Zagotovka turlari va ularni yasash usullari - Mashinasozlik - Referatlar

Zagotovka turlari va ularni yasash usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8133.7548828125 KB

Ko'chirib olish

Zagotovka turlari va ularni yasash usullari Reja: 1. Zagotovkalarga umumiy talablar 2. Quyma zagotovka tayyorlash 3. Plastik deformatsiya usuli bilan zagotovka tayyorlash 4. Plastik deformatsiyada ishlatiladigan prokatlar 5. Metall kukunlaridan zagotovka tayyorlash 6. Plastmassadan zagotovka tayyorlash 7. Shtamplab payvandlangan zagotovkalar

1. Zagotovkalarga umumiy talablar Detallarning boshlang‘ich zagotovkasini tayyorlashda iloji boricha mexanik ishlov hajmini, mehnat va metall sarfini kamaytirish kerak. Agar zagotovkaga moslamalar va ilgaridan sozlab qo‘yilgan asboblar o‘rnatilgan stanokda ishlov beriladigan bo‘lsa, zagotovka barqaror aniqlikka va ishonchli texnologik bazaga ega bo‘lishi kerak. Bu talablarga rioya qilmaslik zagotovkani stanokka o‘rnatishda xatolikka olib kelishi va sozlab qo‘yilgan asboblarning shikastlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Zagotovkalar turli texnologik usullar: quyish, bolg ‘ alash, issiq holda hajmli shtamplash, tunukani sovuq holda shtamplash, shtamp-payvandlash, kukunli materialdan qoliplash, plastmassadan quyish hamda shtamplash va boshqa usullar bilan standart va maxsus prokatdan tayyorlanadi. Quyish, bolg‘alash, qizdirib bosish (shtamplash) va boshqa issiq usullar bilan tayyorlangan zagotovkalarda qolgan ichki kuchlanishlarni yo‘qotish uchun ularga issiq ishlov (òåðìîîáðàáîòêà) — kuydirish, normallashtirish beriladi, zagotovka sirti qolgan to‘pon, yopishib qolgan qolip tuprog‘i, zang va boshqalardan tozalanadi. Aniq ishlangan zagotovkalarga chekankalash, kalibrlash, to‘g‘rilash ishlovlari beriladi. Zagotovkani tozalashda suv purkash, gidravlik, kimyoviy (xurushlash), mexanik (urib chiqish yoki barabanda aylantirish) usullar qo‘llaniladi. Turli usullar zagotovka birdek aniq chiqishini ta’minlashi mumkin, lekin iqtisodiy jihatdan farqlanadi. Zagotovka tayyorlashning eng maqbul variantini detalni tayyorlash va unga ishlov berish narxi orqali topgan ma’qulroq. Yirik guruhli va yalpi ishlab chiqarishda boshlang‘ich zagotovkaning shakli va o‘lchamlari detalning tayyor holatiga juda ham yaqinlashib qolgan bo‘lishi kerak. Shunda ishlov berish uchun qo‘yim (ïðèïóñê) va mexanik ishlov amallarining soni eng kam darajada bo‘ladi, metalldan foydalanish koeffitsienti esa yuqori — 0,90— 0,95 bo‘ladi. Bu koeffitsient ifodasi orqali hisoblanadi: K = M d /M z B u y e r d a: M d — tayyor detalning og‘irligi, M z — zagotovkaning og‘irligi.

2. Quyma zagotovka tayyorlash Avtomobil detallari zagotovkasi, asosan, quyish yo‘li bilan tayyorlanadi. Quyishning asosiy ko‘rinishlari 1-jadvalda keltirilgan. Ular haqida ayrim tushunchalar keltiramiz. Tuproqli qoliplarga turli materiallarni eritib quyishda texnologik imkoniyat ko‘rsatkichlaridan biri — tayyorlanayotgan zagotovka devorlarining qalinligidir. U o‘rta hisobda kulrang cho‘yan uchun 5 mm , bolg‘alanuvchi cho‘yanda 4 mm , po‘latda 7 mm , bronzada 3 mm . Devor qalinligini kamaytirish imkoni qolipning sifatiga, eritilgan material xususiyatlariga va qolipni suyuq metall bilan to‘ldirish usuliga bog‘liq. 1 - j a d v a l Quyish Aniqli k (kvalitet) Yuzaning g‘adirbudurligi R a , mkm Ishlab chiqarish turi Yog‘och modellar bo‘yicha qo‘l kuchi bilan zichlab tayyorlangan tuproq qoliplarga quyish 16— 17 80—100 Yakka va kam guruhli O‘sha, mashina bilan qolip tayyorlash 15 20—5 O‘sha Metall modellar bo‘yicha mashina bilan zichlab tayyorlangan va sterjenlari induktor yordamida qo‘yilgan tuproq qoliplarga quyish 14 20—5 Yirik guruhli, yalpi Sterjenli qoliplarga quyish 14 20—5 Hamma turi Markazdan qochirma usulda quyish 13— 15 40—10 Guruhli, yalpi Metall qolip (êîê èëü)ga quyish 12— 14 20—2,5 O‘sha

Bosim ostida quyish 11— 12 5,0—0,63 Yirik guruhli, yalpi Qobiqli qolipga quyish 13 10—2,5 Guruhli, yalpi Erib ketadigan modellar bo‘yicha tayyorlangan qolipga quyish 12 10—2,5 O‘sha Garchi bu usulda zagotovkaning aniqligi kamroq, qo‘yim esa kattaroq bo‘lsada, murakkab shaklli quyma zagotovkalarni arzon va metallni iqtisod qilgan holda olish mumkin. Shuning uchun bu usul keng qo‘llanadi. Qoliplarda ishlatiladigan tayoqchalarni tayyorlashda yopishtiruvchi modda sifatida suyuq shisha qo‘llaniladi. Tayoqchalar bir-biriga nisbatan shunday o‘rnatiladiki, natijada qolipda detal zagotovkasining shakli hosil bo‘ladi va unga suyuq metall quyiladi. Quyishning bu usuli tuproqli qoliplarga oddiy usulda quyishga qaraganda qo‘yimni 25—30% ga, kesib ishlashda mehnat sarfini 20— 25% ga kamaytiradi. Markazdan qochirma usulda quyish aylanma harakat qiladigan gilzalar, halqa, tishli g‘ildirak kabi detallar zagotovkasini yasashda qo‘llanadi. Bu usul bilan ikki qatlamli: cho‘yan-bronza, po‘lat-cho‘yan zagotovkalar olish mumkin. Markazdan qochirma usulda olingan zagotovkaning tashqi yuzalarida me-tall zichligi yuqori, shakli esa aniq bo‘ladi, ichki yuzalarida aksincha — zichlik kamroq, shakl qo‘polroq chiqadi. Ushbu usul, umuman, zagotovka sifatini yaxshilaydi, qo‘yimni va met all sarfini kamaytiradi; aylanib turadigan metall qoliplarda bajariladi. Ba’zi xillarda bu usul yig‘ma qolipning metall yuzasiga qolip materialidan surkab bajariladi.

