражали интервални беради, k =3 бўлганда ишонч даражаси 99% бўлган интервални беради деб тахмин қилиш мумкин. Тақсимотни текис деб олинганда қамров коэффициенти 1,65 ва 1,71 қийматларга эга бўлади. Ўлчаш натижалари ва уларнинг ноаниқликларининг келтирилиши, ―кам маълумот бергандан кўра кўпроқ маълумот бериш афзалроқ‖ тамойилидан келиб чиқади. Масалан, қуйидагилар келтирилиши зарур:  ўлчаш натижалари ва унинг ноаниқликларини экспериментал кузатувлар ва кириш маълумотларини ҳисоблаш учун фойдаланиладиган усуллар тафсилотини ёзиш;  ноаниқликнинг барча ташкил этувчиларини санаб ўтиш ва уларнинг қандай баҳоланганлигини кўрсатиш;  берилганлар таҳлилини шундай тарзда келтириш керакки, тақдим қилинган ҳисоблашларни осон такрорлаш мумкин бўлиши;  таҳлилда фойдаланилган барча тузатишлар ва константалар ва уларнинг манбаларини берилиши; Ноаниқликни ифодалаш ва баҳолаш муолажаси бўйича қуйидаги тавсияни келтириш мумкин: 1. Y ўлчанадиган ва X i кириш катталиклари орасидаги математик боғлиқликни ифодалаш. Функция f ҳар бир катталикни ўз ичига олиши, хусусан тузатма, тузатиш коэффициентларини, чунки улар ўлчаш натижаларининг ноаниқлигига аҳамиятли бўлган ташкил этувчиларни бериш мумкин. 2. Қатор кузатишларнинг статистик таҳлили ёки бошқа усуллар асосида X i кириш катталигининг x i баҳоланган қийматини аниқлаш.

3. A ёки B тур бўйича ҳар бир кириш баҳосининг стандарт ноаниқлигини баҳолаш. 4. Ўлчаш натижасини ҳисоблаш, яъни Y ўлчанадиган катталикнинг y баҳосини f функционал боғланишдан, x i кириш катталикларининг олинган баҳоларидан фойдаланиб ҳисоблаш. 5. Кириш катталиклари билан боғлиқ бўлган стандарт ноаниқликлардан ўлчаш натижаларининг тўлиқ стандарт ноаниқлигини аниқлаш. 6. Зарурий ҳолларда, кенгайтирилган ноаниқликни, тўлиқ стандарт ноаниқликни u c (y) қамров коэффициентига кўпайтириб олиш зарур. Одатда, қамров коэффициенти, 2дан 3гача диапазонда бўлади. Масалан: интервал яратадиган, p ишонч даражаси нормал тақсимот йўл қўйганда қуйидаги қийматларга эга бўлади (8.1-жадвал). 8.1-жадвал. Турли ишонч даражалари учун қамров коэффициентининг қийматлари p , % - ишонч даражаси k – қамров коэффициенти 68,27 90 95 95,45 99 99,73 1 1,645 1,960 2 2,576 3

Ўлчашлар ноаниқлигини баҳолаш босқичларининг таҳлили Телекоммуникациялардаги ўлчашларнинг ноаниқликларини баҳолаш саккизта босқични ўз ичига олади: 1-босқич. Ўлчанадиган катталикни тавсифлаш ва унинг (математик) моделини тузиш 2-босқич. Кириш катталикларининг баҳоланган қийматларини аниқлаш 3-босқич. Стандарт ноаниқликни баҳолаш 4-босқич. Корреляцияларнинг таҳлили 5-босқич. Чиқиш катталигини баҳолашнинг ҳисоби 6-босқич. Тўлиқ стандарт ноаниқлигини баҳолаш 7-босқич. Кенгайган ноаниқликни баҳолаш 8-босқич. Ноаниқлик тўғрисида ҳисобот тузиш ISO/IEC 17025 стандартининг талабларига мувофиқ равишда аккредитланган лабораторияларда калибрлаш ва синаш каби метрологик тадбирларда ноаниқлик баҳоланмоқда. Ўзстандарт агентлиги томонидан ―O’z Dst ISO/IEC 17025:2007 Синаш ва калибрлаш лабораторияларининг ваколатлилигига умумий талаблар‖ Ўзбекистон давлат стандарти амалга киритилди. Ушбуга кўра 2007 йилдан бошлаб республикада ўлчаш натижаларининг аниқлик характеристикаларини баҳолаш бўйича ишлар интенсив равишда олиб борилмоқда. ―Ўлчашлар ва синашларнинг ноаниқлигини баҳолаш процедураси‖ деб номланган ҳужжатнинг мавжудлиги калибрлаш ва синаш лабораторияларини кредитлашда асосий талаблардан бўлиб қолди. Қуйида келтириладиган ноаниқликни баҳолаш процедураси O’z Dst ISO/IEC 17025 асосида ишлаб чиқилган бўлиб, ―Ноаниқликни ифодалаш бўйича қўлланма‖га мос келади. Қуйида ноаниқликларни ифодалаш ва баҳолаш босқичларининг тафсилотини келтирамиз. 1-босқич. Ўлчанаётган катталикни тавсифлаш ва ўлчашнинг математик моделини тузиш: Агар, ўлчанадиган Y катталик бевосита ўлчанадиган катталик бўлса, бу босқични бажариш шарт эмас.

