Узаро алмашиниш хакида асосий тушунчалар - Metrologiya - Referatlar

Узаро алмашиниш хакида асосий тушунчалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1846 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзаро алмашиниш ҳ ақида асосий тушунчалар Режа : 1. Ўзароалмашиниш ва унинг турлари. 2. Ўлчамлар, оғишлар, допусклар ва ўтказишлар ҳақида тушунчалар. 3. Допусклар ва ўтказишлар турлари .

www.arxiv.uz Кейинги вақтларгача дунёнинг кўп давлатларида миллий допуск лар ва ўтказиш лар тизимлари, ўзароалмашиниш нормалари ишлатилиб келган. Бундайҳолат давлатлараро махсуслашиш ва кооперация жараёнларига тўсқинлик қилган. Халқаро махсуслашиш ва кооперация жараёнини кенгайтириш мақсадида 1 январ 1977 йилдан Ўзбекистон Республикаси СССР таркибида халқаро стандартлаштириш ташкилоти ( ISO ) тавсияларига асосланган СЭВ давлатларининг допуск лар ва ўтказиш лар ягона тизимига ўтди. (ДУЯТ СЭВ-ЕСДП СЭВ) Бу тизим иқтисодийҳамкорлик кенгашига кирган давлатларнинг барчаси учун ягона деб қабул қилинган ва ривожланган давлатлар тизимларидан кам фарқ қилади. Тизим деталларни силлиқ элементлари учун ишлаб чиқилиб, кейинчалик бошқа типавий деталлар ва бирикмалар учунҳам СЭВ асосий ўзароалмашиниш нормалари киритилган. СССР тарқалгандан кейин Тошкент шахрида МДХнинг стандартлаштириш масалалари бўйича биринчи мувофиқлаштириш кенгаши ўтказилди. Кенгаш қарорига асосан МДХда, шу жумладан Ўзбекистон Республикасидаҳам, СЭВ микесида олдиндан ишлатилиб келинган стандартлаштириш тизимлари ўзгартирилмасдан колдирилди. 1. Ўзаро алмашиниш ва унинг турлари. Ўзаро алмашиниш деганда машинага қўйилган техник шартлар бажарилиши ва ундан талаб қилинган бошқа кўрсаткичларга эришилиши шарти билан йиғиш ёки таъмирлаш жараёнида деталлар ва йиғма бирликларни бошқа мустақил ишлаб чиқилган экземплярлари билан мослаштирмасдан алмаштириш имконияти тушунилади. Бу хусусиятга деталлар ва таркибий кисмларнинг ишлаб чиқилгандан кейинги ўлчамлари, шакл и, механикавий, электрик ва бошқа сифат кўрсаткичлари талаб қилинган чегараларда бўлсагина эришиш мумкин.

www.arxiv.uz Хозирги замон машинасозлигида машиналар мураккаблиги ошган сари уларнинг алохида деталлар ва узеллари аниқлигига талабларҳам ошмоқда. Шу сабабли ўзароалмашиниш конвейерда йиғишга асосланган кўлаб ишлаб чиқаришни ташкил қилиш асосий омилларидандир. Ўзаро алмашиниш махсулотни энг паст нархидаги энг юқори сифатини таъминлайди. Ўзароалмашиниш даражаси канча баланд бўлса, махсулотда ўзароалмашувчан деталлар сони канча кўп бўлса, шунча бу махсулотни йиғиш учун сарфланадиган вақт кам бўлади ва уни таннархи паст бўлади. Ўзароалмашувчан деталли махсулотлар хусусиятларининг бир хиллиги баланд бўлади (аниқлик, ишончлилик, узоқ муддат давомида хизмат қилиш), демак уларнинг сифатиҳам баланд бўлади. Бундан ташкари ўзароалмашиниш иш унумдорлигини, ишлаб чиқаришни режалаштириш сифатини ва назорат объективлигини оширади. У махсуслаштириш ва кооперация қилиш учун ҳам кенг имкониятлар очиб беради. Ўзароалмашиниш тўлиқ ёки нотўлиқ бўлиши мумкин. Тўлиқ ўзароалмашиниш да йиғиш жараёнида хеч кандай созлаш ёки мослаштириш операциялари бўлмаслиги керак. Бу эса деталлар ўлчамларига қатъий допуск лар талаб қилади ва махсулот таннархини бирмунча оширади. Шунинг учун тўлиқ ўзароалмашиниш ни аниқлиги 5-6 квалитет дан юқори бўлмаган деталлар учун, деталлар сони кўп бўлмаган йиғма бирликлар учун, шунингдек махсулотларни бир қисмидаҳам талаб қилинган тирқиш лар ва таранглик лар бажарилмаслиги мумкин бўлмаганҳолда қўллаш иқтисодий нуқтаи назардан афзалдир. Колганҳолларни барчасида нотўлиқ ўзароалмашиниш қўлланиши афзал. Бунда йиғиш жараёнида конпенсаторлар, созлаш элементларидан