Metall qoliplar (êîêèëü)ga aksariyat holda rangli metallar aralashmasi va goho cho‘yan va po‘lat quyiladi. Cho‘yan va po‘latning erish harorati yuqori bo‘lgani uchun qimmatbaho metall qolip tez yeyiladi. Kokil (metall qolip) — ko‘p marta ishlatiladigan qismlarga ajraydigan qolip bo‘lib, uning murakkabligi olinadigan quymaning shakli va o‘lchamlariga bog‘liq. Masalan, ZIL-130 avtomobili dvigateli bloki kallagini quyishda zagotovkaning ichki bo‘shliqlarini hosil qiluvchi tayoqchalar kokilga o‘rnatiladi; kokil siqilgan havo kuchi bilan ochilib yopiladi. Suyuq metallni quyishdan oldin kokil 200— 400°C haroratgacha qizdiriladi, ichki yuzalariga purkagich yordamida o‘tga chidamli bo‘yoq beriladi. Bo‘yoq qatlami qolip bilan quyilgan metallni bir-biridan ajratib turadi. Bu usul murakkab shaklli zagotovkalar yasashda samaralidir. Unda qo‘yim kichrayishi hisobiga mexanik ishlov berishni sezilarli kamaytirish mumkin. Masalan, porshenlar, dvigatel blokining qopqog‘i, ilashma tagligi va h.k. Kokilda tayyorlangan zagotovkalarning sifati yuqori bo‘ladi, chunki unda nometall unsurlar uchramaydi. Quyma devorning eng kam qalinligi rangli qotishmalarda 3 mm , qora metallarda 5—7 mm bo‘ladi, ish unumi yuqori va kam maydon talab qiladi. Bosim ostida quyish — yuqori unumdor jarayon (soatiga 200—400 quyma) bo‘lib, murakkab asbob-uskunali maxsus mashinalarda bajariladi. Suyuq metall qolipga 12 MPa (120 kg/sm2 ) bosim bilan haydaladi. Qolip 150 mingta rux, 5 mingta mis quymaga chidaydi. Qobiqli qoliplarga qora va rangli metallar aralashmasi quyiladi. Bunday qolip lar termoreaktiv qatron (smola)ning xususiyatiga asoslanib yasaladi. Ularni 120— 150°C gacha qizdirganda qattiq holatdan suyuq holatga o‘tadi, 250—300°C gacha qizdirganda yana qattiq holatga kiradiki, undan keyin bu holat hech o‘zgarmaydi. Qolip tayyorlash uchun toza daryo qumi olinib, 5—10% li termoreaktiv (fenolformaldegidli) qatron aralashtiriladi. Qolip ikki yoki undan ko‘p qismlardan iborat bo‘ladi. Buyumning metalldan ishlangan yarim modeli (nusxasi)ni 150°C gacha qizdirib, unga qum-smolali aralashma surkaladi. Shunda yarim model sirtida xamirsimon qatlam hosil bo‘ladi. Bu qatlam ustiga yana aralashma surkaladi, issiq

ta’sirida u ham eriydi. Bo‘lajak quymaning massasiga qarab xamirsimon qatlam 5— 10 mm qalinlikgacha yetkaziladi. So‘ngra yuzida qatlam hosil bo‘lgan yarim model 250—300°C li kameraga qo‘yiladi. U yerda qatlam qotadi. Keyin u yarim modeldan ajratib olinadi. Xuddi shu yo‘l bilan yarim modelning shakli yana bir marta tayyorlanadi. Ikkala shaklni bir-biriga jips-lashtirganda qolip hosil bo‘ladi, unga suyuq metall quyib tayyor buyum (zagotovka) olinaveradi. Yaxshi qolip yaxshi zagotovka beradi. Quyma zagotovkada kami bilan 10 mm lik teshik hosil qilish mumkin, devor qalinligi esa materialga qarab har xil: alyumin qotishmali quymada 1,5—2,0 mm bo‘lsa, qora metall quymalarda 3—5 mm bo‘lishi mumkin. Qobiqli qoliplarga quyish tuproq qoliplarga quyishga nisbatan keyingi mexanik ishlov berishni 30—50 foizga, qolipga sarflanadigan materialni esa taxminan 10 marta kamaytiradi. Qobiqli qoliplarni tayyorlash jarayonini osongina avtomatlashtirish mumkin. Qobiqli qoliplarga quyish tuproq qoliplarga nisbatan taxminan 2 marta qimmatga tushadi. Erib ketadigan model bo‘yicha quyma tayyorlash usuli yuqori legirlangan po‘lat va qiyin ishlanuvchi qotishmalardan nozik va yuqori darajada aniq zagotovkalar tayyorlash uchun ishlatiladi. Bu usulning asosiy maqsadi — zagotovkaga mexanik ishlov berishni iloji boricha kamaytirishdir. Bunday zagotovkalarning aksariyat yuzasiga mexanik ishlov berilmaydi, ayrim yuzalari tozalanadi va silliqlanadi, xolos. Murakkab shaklli detallar: masalan, turbinali rotor parraklari, tishli g‘ildiraklar, tikuv mashina mokisi, changyutkichlarning parrakli g‘ildiragi va shu kabilarn ing zagotovkalarini erib ketadigan model usulida tayyorlash samarasi yaxshi bo‘ladi. Bu usul quyidagicha bajariladi: yasalishi zarur bo‘lgan detal chizmasi bo‘yicha press- forma, ya’ni yengil eriydigan material quyiladigan qolip tayyorlanadi. Bunda material soviganda cho‘kib qolishi, mexanik ishlov berish qalinligi (qo‘yim) hisobga olinadi. Press-formaga stearin-parafin kabi yengil eriydigan material eritib quyiladi. Detalning modeli hosil bo‘ladi. U qotgach, qolipdan chiqariladi va o‘tga chidamli materialdan tayyorlangan atalaga botirib olinadi, ustiga yuvilgan kvarsli