Агар ўлчанаётган катталик Y бевосита ўлчанмасдан бошқа n -та ўлчанадиган (кириш) катталикларига X 1 , X 2 , ..., X n функционал боғланиш f орқали боғлиқ бўлса, у ҳолда боғлиқликни ифодалаш керак, яъни ўлчашнинг математик модели Y = f (X 1 , X 2 , ..., X n ) (8) Функциянинг кўриниши одатда, ўлчашлар ёки синашларни бажариш услубиётига доир меъёрий ҳужжатда кўрсатилади (ЎБУ). Функция f ҳар бир катталикни ўз ичига олиши керак, шу жумладан, барча тузатмалар ва тузатиш коэффициентларини, чунки улар ўлчаш натижасининг ноаниқлигига салмоқли ҳисса қўшиши мумкин. Қатор кузатишларда k ишчи кузатилаётган катталик X ik сифатида белгиланади, шунинг учун агар, резистор қаршилиги R билан белгиланса, унда қаршиликнинг k -инчи кузатилаётган қаршилиги R k деб белгиланади. 2-босқич. Кириш катталикларининг баҳоланган қийматларини аниқлаш. Кириш катталиги X i нинг баҳоланган қиймати x i аниқланади, бу қиймат кузатишлар қаторини статистик асосда таҳлил қилиш асосида ёки бошқа воситалар билан аниқланади. X 1 , X 2 , ..., X N – бўлган кириш катталиклар танловини қуйидаги тоифаларга бўлиш мумкин: — катталиклар уларнинг қийматлари ва ноаниқликлари бевосита жорий ўлчашдан аниқланади. Ушбу қийматлар ва ноаниқликларга биргина кузатиш натижасида, такрорий кузатишлар натижасида ёки тажрибага асосланган хулоса натижасида эришиш мумкин. Асбоб кўрсатишларига тузатмаларни ҳамда атроф-муҳит ҳарорати, атмосфера босими ва намлик каби таъсир этувчи омилларга бўлган тузатмаларни аниқлаш талаб қилиниши мумкин. — катталикларга, уларнинг қийматлари ва ноаниқликлари ўлчашларга ташқи манбалардан киритилади, улар шаҳодатланган эталонлардан, модда ва материалларнинг таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналаридан ёки стандарт берилган маълумотларга боғлиқ бўлган катталиклардан киритилади.