www.arxiv.uz фойдаланиб мослаштириш ишларини олиб боришгаҳам зарурият пайдо бўлади.Нотўлиқ ўзароалмашиниш алохида геометрик, электрик ва бошқа параметрлар бўйича таъминланиши мумкин бўлгани сабабли, шунингдек деталлар ўлчамларининг допуск ларини анча кенгайтириш имкониятини бергани учун махсулот таннархини пасайишига олиб келади. Ўзароалмашиниш ташқи ва ички бўлишиҳам мумкин. Ташқи ўзароалмашиниш – бу сотиб олинган ва кооперация қилинадиган махсулотларни эксплуатацион кўрсаткичларҳамда бирикувчи сиртларни ўлчамлари ва шакл и бўйича ўзароалмашиниш . Масалан, ташқи ўзароалмашиниш электродвигателларнинг валини айланиш частотаси ва қуввати, тебраниш подшипникларни халқалар диаметрлари бўйича бўлади. Ички ўзароалмашиниш алохида узелларга кирувчи деталлар, ёки махсулот таркибига кирувчи кисмлар ва механизмларга тегишли. Масалан, тебраниш подшипникларининг тебраниш жинслари билан халқалари ички гуруќлаб ўзароалмашиниш хусусиятига эга. Ишлаб чиқаришни ўзароалмашиниш даражаси ўзароалмашиниш коэффициенти билан тавсифланиши мумкин. Бу коэффициент Kў ўзаро алмашинувчи деталлар ва кисмларнинг ишлаб чиқиш сермехнатлигини махсулотни ишлаб чиқиш умумий сермехнатлигига олинган нисбатга тенг. Коэффициент Кў ни бирга яқинлашиши ишлаб чиқаришни юксак техник савиясини объектив заминидир. 2. Ўлчамлар , оғишлар , допусклар ва ўтказишларҳақида тушунчалар .