qum sepiladi. Model ustida o‘tga chidamli material va qumdan iborat qatlam hosil bo‘ladi. U qotgandan so‘ng model yana atalaga botirib olinadi, yana qum sepiladi. Bu jarayon takrorlanaveradi, model ustidagi qatlamning qalinligi mo‘ljalga yetgach, to‘xtatiladi. Hosil bo‘lgan buyum quritiladi va qotgan qatlam ichida qolgan modelni issiq havo yoki qaynoq suv bilan eritib, chiqarib tashlanadi, natijada tayyor qolip hosil bo‘ladi. Uni metall yashik yoki qolip yashigi (jok)ga o‘rnatib, atrofiga qum to‘ldiriladi va zichlanadi, so‘ngra 940°C haroratda kuydiriladi. Shunda qolipning devorlari qotadi va asosiy metall eritmasini quyib, detalning zagotovkasi yasashga tayyor bo‘ladi. Bunday quyish usulida qolipga suyuq metall yaxshi o‘rnashadi va zagotovkan ing shakli aniq chiqadi. Quyma devorlarini eng kami bilan 0,5 mm qalinlikda va 200 mm uzunlikda olish mumkin. Erib ketadigan modellar yasash amallarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish mumkin. Bu usul murakkab va qimmat bo‘lgani sababli uni qo‘llashdan oldin texnik-iqtisodiy hisoblarni bajarish maqsadga muvofiq. 3. Plastik deformatsiya usuli bilan zagotovka tayyorlash Avtotraktor sanoati zavodlarida metallning plastik deformatsiyalanishi xususiy atiga asoslanib zagotovka olish usuli keng qo‘llanadi. Bu usulning asosiylari 2- jadvalda keltirilgan. 2 - j a d v a l. Usullar Aniqlik (kvalitetlar) Yuzaning g‘adirbudurligi R a , mkm Ishlab chiqarish turi Erkin bolg‘alash 17 va undan kam 80 gacha yakka tartibli, kichik hajmli Shtampga qo‘yib bolg‘alash 14—17 80 gacha guruhli Bolg‘alovchi dastgoh va presslarda 13—14 80—20 guruhli, yalpi

shtamplash Chekanka (zarb qilish — kalibrlash) 9—11 0,05— 0,1 mm 10 — 2,5 o‘sha Gorizontal — bolg‘alash mashi nasida cho‘ktirish () 13—14 80 — 20 o‘sha Bolg‘alovchi jo‘vada yoyish 14—15 80—20 o‘sha Ko‘ndalang — vintli chig‘irlash 14—15 40—10 o‘sha Koeffitsientli bolg‘alash mashi- na larida shtamplash 10—11 sovuq holda 0,4 gacha yirik guruhli, yalpi Sovuq holda avtomatlar bilan cho‘ktirish 10—12 5,0—1,25 o‘sha Shtamplar bilan ezib chiqarish 9—11 80—20 guruhli, yalpi Erkin bolg‘alash usuli bilan zagotovka tayyorlashda gidravlik press va bolg‘alovchi stanok ishlatiladi; shtamp kerak emas; boshlang‘ich material plastik deformatsiyalanish haroratigacha (uglerodi ko‘p po‘latlar uchun 1100—1250°C) qizdiriladi. Zagotovka plastik metall va qotishmalardan tayyorlanadi, massasi bir necha kilogrammdan yuzlab tonnagacha bo‘lishi mumkin. Bunday usul bilan olingan zagotovka o‘lchamlari aniqlikdan juda uzoq, yuzasidan katta qatlamni qirib olib tashlash kerak bo‘ladi. Shunga qaramay, bu usul hammabop, arzon tushadi. Zagotovkaning shakli va o‘lchamlarini aniqroq olish maqsadida erkin parchinlanadigan zagotovka ostiga shtamp qo‘yiladi. Bu qo‘shimcha amal sifatida

mayda va o‘rtacha kattalikdagi zagotovkalar tayyorlashda qo‘llanadi. Zagotovkalar miqdori 50—200 dan kam bo‘lmaganda iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlaydi. Plastik deformatsiyalanish darajasigacha qizdirilgan metallni ochiq (obloyli, metall pardali — g‘udurli) yoki yopiq (obloysiz — g‘udursiz) shtamplarga solib bolg‘alovchi stanok yoki press yordamida ham zagotovka yasash mumkin. Bunday zagotovkaning o‘lchamlari jihozlarning (bolg‘a yoki press) imkoniyatlari bilan belgilanadi, og‘irligi esa — 100—200 kg bo‘lib, tayyorlangan buyumni shtampning ichidan chiqarib olishga ham bog‘liq. Shtamplashning bu ko‘rinishi bir yoki ko‘p tutqichli shtamplarda bajariladi. Ko‘p tutqichlisida juda murakkab, metallni har tomonga taqsimlashga to‘g‘ri keladigan zagotovka tayyorlash mumkin. Masalan, shtangali metalldan — tirsakli val, novdasimon yoki tasmasimon prokatdan — shatun zagotovkalari yasaladi. Qizdirilgan metallni ochiq shtampga qo‘yib press bilan bosish bolg‘alovchi stanokka qaraganda unumliroq, chunki bolg‘a metallga bir necha marta uriladi, press esa bir marta. Bolg‘alovchi stanok bilan ishlaganda zagotovkani shtamp ichidan bemalol chiqarib olish uchun uning qiyamaliklari 5—70 oraliqda, press bilan ishlaganda esa 3—40 bo‘lishi kerak, chunki bunisida zagotovkani shtampdan chiqarib beradigan moslama ishlatiladi. Shu xususiyati bilan pressda ishlash zagotovka aniqligini oshiradi va keyingi ishlov qatlamini (qo‘yim) 25— 30% kamaytiradi. Shtamplashning u yoki bu usulini tanlash uchun texnik-iqtisodiy taqqoslash lozim bo‘ladi. Yopiq shtamplar bilan aksariyat holda simmetriyali (masalan, aylana harakat qiladigan) shakllarning zagotovkasi yasaladi. Murakkab shaklli zagotovka yasalm oq chi bo‘lsa, uni dastlab maxsus shtampda qisuvga olinadi, so‘ngra yopiq shtampda g‘udursiz qilib bosiladi. Bu usul ochiq shtamplarga nisbatan metall sarfini kamaytiradi, zagotovkaning aniq chiqishini ta’minlaydi, biroq quvvatli press jihozini va zagotovka tayyorlashga ketadigan metall hajmini katta aniqlik bilan hisoblashni talab qiladi. Chekankalash (zarb qilish) — zagotovkaning ayrim qismlarini plastik deformatsiyalab (bu yerda, chuqurchalar ochish) aniq ishlov berishdir. Zagotovkaning o‘lchamlari kichkina bo‘lsa, uning hamma yuzasiga shunday ishlov