3-босқич. Ҳар бир x i кириш баҳосининг стандарт ноаниқлиги u(x i ) ни баҳолаш. Агар, катталик ҳақидаги ахборот статистик бўлса, яъни кўпкаррали ўлчашлар ёки синашлар йўли билан экспериментал олинган бўлса, у ҳолда X i кириш катталикларининг u(x) стандарт ноаниқлиги А тури бўйича баҳоланиб қуйидаги ифодадан фойдаланилади: Агар, катталик ҳақидаги ахборот ностатистик бўлса, яъни берилган ўлчаш давомида баҳоланмаган бўлиб, боғлиқ бўлмаган баҳолаш натижасида қаердандир олинган бўлса ҳамда катталикнинг битта қиймати маълум бўлса, X i кириш катталикларининг стандарт ноаниқликлари B тури бўйича баҳоланади. 4-босқич. Корреляцияларнинг таҳлили. Агар X i кириш катталикларининг қайсинисидир маълум даражада корреляцияланган бўлса, у ҳолда корреляцияни ҳисобга олиш керак. Иккита кириш катталиги орасида аҳамиятга молик бўлган корреляция мавжуд бўлиши мумкин. Агар уларнинг аниқланишида биргина ўша ўлчаш асбобидан фойдаланилса, ўлчаш эталони ёки маълумотлар сезиларли стандарт ноаниқликка эга бўлса. Агар иккита X i ва X j кириш катталиклари маълум даражада корреляцияланган бўлса, у ҳолда тўлиқ стандарт ноаниқликни баҳолашда кириш катталиклари ноаниқликларининг ҳиссалари орасида уларнинг корреляцияланиш даражаси ҳисобга олиниши керак. x i ва x j орасидаги корреляция даражаси корреляциянинг баҳоланган коэффициенти билан характерланади ва қуйидаги ифода билан баҳоланади: r(x i , x j ) = u(x i , x j ) / u(x i ) u(x j ), (11) бу ерда x i ва x j – X i ва X j катталикларнинг баҳолари бўлиб ҳисобланади. u(x i , x j ) = u(x j , x i ) , x i ва x j билан боғланган баҳоланган ковариация бўлиб ҳисобланади. r(x i , x j ) = r(x j , x i ). Агар x i ва x j баҳоланишлар боғлиқ бўлмаса, унда r(x i , x j )=0 , ҳамда улардан бирининг ўзгариши иккинчисининг кутиладиган ўзгаришини билдирмайди.

5-босқич. Чиқиш катталигини баҳолашнинг ҳисоби. Ўлчаш натижасини баҳолаш, яъни Y ўлчанадиган катталикни функционал боғланишидан y баҳолаш. y билан белгиланган Y ўлчанадиган катталикни баҳолашга иккита усул билан эришиш мумкин. Биринчи усул. Y чиқиш катталигининг y баҳоси ўлчаш натижаси бўлиб ҳисобланади, (8) тенгламадан олинади, X i кириш катталиклари уларнинг x i баҳолари билан алмаштирилади Иккинчи усул. Чиқиш катталиги бўлган Y нинг баҳоси (8) тенгламадан олинади, бунда X i кириш катталиклари ўзларининг қийматлари билан алмаштирилади, бу қийматлар уларни ўлчаш натижасида олинган. Кириш катталикларининг кўпкаррали кузатув қаторлари бўлган ҳолда, Y чиқиш катталигининг y k бўлган алоҳида қийматларини кириш маълумотлари бўйича ҳисоблаш мумкин. Кейин, чиқиш катталигининг баҳосига эришиши учун бу қийматларнинг ўрта арифметиги олинади, яъни 1 n y  n  i  1 y i . (14) 6-босқич. Жамланган стандарт ноаниқликни аниқлаш. Ўлчаш натижаси y нинг кириш баҳоланиши билан боғлиқ бўлган стандарт ноаниқликлар ва ковариациялардан жамланган стандарт ноаниқлигини u c (y) аниқлаш. Агар, ўлчашлар бир вақтда биттадан кўпроқ катталикни аниқласа, уларнинг ковариацияси ҳисобланади. Жамланган стандарт ноаниқлик иккита усул билан аниқланади. Биринчи усулда жамланган стандарт ноаниқлик қуйидаги ифода билан ҳисобланади: агар кириш катталиклари корреляцияланган бўлмаса. Акс ҳолда, яъни корреляцияланган кириш катталиклари қуйидаги ифодадан ҳисобланади: Чиқиш катталиги Y нинг баҳоси y биринчи усул асосида олинади, яъни 13- ифодадан. Иккинчи усул. Y чиқиш катталигининг баҳоси y иккинчи усул билан 14-ифодадан фойдаланиб олинса, унда, унинг жамланган стандарт ноаниқлиги А турдаги стандарт ноаниқликнинг ифодасига ўхшаш ифодадан ҳисобланади,