www.arxiv.uz СТ СЭВ 145-75 билан бирикмаларни асосий параметр ларига қуйидаги тушунчалар киритилган. Номинал ўлчам (D, d , l )- четланишларнинг бошланиш нуқтаси бўлиб унга нисбатан чегаравий ўлчамлар аниқланади.Бирикмага кирувчи деталлар учун бу ўлчам умумий бўлади. Номинал ўлчам қиймати мустаќкамликка, бикирликга ва б.ҳисоблар натижасида топилади ёки конструктив ва технологик асосларга биноан қабул қилинади.ҳисоблаб топилган ўлчамлар асосан катталаниш томонга қараб яхлитланади ва СТ СЭВ 514-77 "Нормал чизиқли ўлчамлар"да келтирилган қийматларга тўғри келтирилиши керак. Бу стандарт да Ra 5, Ra 10, Ra 20, Ra 40 деб белгиланган нормал чизиқли ўлчамларнинг турт қатори келтирилган. Номинал ўлчам қиймати шу қаторлардаги қийматлардан қабул қилиниб бунда олдинги қаторлар кейингилардан афзал эканлигиҳисобга олиниши керак. Деталларга ишлов бериш даврида уларнинг ўлчамларини абсолют аниқлик билан ишланишини ёки назорат қилинишини таъминлаб бўлмайди. Шунинг учун рухсат қилинган хатолик билан ўлчаш натижасида топиладиган хақиқий ўлчам тушунчаси киритилган. Ярокли деталнинг хақиқий ўлчам и энг катта чегаравий ( D мах, d мах ) ва энг кичик чегаравий ( Dmin , dmin ) ўлчамлар орасида жойлашиши ёки уларга тенг бўлиши керак. Чегаравий ўлчамлар талаб қилинган узунликда чекланиши мумкин. Юқориги чекли оғиш ( ES , es ) деб энг катта чегаравий ва номинал ўлчам лар алгебраик айирмасига айтилади. Пастки чекли оғиш ( Е I , ei ) деб энг кичик чегаравий ва номинал ўлчам лар алгебраик айрмасига айтилади. Тешик учун : ES = Dm ах- D ; EI = Dmin - D Вал учун: e s=d max-d e i=d min-d Ха қ и қ ий оғиш деб ха қ и қ ий ва номинал ўлчамлар алгебарик айирмасига айтилади .

www.arxiv.uz Допуск ( Т ) деб энг катта ва энг кичик чегаравий ўлчамлар айирмасига айтадилар. Допуск мусбат катталик бўлиб талаб қилинган ишлаб чиқариш аниқлигини билдиради. Соддалаштириш мақсадида допуск лар график усулда допуск лар майдонлари кўринишида тасвирланиши мумкин. ( 1 расм). Допуск майдони уни номинал ўлчам га нисбатан жойлашиши ва допуск қиймати билан ифодаланади.Кўзғалувчан ёки қўзғалмас равишда бирикаётган икки ёки бир нечта деталларга бирикувчи деталлар дейилади.Деталларнинг бир бири билан бирикмага кирадиган сиртлари бирикиш сиртлари,колган сиртлар эса бирикмас ёки эркин сиртлар дейилади. Бир бирига кириб бирикадиган деталларнинг копловчи ва коплонувчи сиртлари ажратилади.Шу сабабли вал деган термин ташқи копланувчи сиртларни белгилаш учун ишлатилади. Тешик деган термин ички копловчи сиртларни, циллиндрик бўлмаслигидан қаттий назар, белгилаш учун ишлатилади.

www.arxiv.uz Асосий вал - бу юқориги чекли оғиш и нолга тенг бўлган вал. Асосий тешик - бу пастки чекли оғиш и нолга тенг бўлган тешик. Вал допуск и учун Т d ,тешик допуск и учун Т D белгилари ишлатилади. Иккита детал бирикаётгандаҳосил бўладиган тирқиш лар ёки таранглик лар қийматига боғлиқ бўлган бирикиш характерига ўтказиш дейилади. Вал билан тешикни допуск майдонларининг нисбий жойлашишига қараб ўтказиш лар тирқиш и, ўтувчи ёки таранг бўлиши мумкин . (2-расм) Тирқиш S - бу тешик билан вални ўлчамларининг айирмаси, агар тешик ўлчами вал ўлчамидан катта бўлса.Энг катта, энг кичик ва ўртача тирқиш лар қуйидагича топилади: Smax+Smin S max=Dmax-dmin; Smin=Dmin-dmax; Sm=(Smax+Smin )/ 2