beriladi. Bu usul qizigan holda shtamplash yo‘li bilan tayyorlanadigan zagotovkalarning aniqlig ini va sifatini oshirish uchun qo‘llanadi. Zagotovkaning yuzasiga katta talablar qo‘yilganda, masalan, dastlabki texnologik baza bo‘lib xizmat qiladigan yuzalarni tayyorlashda chekanka usuli qo‘llanadi. Chekankalash tekis va hajmli bo‘ladi. Tekis chekankalashda parallel yuzalar siquvga olinadi va kerakli balandlikka erishilgach to‘xtatiladi. Hajmli chekankalashda zagotovka to‘la sirti bo‘ylab siquvga olinadi. Chekanka (o‘yib, bosib) ishlovi beriladigan yuza qirindilar (g‘udurlar) va kuyindilardan tozalangan bo‘lishi kerak. Zagotovka sovuq yoki qizdirilgan holda bosiladi. Sovuq holda ishlanganda 1000—2000 MPa (10—20 tk/sm 2 ) kuch ishlatish lozim bo‘ladi. Juda muhim bo‘lmagan yuzalarni chekankalashda zagotovka qizdiriladi. Bu ishlar maxsus tirsakli chekankalash va friksiyali presslar va bolg‘alovchi stanoklarda bajariladi. Tirsakli chekankalovchi presslarda ishlanadigan yuzalar 200 sm2 gacha bo‘lishi kerak. Gorizontal — bolg‘alash mashinalar (GBM) bilan shtamplash aylanma harakat qiluvchi detallarning (yo‘g‘onlashib boruvchi sterjenlar, halqalar, tishli g‘ildiraklar, tiqinlar, vtulkalar) zagotovkasini yasashda yuqori unumli usul hisoblanadi. Bunday zagotovkalarni tayyorlashda boshlang‘ich material – xomashyo sifatida diametri 30—250 mm va uzunligi 3,0—3,5 metrgacha bo‘lgan doira kesimli prokat yoki quvur ishlatiladi. GBMda tayyorlanadigan zagotovkaning og‘irligi 0,1 —100 kg oralig‘ida bo‘ladi. Metallning chiqitga chiqishi zagotovka massasining atigi 1—3% tashkil etadi. Xomashyoni bir marta qizdirib bir nechta zagotovka tayyorlash mumkin. Zagotovka devorining qalinligi eng kamida 2,5 mm bo‘ladi. GBMda tayyorlanadigan zagotovkalarning shakli shunday bo‘lishi kerakki, shtampni bir-biriga perpendikular ikki tekislik x - x va y - y bo‘yicha uch qismga ajratish mumkin bo‘lsin (1-rasm) . GBMdagi shtamplar bir tutqichli va ko‘p tutqichli bo‘ladi. Boshlang‘ich material-zagotovka kerakli o‘lchamda matritsaning qo‘zg‘aluvchi (1) va qo‘zg‘almas (2) qismlari orasiga qo‘yiladi, puanson (3) gorizontal yo‘nalishda zagotovkaning tashqariga chiqib turgan uchiga zarbalar berganida zagotovka materiali ezilib,

matritsaning ichiga to‘lib qoladi. Shtamplarning chidamliligi 10—20 ming zagotovkaga yetadi. Ba’zi hollarda GBMni zagotovka tay yorlashning boshqa usullari, masalan, qo‘l shtamplarida bosish yoki ko‘ndalang vintli prokat bilan qo‘shib yuborish samarali chiqadi. Bolg‘alovchi jo‘va novdasimon yoki tasmasimon prokatdan, detallar zagotovkasini tayyorlashda salgina yoki uzil-kesil siquvga olish uchun ishlatiladi. Masalan, shatunlar, 1 - r a s m. GBMda shtamplash nozik shaklli ingichka tayoqchalar, gayka sxemasi. buragichlari, vilkalar, richaglar va shu kabi detallarni tayyorlashda shunday qilinadi. Bolg‘alovchi jo‘valar ikkita g‘ildirakdan iborat bo‘lib, ularga sektorli shtampning qismlari qotiriladi ( 2,a-rasm ); g‘ ildiraklar bir-biriga mos ravishda aylanib, o‘zaro jipslanganda zagotovkaning shaklini hosil qiladi. Shu payt ularning orasida cho‘zilib kelayotgan zagotovka qattiq qisiladi (2,b-rasm) va o‘sha shaklga kiradi. Bolg‘alovchi jo‘va zagotovkani siqish bilan bir vaqtda cho‘zadi ham, natijada metall hajmi zagotovka shakli bo‘yicha bir necha marta (6—8 marta) qayta taqsiml anadi. Jo‘valash jarayoni 4—5 sekund davom a) b) 2 - r a s m. Bolg‘alovchi jo‘valarda bolg‘alash sxemasi: a) dastlabki holat; b) jo‘valash. etadi, shuning uchun jo‘valangandan keyin zagotovkani qo‘shimcha qizdirmay turib shtamplash mumkin. Masalan, tasmasimon prokatdan shatun zagotovkasini tayyorlashda avval jo‘vada salgina siquvga olinadi, qo‘l shtampida uzilkesil zagotovka holiga keltiriladi. Bunday bog‘lanishda ish unumi oshadi, metall sarfi kamayadi (10—15%) va detal materialining tolalari yaxshi joylashadi. Zago- tovka Shtamp

Ko‘ndalang vintli jo‘valash (prokatlash) pog‘onali vallar, avtomobilning yarim o‘qi, elektrodvigatel vali kabi aylanma harakat qiluvchi detallar zagotovkasini yasashda ishlatiladi. 3-rasmda shu usul ko‘rsatilgan. Zagotovka (1) uchta g‘ildirakcha (2) bilan siqib qo‘yiladi. Ular o‘z o‘qi atrofida aylanib va zagotovka radiusi yo‘nalishida surilib, unga shakl va o‘lchamlar beradi. Har bir g‘ildirakcha o‘zining porshenli gidroyurituvchisi (3) yordamida suriladi. Bu surilish nusxalash (5)ga tegib turadigan tayoqcha orqali bajariladi. Ishlanayotgan zagotovkaning g‘ildiraklar o‘qi bo‘ylab harakatini mexanik qo‘l (6) va gidroyuritgich (7) ta’minlaydi. Zagotovkani prokatlashdan oldin boshlang‘ich xomashyo — novda g‘ildirakchalar oldida turadigan yuqori chastotali induktor yordamida qizdirib olinadi. Ko‘rilgan usul shtamplashga qaraganda aniqroq zagotovka olish imkonini beradi va avtomatlashtirishga qulay. Diametr o‘l chamlarining og‘ishi 1% dan, uzunlik bo‘yicha og‘ishi 1,5 mm dan oshmaydi. Zagotovka materialining tolalari yaxshi Moy Gidrosis joylanishi tufayli zagotovkaning o‘zi yuqo- Nasosga bakiga ternada ri mexanik xususiyatlarga ega bo‘ladi. Metall tejami 20—30% ga boradi. Bu ja- 3 - r a s m. Ko‘ndalang vintsimon rayon uzluksiz bo‘lib, zagotovk a ning siljish prokatlash sxemasi. 4 - r a s m. Koeffitsientlash sxemasi: a) kallakning ko‘ndalang kesimi; b) koeffitsienti. tezligi 10 m/min ga yetadi. Bu usuldan, zagotovk aga GBMda yoki qo‘l shtamplarda ishlov berishdan oldin, dastlabki shakl berish maqsadida samarali 123 4 6 5 7 3 3 a) b)