Ушбу ифода корреляциялаш ва корреляциясиз кириш катталикларининг жамланган стандарт ноаниқлигини баҳолаш учун ҳам қўлланилиши мумкин. 7-босқич. Кенгайтирилган ноаниқлик. Ноаниқликнинг қўшимча ўлчови бўлиб U билан белгиланадиган кенгайтирилган ноаниқлик ҳисобланади. Кенгайтирилган ноаниқлик U – чиқиш катталигининг стандарт ноаниқлигини u(y) қамров коэффициентига кўпайтириш йўли билан олинади. U = k · u c (y) (18) Амалда, кўпинча k =1 ишонч даражаси 68%га эга бўлган интервал учун қабул қилинади. Ишонч даражаси 95% бўлган интервал учун k =2 ва ишонч даражаси 99% бўлган интервал учун k =3 қабул қилинади. Бошқа ишонч даражаларига эга бўлган интерваллар учун k (қамров коэффициенти) нинг қиймати жадвалда келтирилган. 8.2-жадвал. Турли ишонч даражасига эга бўлган интерваллар учун k қийматлари Ишонч даражаси, % 50% 68,27% 90% 95% 96,45% 99% 99,73% k 0,674 1 1,64 1,96 2 2,58 3 Тўғрибурчакли (текис) тақсимот учун k =√3, учбурчак учун k =√6 Қамров коэффициентининг қиймати k талаб қилинган y-U дан y+U гача интервал учун ишонч даражаси асосида танланади. Қамров коэффициенти k асосан 2дан 3гача диапазонда бўлади. Аммо, алоҳида ҳолларда k ушбу диапазондан ташқарига чиқиши мумкин. 8-босқич. y ўлчаш натижаси унинг жамланган стандарт ноаниқлиги u c (y) билан бирга ёки кенгайтирилган ноаниқлиги U билан маълум қилинади. y ва u c (y) ёки U қандай қилиб олинганлиги кўрсатилади. Ўлчашларнинг ноаниқлиги тўғрисида ҳисобот тузиш

Телекоммуникациялардаги ўлчашларнинг ноаниқлиги тўғрисидаги ҳисоботни қуйидаги тўққизта бўлим кўринишида тузиш тавсия қилинади: 1. Ўлчаш масаласи: Y ўлчанадиган катталикни қандай аниқлашнинг қуйидагиларни ўз ичига олган қисқа тафсилоти: ўлчаш усули ёки ўлчаш услубиёти; ўлчаш схемаси ёки режаси; фойдаланиладиган қурилмалар; ўлчаш шароитлари. 2. Ўлчаш модели: Y чиқиш катталиги ва X i кириш катталиклари орасидаги математик боғланишларни ифодалаш: Y = f(X 1 , X 2 , ..., X n ) 3. Кириш катталикларининг таҳлили: 8.3-жадвал. Кириш катталикларини таҳлил қилиш шакли. Кириш катталиги ________ _______________________ _______________________ Ноаниқликни баҳолаш тури: _______ Тақсимот тури: __________________ Баҳолашнинг қиймати:____________ Стандарт ноаниқлик:______________ Юқорида санаб ўтилган маълумотларни қаердан ва нима асосда олинганлиги ёки олинган манбаларини кўрсатиш (маълумотнома, сертификат ёки калибрлаш тўғрисидаги гувоҳнома, техник шартлар, ўлчаш воситасининг паспорти ва б.) бўйича қисқа тафсилоти. 4. Кузатишларнинг натижалари: кузатиш натижаларининг рўйхати тақдим этилади, асбобдан бевосита ҳисобланган ва уларнинг статистик характеристикалари; ўрта арифметик қиймат; ўрта квадратик қиймат (стандарт четланиш); стандарт ноаниқлик. 5. Корреляциялар: кириш катталиклари уларнинг корреляцияланиши бўйича таҳлил қилинади ва барча корреляцияланувчи кириш катталикларининг корреляция коэффициенти ҳисоблаб чиқилади, бунда уларни ҳисоблаш усуллари кўрсатилади.