www.arxiv.uz Таранглик N - бу йиғишдан олдинги вал билан тешик ўлчамларининг айирмаси,агар бириктиришдан олдин вални ўлчами тешик ўлчамидан катта бўлса. Таранглик нинг чегаравий ва ўртача қиймати: Nmax+Nmin N max=dmax-Dmin; Nmin=dmin-Dmax; Nm=( Smax+Smin) / 2 Тир қ иш ли ўтказиш да тешикнинг допуск майдони вал допуск майдонидан ю қ орида хеч бўлмаганда Smin = O билан жойлашади . Таранг ўтказиш да тешикнинг допуск майдони вал допуск майдонидан пастда хеч бўлмаганда Nmin =0 билан жойлашади. Ўтувчи ўтказишларда бирикма деталларининг хақиқий ўлчам ларига қараб ё тирқиш , ё таранглик ҳосил бўлиши мумкин. Бунда тешик билан вал допуск майдонлари ё тўлиқ ё кисман бир бирини коплайди. Ўтказиш допуск и бу энг катта ва энг кичик тирқиш лар ( тирқиш допуски TS ) ёки энг катта ва энг кичик таранглик лар ( таранглик допуски TN ) айирмаси, яъни TS=Smax-Smin; TN=Nmax-Nmin; Ўтувчи ўтказиш ларда ўтказиш допуск и абсолют қ иймати билан олинган энг катта таранглик билан энг катта тир қ иш йиғиндисига тенг . Ўтказиш ларнинг барча турлари учун ўтказиш допуск и тешик билан вал допуск лари йиғиндисига тенг : TS (TN)= TD+Td Мисол : бирикма учун чегаравий ўлчамлар, допуск лар, тирқиш лар ва таранглик лар топилсин: Тешик: D =40мм; EI =0; ES =25 MKM ; Dmin =40 mm Dmax =40+0,025=40,025 mm ; TD =40,025-40,000=0,025 mm ei =- 50 mkm ; es =-25 mkm ; dmin =40, 000-0, 050=39,950 mm dmax =40,000-0,025=39,975 mm ; Td =39,975-39,950=0,025 mm

www.arxiv.uz Бирикмадаги ўтказиш тирқишли экан: Smax =40,025-39,950=0,075 mm Smin =40,000-39,975=0,025 mm ; TS =0,075-0,025=0,050 mm Технологик жиќозларни ноаниқлиги, асбоб ва мосламаларни ейилиши, технологик тизимни кучлар ва температура таъсирида деформациялари, деталлардаги қолдиқ кучланишлар ва улар материалларининг физик- механик хусусиятларининг нотекислиги, ишчилар хатоликлари ва бошқа сабабларга кўра деталлар ва махсулотларнинг геометрик, механик ва бошқа параметрлариҳисобий қийматларидан фарқ қилиши мумкин, яъни параметрниҳисобий Ххис ва хақиқий Х r қийматларининг айирмасига тенг хатоликка ∆ x эга бўлиши мумкин. ∆ x = Xr - X хис Параметрнингҳисобий қиймати мустаќкамлик, ишончлилик, узоққа чидамлилик, аниқлик ва махсулотни бошқа сифат кўрсаткичларига қўйилган талабларни бажарилиши нуқтаи назаридан аниқланади.Валлар учунҳисобий ўлчам деб энг катта чегаравий, тешиклар учун энг кичик чегаравий ўлчамлар қабул қилинади.Шунда ярокли вал фақат манфий хатоликларга, ярокли тешик эса фақат мусбат хатоликларга эга бўлиши мумкин ва бу хатоликлар допуск чегарасидан чиқмаслиги керак. Ишлов бериш аниқлиги деб махсулот параметрлари хақиқий қийматларини талаб қилинган қийматларга яқинлашиш даражасига айтилади. 3. Допусклар ва ўтказишлар тизимлари. Допуск лар ва ўтказиш лар тизимлари деб тажриба,назарий ва экспериментал изланишлар асосида конуниятли тузилган ва стандарт лар шакл ида расмийлаштирилган допуск лар ва ўтказиш лар қаторларининг мажмуасига айтилади.Тизим машина деталларининг типавий бирикмалари