foydalanadilar (masalan, avtomobilning yarim o‘qi, shatunlar va b.). Bunday ketma- ketlik zagotovka sifatini va ish unumini oshir adi. Rotag‘iyali-bolg‘alovchi mashinal arda ko‘ndalang kesimni kichraytirish usuli (ðåäóöèðîâàíèå) novdasimon met all va quvurlardan zago- tovka (pog‘o nalardan iborat vallar) yasashda qo‘llanadi. Bunda prokat metall ba’zi hollarda qizdiriladi. Usulning aniqligi katta bo‘lishi bilan birga metalldan foydalanish koeffitsienti ham yuqori (0,85—0,95). Zagotovkani qirqib ishlov berishda xomaki yoki oraliq ishlov berishga hojat ham qolmasligi mumkin. 4-rasmda zagotovkani har tomondan siqish (koeffitsientlash) tasviri ko‘rsatilgan. Shpindel kallagi (3)da ariqcha bo‘lib, unda ikkita sirpanuvchi detal (polzun — 4) shpindel radiusi bo‘ylab erkin harakat qila oladi (4,a-rasm) . Sirpang‘ichlar oralig‘iga shtamp (5) o‘rnatilgan, har birining tashqari tomonidan kichik rolik (6) tirkalib turadi. Ulardan kattaroq roliklar (2) katta halqa (1- oboyma)ning ariqchalariga joylashgan. Shpindel yoki halqa aylanganda kichik roliklar (6) dumalab katta roliklar (2) ustiga chiqib qoladi, shunda sirpang‘ich (4) doira markazi tomon surilib, shtamp (5)ning bo‘laklarini siqadi. 4,b-rasmda sirpang‘ich (4) va ishlanayotgan zagotovka harakatining chizmasi ko‘rsatilgan. Shtamp bo‘laklariga beriladigan zarbalar 0,07 sekund oralig‘ida takrorlanib turadi. Zagotovka yuzasidagi 0,1—0,2 mm qalinlikdagi qatlam zarbalar ta’sirida deformatsiyalanadi. Koeffitsientli-bolg‘alovchi mashinalarda siquvga olishning ikki yo‘li mavjud: 1) aylanma harakat qiluvchi detal zagatovkasini yasashda shpindel kallagi (3) aylanadi, katta g‘o‘lachali (2) halqa (1) harakatsiz turadi; 2) ko‘ndalang kesimi to‘rtburchak yoki murakkab shaklli bo‘lgan detal zagotovkasini yasayotganda halqa (1) va katta roliklar (2) aylanadi, shpindel (3) esa harakatsiz turadi. Ikkala usulda ham zagotovka o‘z o‘qi bo‘ylab harakat qila oladi. Avtomatlar yordamida metallni sovuq holda cho‘ktirib ishlash usuli avtotraktorsozlikda mahkamlovchi detallar: boltlar, gaykalar, shpilkalar, burama mixlar, parchinmixlar yasash uchun qo‘llanadi. Ba’zi joylari yo‘g‘onlashgan yoki ingichkalashgan tayoqsimon detallarni, ichi bir tekis yoki pog‘onali teshik bo‘lgan detallarni (qalpoqli gaykalar, g‘ildirak shpilkalari, dumaloq uchli, barmoqsimon

detallar) yasashda ham shu usuldan foydalaniladi. Bunda yasalayotgan detallar kam u glerodli konstruksion, kam legirlangan, avtomat po‘latdan, sovuq holda cho‘zib kalibrlangan novda prokatlardan, sovuq yoki issiq holda cho‘zib tayyorlangan simlardan (08 kp, 20 kp, 20, 30, 45, 20X va b.) ishlanadi. Bu usul yuqori unumli bo‘lib, metalldan foydalanish koeffitsienti 0,92— 0,95 ga teng. Cho‘ktiruvchi avtomatlar novdali avtomatlarga qaraganda ish qiyinligini 2 —3 marta, dastgoh vaqti sarfini 8—9 marta kamaytiradi. Sovuq holda cho‘ktirish bilan bir vaqtda ba’zi amallar, masalan, rezba, shlitsa ochish va shu kabilar bajarilishi mumkin. Buning uchun cho‘ktiruvchi avtomat avtomatlashtirilgan qatorga o‘rnatiladi. Avtomatlar ikki va besh zarbali bo‘ladi. Murakkab detal zagotovkasini yasash uchun ko‘p zarbali avtomatlar ishlatiladi. Bu usulda zagotovkaning mexanik xususiyatlari yaxshilanadi, chunki metall tolalari jipslashib, mustahkamlanadi. Biroq uning ba’zi chegaralari ham bor: 1) diametri 25 mm dan ko‘p bo‘lgan boltlarni ezib tayyorlash iqtisodiy jihatdan foydali emas; 2) devor qalinligi birdan o‘zgaradigan ingichka va uzun (150 mm dan yuqori) teshikli detallarni cho‘ktirib yasash qiyinlashadi; 3) legirlangan va tarkibida 0,4% dan ortiq uglerodi bor po‘latlarni cho‘ktirib detal tayyorlash ham iqtisodiy jihatdan foydali emas; 4) juda ko‘p detal — 10—50 ming va undan ko‘p tayyorlangandagina bu usul rentabelli bo‘ladi. Shtamplar bilan sovuq holda ezib chiqarish () nisbatan yangi jarayon bo‘lib, avto-traktorsozlikda keng qo‘llanadi. U plastik deformatsiyalashga asoslanadi. Ezilgan metall usulning qo‘llanayotgan turiga qarab matritsa ichidagi bo‘shliqqa yoki matritsa bilan puanson oralig‘idagi tirqishga oqib chiqadi (5-rasm) va murakkab shaklli, yupqa devorli zagotovka hosil bo‘ladi. Bu usul bilan alyumin, duralyumin, mis, tompak, jez, rux, po‘latning yumshoq markalari: 08, 10, 15, 20, 25 kabilardan yasaladigan zagotovkalar uchun qo‘llanadi. Rangli metallar qotishmasidan ezib chiqarish usuli bilan qalpoqchalar, flanesli yoki flanesssiz vtulkalar, panjali yoki panjasiz tiqinlar tayyorlanadi. Zagotovka devorining qalinligi 0,1 mm gacha, eng katta uzunligi esa diametrdan 50 martagacha ziyod bo‘lishi mumkin. Po‘latdan qalin yupqa devorli va teshiklari bor vtulkalarning

zagotovkalari, qalpoqchali gaykalar, porshen barmoqchalari yasaladi. Bunday zagotovkalarning devor qalinligi 1,5—5,0 mm ga boradi. Sovuq holda ezib chiqarish usuli qo‘yimni juda kamaytiradi va faqatgina pardozlash ishlariga qoldiradi. 5 - r a s m. Sovuq holda ezib chiqarish sxemasi: a) to‘g‘ri yo‘nalishda; b) teskari; d) ikkala tomonga. Metalld an foydalanish koeffitsienti — 0,90—0,98. Usulning uch xil ko‘rinishi bor: to‘g‘ri va teskari tomonga, ikkala tomonga ezib chiqarish. To‘g‘ri yo‘nalishda ezib chiqarishda (5,a-rasm) zagotovka metali (3) puanson (1) harakati yo‘nal ishi bo‘ylab matritsa (2) teshigidan oqib chiqadi va tezligi puanson tezligidan katta bo‘ladi. Bu usul yupqa devorli quvursimon va novdasimon buyumlarni yasash uchun qulay. Teskari yo‘nalishda ezib chiqarishda (5,brasm) metall puanson (1) bosimi ostida uning harakati yo‘nalishiga teskari tomon oqib chiqadi va puanson bilan matritsa (2) oralig‘idagi bo‘shliqni to‘ldiradi; bo‘shliqning shakli olinajak zagotovka shaklida bo‘lishi kerak. Usulning bu ko‘rinishi bilan ko‘pincha ichi bo‘sh simmetrik shaklli, bir tomoni yopiq detallar yasaladi. Ularda turli xil: silindrsimon, konusli yoki pog‘o nali teshiklar ham hosil qilish mumkin. Ikkala tomonga ezib chiqarish usulida (5, d-a) b) d)p p p