6. Сезгирлик коэффициентлари: ҳар бир кириш катталиги учун сезгирлик коэффициенти олинади ёки хусусий dx/dx i ҳосилаларни ҳисоблаш асосида ёки экспериментал олиш усули кўрсатилган ҳолда. 7. Ноаниқлик бюджети: 8.4-жадвалда келтирилган. 8. Кенгайтирилган ноаниқлик: Танланган ишонч даражаси асосида қамров коэффициенти аниқланади ва кенгайтирилган ноаниқлик ҳисобланади. 9. Ўлчашларнинг тўлиқ натижаси: Y ўлчанадиган катталикнинг y баҳоси ва U кенгайтирилган ноаниқликни Y=y+U кўринишда U ва y учун ўлчов бирликларини кўрсатган ҳолда ўлчашнинг тўлиқ натижаси тақдим этилади. Ноаниқликнинг манбалари ва турларининг тафсилоти Ўлчашларнинг ноаниқлигини баҳолашга киришишдан олдин дастлаб, ноаниқликнинг мавжуд бўлиши мумкин бўлган манбаларининг рўйхатини тузиш зарур. Ушбу рўйхатни тузишни оралиқ катталиклардан натижани ҳисоблаш учун фойдаланила-диган асосий ифодадан, яъни ўлчашнинг математик моделидан бошлаш қулайроқ. Ушбу ифодадаги барча параметрлар ўз ноаниқликларига эга бўлиши мумкин ва шунинг учун улар ноаниқликнинг потенциал манбалари бўлиб ҳисобланади. Ундан ташқари ифодага кирмаган бошқа ўлчанадиган катталикнинг қийматини топиш учун фойдаланиладиган ҳамда натижага таъсир кўрсатадиган параметрлар бўлиши мумкин (масалан, экстракция вақти ва ҳарорат). Ноаниқликнинг яширин манбалари ҳам бўлиши мумкин. Барча бу манбалар рўйхатга киритилган бўлиши керак. Ноаниқликнинг асосий манбалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: спецификация, моделлаштириш, усул, ўлчаш воситалари, атроф-муҳит, оператор ва ўлчаш объекти. Ноаниқликнинг алоҳида ташкил этувчиларини миқдоран тавсифлаш учун уларни алоҳида қараб чиқиш керак. Ноаниқликнинг индивидуал ташкил этувчиларини аниқлаш учун бир нечта умумий усуллар мавжуд.  кириш катталикларини экспериментал ўзгартириш;  техник ҳужжатлардаги маълумотлардан фойдаланиш. Масалан, ўлчаш ва калибрлаш сертификатлари;

 олдинги тажриба в имитацион моделлаштириш тажрибаларидан келиб чиқадиган мулоҳазалардан фойдаланиш; Қуйида ноаниқликнинг алоҳида ташкил этувчиларини қараб чиқамиз. 1. Ўлчанадиган катталикнинг спецификация ноаниқлиги; Ўлчанадиган катталикнинг ўлчами ўлчаш объектига таъсир кўрсатувчи ташқи таъсирларнинг параметрларига боғлиқ. Шунинг учун ўлчашга бўлган корректив ёндашув ўлчанадиган катталикнинг дастлабки тафсилотини (спецификациясини) талаб қилади. 8.1-расм. Ўлчашлар ноаниқлигининг турлари. Ўлчанадиган катталикни тўлиқ бўлмаган спецификацияси мувофиқ келадиган ноаниқликнинг пайдо бўлишига олиб келади. Маълумки, ўлчашнинг мақсади бўлиб ўлчанадиган катталикнинг (сонли) қийматини аниқлаш ҳисобланади. Ўлчанадиган катталикнинг тафсилоти (спецификацияси) ўз ичига ўлчашларни ўтказиш вақти ва уларни ўтказиш шароитларига доир кўрсатмаларни олади. Ўлчашларни ўтказиш шароитлари, таъсир этувчи катталикларнинг бирлашмаси кўринишида кўрсатилади, яъни ўлчаш предмети ЎЛЧАШЛАР НОАНИҚЛИГИНИНГ ТУРЛАРИ Спецификация ноаниқлиги Услубий ноаниқликлар Ўлчаш шароитлари ноаниқлиги Моделлаштириш ноаниқлиги Инструментал ноаниқликлар Ўлчанаѐтган объект ноаниқликлари Оператор ноаниқликлари