www.arxiv.uz учун допуск лар ва ўтказиш ларни минимал, лекин амал учун етарли вариантларини танлаш учун мўлжалланган.Бундай тизим кесиш асбоболари ва калибр ларни стандарт лаш, махсулот ва уни кисмларини лойиќалашни,ишлаб чиқаришни осонлаштиришга имконият беради, ўзароалмашиниш га эришиш учун йўл очиб махсулот сифатиниҳам оширади. Ўзбекистонда ва илгари Иқтисодийҳамкорлик кенгашига кирган барча давлатларда допуск лар ва ўтказиш лар ягона тизимидан (ЕСДП СЭВ) ва асосий ўзароалмашиниш нормаларидан фойдаланилмокда. ЕСДП СЭВ деталларнинг бирикувчи ва бирикмага кирмайдиган цилиндрик, ясси ва бошқа элементларига тегишли.ЕСДП СЭВ да тешик системаси ва вал системаси бўйича ўтказиш лар назарда тутилган. Тешик системаси даги ўтказиш ларда тирқиш ва таранглик ларни турли қийматларига асосий тешик ни (Н) турли допуск ли валлар билан бириктиришҳисобига эришадилар. Вал системаси даги ўтказиш ларда тирқиш ва таранглик ларни турли қийматларига асосий вал ни ( h ) турли допуск ли тешиклар билан бириктиришҳисобига эришадилар. Асосий тешик билан асосий вал допуск майдонлари детал танаси томонга жойлашади .(3 расм)

www.arxiv.uz Ўтказиш системаси конструкторлик,технологик ва иқтисодий афзалликларга кўра танланади. Аниқ тешиклар кимматбахо ўлчамли кесиш асбоблари ёрдамида ишланади.(зенкер,развертка,сидиргич ва х.). Бу асбобларни хар бири муайян допуск ли бир ўлчамга ишлов бериши мумкин.Валлар эса,ўлчамидан қаттий назар,битта кескич ёки жилвирлаш доираси билан ишланиши мумкин. Тешик системаси да турли чекли ўлчам ларга эга тешиклар сони вал системаси га нисбатан кам бўлади,демак бу тешикларни ишлаш учун зарур кесиш асбоблари сониҳам кам бўлади.Шу сабабли тешик системаси кенгрок тарқалган ва афзал дебҳисобланади. Аммо баъзиҳолларда конструкцион сабабларга кўра вал системаси ни қўллаш зарурияти пайдо бўлади,масалан бир валга бир номинал диаметрли турли ўтказиш лар билан бириктириладиган кетма кет жойлашган тешиклар кийгизилганда (4 расм ). Тортки, ўқлар, валлар каби деталлар юқори аниқликдаги совук киряланган чивиклардан механикавий ишловсиз тайёрлангандаҳам вал системасидан фойдаланган афзал.

www.arxiv.uz Допуск лар тизимини қуриш учун допуск бирлиги тушунчаси киритилган. Допуск бирлиги аниқлик ўлчови бўлиб, допуск ни номинал ўлчам билан боғланишини ифодалайди.Ўлчамлари 1 мм.дан 500 мм.гача бўлган металл деталларнинг ишлов бериш хатолиги бир хил технологик шароитларда қуйидаги конун бўйича ўзгариши аниқланган:x DС бу ерда X қиймати 2,5 билан 3,5 орасида ўзгаради.Шу изланишлар асосида ISO ва ЕСДП СЭВ системаларида 1 - 500 мм ўлчамлар учун допуск бирлиги қуйидагича қабул қилинган: D D i 001,0 45,0 3   . 500-3150 мм ва 3150-10000 мм ўлчамлари учун запуск бирлиги j =0,004 D +2,1. Бу формулалардаги D - ўлчамлар интерваллари чегараларининг ўрта геометрик қиймати min max D D D   ЕСДП СЭВ да умумий ўлчамлар қатори 3 диапазонга бўлинган: 1мм дан 500 мм гача; 500 мм дан катта 3150 ммгача; 3150 ммдан катта 10000 ммгача. 1 ммдан кичик ўлчамлар учунҳам алохида допуск лар киритилган (СТ СЭВ 144-75). Допуск лар қаторларини қуриш