rasm) murakkab shaklga ega bo‘lgan detal zagotovkasi yasaladi va bunda puanson ikkita (1 va 4) — biri harakatlanuvchi, ikkinchisi harakatsiz bo‘ladi. Sovuq holda ezib chiqarish ruxsat etilgan bosimning 50—70% oralig‘ida met allning yuqori darajada deformatsiyalanishi bilan amalga oshadi. Po‘lat zagotovkalarni yasash uchun 400—500 GPa (4000—5000 tk/sm 2 ) bosim bera oladigan mexanik va gidravlik presslar ishlatiladi. Usulning afzalliklari: kam metall sarfi va kichik ish qiyinligi, yuqori ish unumi va zagotovkaning sifatliligi. 4. Plastik deformatsiyada ishlatiladigan prokatlar Avtomobil sanoatining guruhli va yalpi ishlab chiqarishida tunukani sovuq holda shtamplab detallarning zagotovkasi yoki tayyor o‘zi yasaladi. Bu jarayon quyidagi amallardan iborat: qirqish, qayirish, cho‘zish, aralash shtamplash va b. Avtomobilsozlikda kesib tushirish, cho‘zish va aralash shtamplash amallari keng qo‘llanadi. Bundan tashqari, bu usul avtomobilning kuzovi va kabinasi singari shtamplab payvandlanadigan konstruksiyalarni tayyorlash uchun ishla- tiladi. Sirtqi chiziq (kontur) bo‘yicha kesib tushirish usuli shayba, richag, qopqoq, qistirma (prokladka) singari yapasqi detallarni tayyorlashda ishlatiladi. Hajmli detallar, masalan, avtomobil yoki traktorning qoplamasi, qalpoqlar, g‘ildirak disklari, yoqilg‘i baki, moy tog‘orasi (karteri) kabilar tunukani cho‘zib yasaladi. Shtamplash usuli kam uglerodli po‘lat, mis, alyumin va magniy qotishmali, molibden, kobalt, titan tunukalaridan detal yasashda qo‘llanadi. Metall bo‘lmagan materiallarni ham shtamplash mumkin, masalan teri, qalin qog‘oz, oddiy qog‘oz, fibr, tekstolit, getinaks, rezinka, ebonit kabilar. Shtamplash bilan kesib tushirish usulini har qanday yupqa material uchun ishlatish mumkin. Hajmli, anchagina cho‘zib tayyorlanadigan, yuzasiga chiroyli ishlov beriladigan zagotovka tarkibida 0,05—0,15% uglerodi bo‘lgan, mayda donali (don alar kattaligi 25—80 mkm ), qattiqligi HRB 36—38 dan katta bo‘lmagan, sovuq yoki qizigan holda yumalatib tayyorlangan, yuqori darajada cho‘ziluvchan po‘latdan yasaladi. Bunday po‘lat tunuka varag‘i, polosa yoki tasma ko‘rinishida tayyorlanadi, yuzasining g‘adir-budurligi R a =1,25 mkm (GOST 2789—73) gacha, silliqlanganida esa R a =0,63—0,32 mkm gacha bo‘ladi.

Shtamplash aniqligi 9-kvalitetgacha chiqadi, erkin o‘lchamlari 14-kvalitet bo‘yicha bajariladi. Zagotovka yuzasining g‘adir-budurligi ko‘p jihatdan shtampl anayotgan material yuzasiga bog‘liq. Shtamp ishlanayotgan metallning va bajarilayotgan amallarning xususiyatlariga bog‘liq holda 7—130 ming zarbaga chidaydi. Tunukani sovuq holda shtamplashning afzalliklari: yetarli mustahkamlik va qattiqlikni ta’minlagan holda detal massasining kichikligi, kesib ishlov bermay turib detal yasash, metall iqtisodi, ish qiyinligining kamligi. Avtomobil detallarining zagotovkalari, asosan, prokatdan yasaladi. Bosh- lang‘ich material sifatida chiviq (po‘lat, rangli metall va ularning qotishmasi), polosa, varaq, quvur sim, maxsus prokatlar ishlatiladi. Tekis yoki diametrlari har xil, lekin bir-biridan keskin farq qilmaydigan vallarning zagotovkasi qizigan paytda yumalatib tayyorlangan po‘lat novdalardan (GOST 2590-71) tayyorlanadi. Kalibrlangan, 7—9 kvalitet aniqlikka ega bo‘lgan po‘lat novdalar (GOST 7417-75) sirtiga ishlov berilmaydigan yoki ishlov berilsa ham juda aniqlik va kichik g‘adir-budurlikni ta’minlaydigan, so‘nggi pardoz beriladigan zagotovkalar yasash uchun ishlatiladi. Xuddi shunday, lekin 12—14 kvalitet aniqlikka ega bo‘lgan novdalardan sirtiga ishlov beriladigan zagotovkalar yasaladi. Mahkamlovchi va tashqi pardoz beruvchi detallar GOST 2591-71 va GOST 8560-78 talablari bo‘yicha tayyorlangan prokatlardan yasaladi. Zagotovkalarni po‘lat prokatlardan yasash metall sarfini va mexanik ishlov haj mini keskin kamaytiradi. 5. Metall kukunlaridan zagotovka tayyorlash Zagotovkalarni metall kukunlaridan ham tayyorlash mumkin. Buning uchun turli kukunlar aralashtirilib, presslanadi va asosiy materialning erish darajasidan pastroq haroratgacha qizdiriladi. Shunda kukun zarralari erib, birbiriga yopishib ketadi, zagotovka mustahkamligi ortadi. Kukunlarni tayyorlashda material xom ashyosi zo‘ldirli yoki girdobli tegirmonda maydalanadi, erigan metall esa puflanib 0,02—0,10 mm kattalikdagi tomchilarga parchalanadi.