бўлиб ҳисобланмаган, лекин натижага таъсир кўрсатадиган катталиклар кўрсатилади, масалан ўлчаш воситаларининг ҳарорати. Ўлчанадиган катталикнинг ташқи таъсир параметрларига боғлиқлиги таъсир функцияси воситасида тавсифланади. Таъсир функцияси экспериментал аниқланиши ёки алгоритм сифатида мавжуд бўлиши ва сонли қўлланилиши керак. Таъсир этувчи катталикларнинг ноадекват аниқланиши биргина катталикни турли лабораторияларда ўтказилган ўлчаш натижаларининг мос келмаслигига олиб келиши мумкин. Y ўлчанадиган катталик боғлиқ бўлган таъсир этувчи катталикларнинг ўзлари бошқа катталикларга боғлиқ бўлишлари мумкин, тузатма ва тузатиш коэффициентларни систематик эффектларга қўшган ҳолда, бу эса f функционал боғланишни мураккаблашувига олиб келади; буни эса ҳеч қачон аниқ ёзиб бўлмайди. Шунинг учун, агар таъсир функцияси функционал боғланишни ўлчаш натижасини талаб қилинган аниқликда топиш даражасига моделлаштира олмаса, у ҳолда буни бартараф қилиш учун унга қўшимча кириш катталиклари уланган бўлиши керак. Келтирилган мисолда ўлчаш аниқлигини ошириш учун қўшимча кириш катталиклари керак бўлиши мумкин. Улар резистор бўйича ҳароратни нотекис тақсимланишини, қаршиликнинг бўлиши мумкин бўлган ночизиқлик ҳарорат коэффициенти ва қаршиликнинг атмосфера босимига боғлиқ бўлиб қолишини ҳисобга олиш керак. Амалиётда ўлчанаётган катталикнинг спецификацияси ўлчашнинг талаб қилинаётган аниқлигига боғлиқ. Ўлчанаётган катталикни талаб қилинган аниқликка нисбатан етарлича тўлиқ аниқлаш ўлчаш билан боғлиқ бўлган барча амалий мақсадлар учун унинг қиймати ягона бўлиши учун зарур. Моделлаштириш хатоликлари. Инсон тафаккурида ўлчаш объекти тўғрисидаги тасаввур айрим моделлар тарзида асосланади. Моделлар параметрларнинг бирлашмаси бўлиб тавсифланади. Моделлар бўйича аниқланадиган катталиклар реал объектларнинг хоссаларидан доим фарқ қилади, чунки модел оригиналнинг абсолют нусхаси бўла олмайди. Ушбу фарқ, ўлчанадиган катталик моделининг

ноадекватлигига боғлиқ бўлган ноаниқлик билан ифодаланади. Кўпчилик ҳолларда ишлаб чиқилган физик назария етарлича яхши моделларни қуриш имконини беради. Бу моделлар турли омилларнинг ўлчаш натижаларига бўлган таъсирини тавсифлайди. Масалан, ҳароратнинг ҳажм ва зичликка бўлган таъсири яхши ўрганилган. Ушбу ҳолларда ноаниқлик мавжуд ўзаро нисбатлардан ноаниқликларнинг тарқалиш усуллари ёрдамида ҳисобланиши ва баҳоланиши мумкин. Бошқа вазиятларда экспериментал маълумотлар билан бирлаштирилган назарий моделлардан фойдаланиш зарур бўлиб қолиши мумкин. Масалан, аналитик ўлчаш натижаси олинадиган ҳосиланинг олиниши, ўзининг қанчадир вақтда давом этиши учун алоҳида функцияга боғлиқ бўлса, у ҳолда вақт билан боғлиқ бўлган ноаниқликнинг баҳоланиши талаб қилиниши мумкин. Буни реакция ўтиши учун сарфланган вақтни ўзгартириш орқали қилиш мумкин. Моделнинг реал объектга мос келмаслиги ўлчашларгача (априор) моделлаштириш ноаниқлиги деб номланган ноаниқликни келтириб чиқаради. Моделнинг ўлчаш объектига ноадекватлигининг классик модели бўлиб валнинг диаметрини ўлчаш ҳисобланади. Валнинг кесими айланадан фарқланади, яъни эллипсоид ёки бошқа шаклга эга бўлади. Валнинг диаметрини турли йўналишларда ўлчаш турлича натижаларни беради. Бу натижалар тадқиқ қилинаётган ўлчаш объектининг ноаниқлиги мавжуд эканлигини билдиради. Моделнинг мураккаблиги ва унинг реал объектга адекватлик даражаси қуйидаги омилларга боғлиқ бўлади:  ўлчаш объектининг хоссалари ва тури;  ўлчашнинг мақсади ва талаб қилинган аниқлик;  объект тўғрисидаги маълумот, ўлчашларни бажараётган метрологнинг малакаси. Моделни яратиш жараёнида парадоксал вазият пайдо бўлади. Изланаётган катталикни ўлчашни амалга оширишда унинг хоссалари тўғрисида априор маълумотга эга бўлиш зарур бўлиб, улар асосида ўлчаш модели ўрнатилади. Бу хоссалар эса фақат объектни экспериментал ўрганиш жараёнида