www.arxiv.uz учун хар бир ўлчамлар диапазони уз навбатида бир неча интервалларга бўлинган. Интервалга кирувчи барча ўлчамлар учун допуск қиймати бир хил бўлади. Деталлар ва махсулотлар талаб қилинган аниқлик даражаси квалитет лар ёрдамида меёрланади. Квалитет деганда ўлчамлар диапазони нинг барча номинал ўлчам лари учун бир хил нисбий аниқлик билан тавсифланадиган допуск лар тўплами тушунилади. Бир квалитет доирасида аниқлик фақат номинал ўлчам га боғлиқ равишда ўзгаради. Унда ихтиерий квалитет допуск и Т = а i деб ифодаланиши мумкин. Бу ерда допуск бирликлари сонига тенг бўлган а коэффиценти нисбий аниқлик даражасини билдиради,унинг қиймати квалитет номерига боғлиқ. Допуск лар ва ўтказиш лар тизими тузилганда квалитет лар сони ишлаб чиқаришнинг турли соќалари талабларига, махсулотлар аниқлигини ошиш истиқболларига, эришиб бўладиган аниқлик чегарасига, функционал ва технологик факторларга ва қабул қилинган геометрик прогрессияни  махражига биноан қабул қилинади. Бир квалитет дан иккинчи квалитет га ўтганда допуск лар геометрик прогрессия  махражига ўзгаради. Юқорида келтирилган допуск бирлиги формулалари 5 - 17 квалитет лар допуск ларини аниқлаш учун ишлатилади. Шунга эътибор қилиш керакки,хар бир ўлчамлар интервалининг чегаравий қийматлари бўйичаҳисобланган допуск қиймати шу интервални ўрта қиймати бўйичаҳисобланган допуск дан 58% дан кўп фарқ қилмайди.Ўлчамлар интервалларга шу талабга биноан таксимланган.Бундан ташкари стандарт ларда келтирилган допуск лар ва оғишлар ўлчами нормал температурада аниқланган деталларга тегишли.Бу температура барча давлатларда 20 0 С деб қабул қилинган. Таянч тушунчалар Допуск, ўтказиш, ўзароалмашиниш, стандартлаштириш, шакл, махсуслаштириш, квалитет, тирқиш, таранглик, асосий параметр, номинал

www.arxiv.uz ўлчам , стандарт, ўлчаш, хақиқий ўлчам, юқориги чекли оғиш, хақиқий оғиш, вал, тешик, асосий вал, асосий тешик, пастки чекли оғиш, допуск, ўтувчи, таранг, ўтказиш допуски, тирқиш допуски, таранглик допуски, ўтувчи ўтказиш, калибр, тешик системаси, вал системаси, чекли ўлчам, вал системаси, хатолиги, ўлчамлар диапазони, допуск, номинал ўлчам, квалитет допуск.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Якушев А.И. и др. Взаимозаменяемость, стандартизация и технические измерения 6-е изд.перераб. и допол.М.Машинострое- ние,1987-352 с.:ил. 2. Марков Н. Н., Осипов В. В., Шабалина М. Б. Нормирование точности в машиностроении: Учеб. для машиностроит. спец. Вузов. / Под ред. Ю.М. Соломенцева. – 2-еизд.,испр. И доп. – М.: Высш.шк.; Издательский центр «Академия», 2001. – 335 с.:ил 3. Зябрева Н.Н.,Перельман Е.Н.,Шегал Н.П. Пособие к решению задач по курсу "Взаимозаменяемость,стандартизация и технические измерения" – М.:Высшая школа,1977-207 с. 4. O ’ z РСТ 1,0 : 1999 Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими, асосий қоидалар. 5. О’ z Д St 1,1- 92 Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон республикасининг стандартини ишлаб чиқиш,келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби. 6. О’ z Д St 50-98 Ўзбекистон ресбуликасининг сертификатлаштириш миллий тизими,асосий қоидалар.

O'xshashlar

Резбали бирикмалар узаро алмашиниш, уларни назорат килиш

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА АСОСИЙ ТУШУНЧАЛАР

Сертификатлаштириш бўйича асосий тушунчалар ва сертификатлаштиришнинг ҳуқуқий асослари

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ХАКИДА

Ўлчашлар ноаниқлигига доир тушунчалар