Kukunlardan zagotovka yasash 100—600MPa (1000—6000 kg/sm 2 ) bosim beradigan gidravlik va tirsakli presslarda, maxsus qolip (pressforma)lar yordamida bajariladi. Hosil bo‘lgan zagotovka tarkibidagi materiallarning xossalariga qarab maxsus himoya muhitida qizdiriladi. 1 2 3 4 5 6 6 - r a s m. Qayta-qayta presslab detal yasash texnologik sxemasi. Kukunli metallurgiyaning afzalligi shundaki, boshqa usullar bilan yasashning imkoni bo‘lmagan detallarni tayyorlash mumkin. Masalan, eriydigan metallar va qotishmalardan, erish harorati har xil bo‘lgan aralashmalardan tayyorlanadigan detallarni aytish mumkin. Kukunlardan tayyorlanadigan zagotovkalar o‘lchamlarining aniqligi 12—13 kvalitetga mos keladi, sirtining g‘adir-budurligi esa ko‘pincha berilgan darajada bo‘lib, kesib ishlov berishga hojat qolmaydi, mustahkamligi esa 300—320 MPa (30 —32 kg/mm 2 ) oralig‘ida bo‘ladi. Kukunli metallurgiya metalni iqtisod qiladi. Bir tonna kukunli zagotovka yasash taxminan 2 tonna prokatni tejaydi. Kukunli metallurgiya usuli bilan katta kuchlar ta’sirida ishlaydigan detallar (differensial satellitlari, yarim o‘qning tishli g‘ildiragi kabilar) yasalganda qizdirib, jipslangan zagotovka qaytadan presslanadi. Natijada ishqalanishga chidamlilik, boshqa yuzalarga tekkanda mustahkamlik va charchash jarayoniga qarshilik qilish borasidagi talablar bajariladi. 2. 6-rasmda qaytadan presslashning texnologik sxemasi keltirilgan. Yuqori darajada toza va legirlangan kukunlardan tayyorlangan, zarralari berilgan kattalik va ma’lum fizik-mexanik xususiyatlarga ega bo‘lgan aralashma (shixta-1) presslanadi (2), hosil bo‘lgan zagotovka qizdiriladi (3), so‘ngra hajmli shtamplanadi (4). Zagotovkaning zichligi 50% oshib, mexanik mustahkamligi yuqori 3 - j a d v a l. Massa, kg

Dastlabki zagotovka olish usuli Vkladish Prokat 0,4 1,044 0,644 Kukunli metallurgiya 0,375 0,38 0,005 bo‘ladi. Shundan so‘ng zagotovka kimyoviy va qizdirib ishlov berish (5)dan o‘tib, mustahkamlanadi va tayyor detal (6) hosil bo‘ladi. Uning sirti, agar katta talablar qo‘yilsa, silliqlanadi (jilvirlanadi yoki xoningovka qilinadi). 3-jadvalda prokat va kukunli metallurgiya usullari bilan tayyorlangan zagotovkalarning 3 ta ko‘rsatkichi — detal massasi, material sarfi me’yori va ishlov berishda metall chiqindisi taqqoslangan. Kukunli metallurgiya usuli bilan zagotovka yasashda metall sarfi 2,5—3,0 marta kam bo‘ladi. Presslab tayyorlangan zagotovkani qizdirishda ish unumi soatiga oddiy zagotovkalar uchun 3 ming, murakkablari uchun 200—800 dona. Qizdirib yopishtirish vaqti 3—5 daqiqa. Qo‘shimcha presslash maxsus gorizontal mexanik pressda bitta yurishda bajariladi. Bunda zagotovka zichligi 25%, material sarfi — 5% (kesib ishlaganda 40—50%) ga oshadi. Zagotovkalar tishiga qo‘shimcha ishlov berish talab qilinmaydi, ularning aniqligi cho‘zib ortish usuli bilan ishlangan tishli g‘ildiraklarga yaqin bo‘ladi. Issiq holda presslashdan so‘ng detalda hosil bo‘lgan g‘udurlar maxsus shtampda kesib chiqiladi. Shundan so‘ng g‘ildirak teshigiga kerakli ishlov beriladi, g‘ildirakning o‘zi toblanadi. Material sifatida alyumin, bronza, po‘latning konstruksionli, legirlangan, zangl ashga chidamli, tez kesuvchi turlari, qattiq qotishmalar kukunlari ishla tiladi. det al me’yor bo‘yicha sarf chiqindi Differensial satelliti Prokat 0,477 1,237 0,76 Kukunli metallurgiya 0,472 0,487 0,015

Legirlovchi moddalari bor metall kukunlaridan katta mustahkamlikka ega bo‘ladigan detallar, masalan, to‘g‘ri tishli konussimon va silindrik g‘ildiraklar yasaladi. Ularning massasi 1,27 kg dan, diametri 144 mm dan, uzunligi 63,5 mm dan oshmaydi. Texnologik jarayon avtomatik holda ishlaydigan jihozlarda soatiga 360— 450 zagotovka unumdorlik bilan bajariladi. Zagotovka yasash jarayoni quyidagicha kechadi: kukunlarni aniq o‘lchab olish va qobiqlarda presslash, yuqori haroratda qizdirib yopishtirish (7,a-rasm) , qaytadan presslash (7,b- vishda nazorat qilinadi. 6. Plastmassadan zagotovka tayyorlash Plastmassalar nometall material bo‘lib, tabiiy va sintetik polimerlar asosida tayyorlanadi. Plastmassa, asosan, ikki tarkibiy qismdan iborat: to‘ldiruvchi (kukun yoki donalar ko‘rinishida) va yopishtiruvchi modda (qatron). Bulardan tashqari, quyilgan zagotovka qolipdan oson ko‘chishi uchun moylovchi modda, detalga chiroy berish maqsadida bo‘yoq ham qo‘shiladi. Plastmassalar termoplastik (termoplastlar) va termoreaktiv (reaktoplastlar) bo‘ladi. Termoplastlarga polietilen, polistirol, polipropilen, polivinilxlorid kabilar kiradi. Ular quyidagilardan iborat: 1) kukunli fenoplast, aminoplast, ftoroplast va shu kabilar; 2) kremniyorganik qatron asosida, mineral to‘ldiruvchilar qo‘shib tayyorlangan tolali birikmalar: faolit, voloknit, steklovoloknit va b.; 3) to‘ldiruvchi modda qo‘shilgan (tekstolit), qog‘ozli (getinaks), yog‘ochli (yog‘ochqatronli plastik), asbestli (asbotekstolit), shishali (stekloplast) va shu kabi qatlamli materiallar. a) b) rasm). Jihozda qo‘l bilan bajariladigan amallar yo‘q, har bir texnologik jarayon avtomat ra- 7 - r a s m. Kukunli metallurgiya usuli bilan yasalgan tishli g‘ildirak.