аниқланиши (ўлчаниши) мумкин. Шуни таъкидлаш лозимки, ўлчаш натижаларида фарқнинг бўлмаслиги ҳар доим ҳам танланган моделнинг тўғрилигини кафолатламайди. Танланган моделни экспериментал текшириш, тўғри режалаштирилган ўлчашларни бажариш услубиёти қўлланилган ҳолдагина ишончли бўлади. Услубий ноаниқликлар. Ўлчаш усули дейилганда, умумий шаклда тавсифланган ва ўлчашларни бажаришда фойдаланиладиган тадбирларнинг мантиқий кетма-кетлиги тушунилади. Ўлчаш усулининг номукаммаллиги услубий хатоликларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Уларнинг фарқли хусусияти шундаки, улар ўлчанадиган объектнинг математик ва имитацион моделини яратиш йўли билан аниқланиши мумкин. Шундай моделни яратиб, унинг параметрлари аниқлангандан кейин ўлчашнинг услубий хатолигини, характери бўйича систематик бўлган хатоликни баҳолаш мумкин. Услубий хатоликнинг баҳосидан ўлчаш натижасига тузатма сифатида фойдаланиш мумкин. Бартараф қилинмаган систематик хатоликларнинг стандарт четланиш услубий ноаниқликнинг баҳоси ҳисобланади. Услубий ноаниқликларнинг айримларини қараб чиқамиз. Ўлчаш воситасининг ўлчаш объектига кўрсатадиган таъсирини баҳолашни ички қаршилиги R i бўлган кучланиш манбаига кириш қаршилиги R кир бўлган вольтметрни улаш мисолида тадқиқ қиламиз. Ўлчаш натижаларига ишлов бериш алгоритмининг ноаниқлигининг тафсилотини келтирамиз. Ўлчаш усулига ўрта, ўртаквадратик қийматларни аниқлаш, сонли интеграллаш ёки дифференциаллаш, элементар функциянинг қийматини қаторларга ёйиш йўли билан ҳисоблаш каби ҳисоблаш амаллари киритилиши мумкин. Ўлчаш натижаларига ишлов беришнинг танланган алгоритмига боғлиқ ҳолда мувофиқ хатоликлар оғирлаштирувчи бўлиши мумкин. Ушбу хатоликларнинг стандарт четланиши фойдаланилган ишлов бериш алгоритмининг ноаниқлик баҳоси бўлиб ҳисобланади. Рақамларни ташлаб юбориш ва яхлитлаш охирги натижанинг аниқ бўлмаслигига олиб

келиши мумкин. Аппроксимациялаш ва соддалаштиришларда пайдо бўладиган ноаниқликлар услубий ноаниқликларга киради. Бундай ноаниқликларга билвосита ўлчашларнинг ноаниқликлари мансуб бўлиб, ўлчанадиган катталик ва унинг аргументлари орасидаги боғланишни соддалаштиришга боғлиқ. Аргументлар бевосита ўлчашлар ёрдамида ўлчанади. Услубий ноаниқликларга бундан ташқари кузатишлар сони, ўлчаш давомийлиги, усулни ва ўлчаш воситаларини танлаш ноаниқликларини киритиш мумкин. Инструментал ноаниқликлар. Инструментал ноаниқликлар – бу ўлчаш воситаларининг номукаммаллиги билан боғлиқ бўлган ноаниқликлардир. Ушбу турдаги ноаниқликларга ўлчаш асбобининг иш тамойилидан келиб чиқадиган ноаниқликлар ҳамда ўлчаш воситасини тайёрлаш технологиясининг камчилигига асосланган ноаниқликларни киритиш мумкин. Ўлчаш воситасининг иш тамойилидан келиб чиқадиган ноаниқликларни қараб чиқамиз. Бу турдаги ноаниқликлар ўлчаш воситасидан фойдаланиш тартибига мос ҳолда статик ва динамик турга бўлинади. Статик ноаниқлик – ўлчанадиган катталикнинг хатолиги бўлиб, унинг ўлчамини ўлчаш вақти давомида ўзгармас деб ҳисоблаш мумкин. Динамик ноаниқлик – бу ноаниқликнинг ташкил этувчиси бўлиб, динамик ўлчашлар давомида статик ноаниқликка қўшимча сифатида пайдо бўлади. Бундай ўлчашларда ўлчанаётган катталикнинг ўлчамини ўзгармас деб ҳисоблаб бўлмайди. У иккита омил билан аниқланади: ўлчаш воситасининг динамик хоссалари ва ўлчанадиган катталикни вақт бўйича ўзгариш характерига кўра. Бу турдаги статик ноаниқлик мисоли бўлиб, ўлчаш воситаси ўзгартириш функциясининг ноаниқлиги ҳисобланади. Масалан: ўзгарувчан ток вольтметрининг частотавий ноаниқликлари. Тез-тез учраб турадиган ва барча рақамли ўлчаш воситаларининг иш тамойилидан келиб чиқадиган ноаниқлик бўлиб аналог- рақамли ўзгартиришдаги узлуксиз катталикнинг квантланиш ноаниқлиги ҳисобланади.

Ўлчаш шароитларининг ноаниқликлари. Қаралаётган ноаниқлик ўлчаш ноаниқликларини ва ўрнатилган ҳарорат, намлик, босим, хона тозалиги, магнит ҳамда гравитацион майдонлар, турли нурланишлар, ёруғлик ва бошқаларни ушлаб туришни ўз ичига олади. Ўлчаш воситаларининг ноаниқликларига ундан ташқари калибровка, кўрсатишлар вариацияси, охирги ўтказилган калибровка ва қиёслаш, сезгирлик поғонаси каби ноаниқликларни киритиш мумкин. Ўлчанаётган объект ноаниқлиги. Ушбу турдаги ноаниқлик таркибига шаклнинг ва геометрик ўлчашлар учун объект сиртининг мураккаблиги, объект материалининг хоссалари, ўлчамлари ва бошқаларнинг ноаниқликларини киритиш мумкин. Операторнинг ноаниқлиги. Операторнинг ноаниқлиги ёки шахсий ноаниқликлар қуйидаги омилларга асосланган: • кузатувчи сезги органларининг инерцион хоссалари, масалан, кўрсаткичнинг максимал ҳолатларидаги ҳисоблашларда кечикиши; • кузатувчи жойлашишининг таъсири ва саноқ тизимининг хусусиятлари (параллакс), иккита рақамланган белгилар орасига тушувчи саноқ интерполяциясининг хатолари ва бошқалар; • ўлчаш воситаларининг кузатишларини пасайтириб ёки кўпайтириб қайд қилиш мумкинлиги; • усулни интерпретациялашдаги сезиларли фарқ бўлишининг мумкинлиги; • сезгирлик диапазонининг чекланганлиги ва сезги органларининг қабул қилиш характеристикаларининг ночизиқлилиги; Операторнинг ноаниқлиги ёки шахсий ноаниқликлар иш тажрибаси, маълумоти, виждонлилиги, чаққонлиги ва бошқалар билан аниқланади.

Адабиётлар : 1. Сергеев А.С., Латышев М.В., Терегеря В.В. Метрология, Стандартизация и сертификация. Учебное пособие. М. Логос. 2003.-536 с. 2. Сигов А.С., Белик Ю.Д., Верба В.С. и др. Метрология и электрорадио измерения в телекоммуникационных системах. М.Высшая школа. 2005. 3. Tst 45.025:2000 Метрологик таъминлаш. Атамалар ва таърифлар. К 014:2003. Алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида ўлчашлар бирлилигини таъминлаш тизимини ривожлантириш концепцияси. 4. Абдувалиев А.А., Латипов В.Б., Умаров А.С., Алимов М.Н., ва б. «Стандартлаштириш, Метрология, Сертификатлаштириш, Сифат.» – Т.: СМСИТИ, 2008. – 267 б. 5. К 014:2003. Алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида ўлчашлар бирлилигини таъминлаш тизимини ривожлантириш концепцияси. 6. ―Метрология тўғрисида‖ги (ЎзР 28.12.1993 й. 1004-XII-сон; ЎзР 26.05.2000 й. 82-II-сон, ЎзР 25.04.2003 й. 482-II-сон) Қонун.

O'xshashlar

Ўлчашлар ноаниқлиги

Ўлчашлар хатоликлари ўлчаш аниқлигини баҳолаш

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА АСОСИЙ ТУШУНЧАЛАР

Узаро алмашиниш хакида асосий тушунчалар

Ўлчашлар хакида умумий маълумот ўлчаш воситалари,уларнинг элементлари ва параметрлари