Plastmassadan murakkab shaklli zagotovkalarni yengil qilib yasash mumkin. Katta kuch ta’sirida ishlaydigan detallarning zagotovkasi o‘zak (armatura) bilan tayyorlanadi. Plastmassa zagotovkalarga mexanik ishlov berilmaydi (umuman bo‘lmaydi) yoki juda kam. Yirik guruhli va yalpi ishlab chiqarishda qora va rangli metallarni plastmassa bilan almashtirish tannarxni qora metall bo‘yicha 1,5—3,5 marta, rangli metall bo‘yicha 5—10 marta kamaytiradi. Plastmassadan zagotovka yasashning quyidagi asosiy usullari mavjud: 1) mayda va o‘rta kattalikdagi (massasi 5—10 kg ) hamda o‘zakli detallarni presslash, qo‘shib presslash va bosim ostida quyish; 2) 20—30 kg massali detallarni avtoklavda quy ish; 3) o‘rtacha kattalikdagi va yirik detallarni tutash va quyumli usulda shakllantirish; 4) turli shaklli (profil) teshiklar ichidan cho‘zib tortish va siqib chiqarish — ekstruziya (uzunligi cheklanmaydi); 5) qaynab turgan qatlamga purkab yopishtirish usulida turli detallar olish. Avtotraktorsozlikda, asosan, presslash va bosim ostida quyish usullari qo‘llanadi. Termoplast va reaktoplastlar 180—200°C harorat va 0,6—1,0 MPa (6—10 kg/ sm2 ) bosim beradigan bug‘ yordamida presslanadi. Yuqori chastotali tok (YCHT) bilan qizdiradigan presslar yordamida ham presslash mumkin. Termoreaktiv plastmassalardan zagotovka olish uchun presslashda ma’lum bosim bilan erish darajasidagi harorat kerak. Termoplastik plastmassalar esa nafaqat bosim ostida qizdirishni, bosim ostida sovitishni ham talab qiladi. Quyib presslashda erigan plastmassa matritsaga juda kichik tirqish (0,1— 0,5 mm) orqali haydaladi. Bunda oqimning tezligi 20—50 m/s, 8 - r a s m. ZIL-130 avtomobilining suv bosimi esa 100 MPa (1000 kg/sm 2 )- nasosi parragi. gacha yetadi. Plastmassalarni bosim ostida quyish keng qo‘llanadi va maxsus mashinalar (termoplastavtomat)ga o‘rnatilgan bo‘laklarga ajraluvchi qoliplar (pressforma)da,

80—200 MPa (800—2000 kg/sm 2 ) bosim ostida bajariladi. Plasmassaga qo‘shiluvchi moddalarni tanlab, bo‘lajak zagotovkaning xossalarini o‘zgartirish mumkin. Qatma-qat to‘ldiruvchilar qo‘shilgan plastmassalar (tekstolit)dan varaqlar, burchaklar, halqalar, quvurchalar, vtulkalar yasaladi. Shisha va ipgazlama matolarga asoslangan plastmassadan tishli g‘ildiraklar, vtulkalar, podshipniklarning halqasi tayyorlanadi. Murakkab shaklli detallar ko‘pincha tolali to‘ldiruvchilar aralashtirilgan plastmassadan ishlanadi. Uzilishg a bo‘lgan mustahkamlik chegarasi epoksidli qatron (smola)da 100 MPa (1000 kg/sm 2 ), varaqa (ëèñòîâîé) to‘ldiruvchili plastmassada — 300—950 MPa (3000—9500 kg/sm 2 ). Plastmassa zagotovkalarga kesib ishlov berish yoki ularni payvandlash, yelimlash mumkin. 8-rasmda ZIL-130 avtomobili suv nasosining voloknitdan yasalgan parragi ko‘rsatilgan. U SCH18 rusumli cho‘yandan yasalgan vtulka bilan birga quyilgan. Kaprondan yasalgan tishli halqalar (venets)ni metall g‘ildiraklarga yopishtirishning turli usullari bor. Plastmassadan yasaladigan detallarning aniqligi uning o‘lchamlariga bog‘liq. Masalan 50 mm gacha kattalikda ± (0,1—0,2) mm bo‘ladi. 7. Shtamplab payvandlangan zagotovkalar Murakkab shakldagi o‘rta va katta o‘lchamlarga ega bo‘lgan detallarni bir necha bo‘lakdan iborat qilib shtamplash va keyin ularni payvandlash — zagotovka tayyorlashning eng samarali usuli hisoblanadi. Detalning tuzilishi shunga imkon berishi kerak. Payvandlash oqimli qatorga o‘rnatilgan maxsus payvandlash mashinalarida yoki payvandlanadigan zagotovka bo‘laklarini yuqori aniqlik bilan jipslashtirib bera oladigan bir yoki ko‘p o‘rinli moslamalarda bajariladi. Shundagina keyingi mexanik ishlov berish kamayadi yoki umuman bo‘lmaydi. Shtamplab payvandlanadigan konstruksiyalarning qismlari boshqa-boshqa materialdan yasalishi mumkin: katta kuch ta’sirida ishlaydiganlari — legirlangan po‘latdan, qolganlari — kam legirlargan konstruksion yoki uglerodi ko‘p po‘latdan. Tayyor prokatlardan ham alohida qism sifatida foydalanish mumkin.

2. 9-rasmda ZIL-131 avtomobilining shtamplab tayyorlangan dvigatel moy tog‘orasi (karteri) ko‘rsatilgan. U ikki qism — tog‘ora (1) va taglik (2)dan iborat. 3 9 - r a s m. ZIL-131 dvigatelining shtampl ab tayyorlangan karteri.125 170 204 2 1

10-r a s m. Kardanli val sirpanuvchi ayrisining zagotovkasi: a) shtamplab payvandlangan; b) issiq holda shtamplangan: I — ayrini shtamplash; II — vtulkani shtamplash; III — zagotovka; IV — issiq holda shtamplashdagi o‘tishlar; V — qotib qolgan oqova. Birinchisi 1,5 mm qalinlikdagi 08 rusumli po‘latdan shtamplab tayyorlangan, unga quyma flanes (3) payvandlangan. Payvandlash ikkita maxsus moslamada bajariladi: avval flanes — tog‘oraga, so‘ng taglik — flanesga. 10,a-rasmda kardan valning sirpanuvc hi ayri (ñêîëüñêàÿ âèëêà)sini kamchiqindili usul — shtamplab payvandlash yo‘li bilan tayyorlash sxemasi berilgan. 10,b-rasmda shu detalni qizdirib shtamplash tartibi ko‘rsatilgan. Keyingi usulda 150—200 mm diametrli teshik ochilishi munosabati bilan taxminan 2 kg metall chiqindi bo‘ladi, metalldan foydalanish koeffitsienti 0,47 ga teng keladi. Kamchiqindili usulda metallni yiliga 2 ming tonna tejash, 5 ta jihoz va 4 ishchini boshqa ishlarga tashlash mumkin. Metalldan foydalanish koeffitsienti 0,87 gacha ko‘tariladi. Kardan vali ayrisi qizigan holda shtampl angach, sovimasidan valning o‘ziga ishqal ash usuli bilan payvandlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

O'xshashlar

Avtomobilsozlik texnologiyasi asosiy tushunchalar

Evolventali ilashma va uning xossalari

Avtomobilsozlik texnologiyasining istiqbollari

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini loyihalash asoslari

Kesib ishlov berish moslamalari