Дизартрияли болалар учун логоритмик ва мусиқали ритмик воситалар - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Дизартрияли болалар учун логоритмик ва мусиқали ритмик воситалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.1982421875 KB

Ko'chirib olish

Дизартрияли болалар учун логоритмик ва мусиқали ритмик воситалар Режа: 1. Дизартрияли болалар учун логоритмик ва мусиқали-ритмик воситалар 2. Афферент импулслашни кучайтириш

Дизартрияли болалар учун логоритмик ва мусиқали-ритмик воситалар Дизартрия ва бошқа эргашувчи бузилишларни (кўришни, эшитишни, эпилептик шаклдаги тортишиб қолишларни) педагогик, логопедик ва симтоматик даволаш логоритмик таъсир этишни, даволовчи жисмоний тарбия ва мусиқалиритмик тарбиядан иборат мажмуани ўз ичига олади. Мажмуанинг вазифалари қуйидагилар: Болада ҳаракатлантирувчи патологик таъсирни сиқиб чҳариш ва қатъий рефлектор фаолиятни тартибга солиш. Ҳарактлар уйғунлигини яхшилаш (асосий ҳарактлантирувчи фаолият элементлари). Боланинг умумий ҳаракат фаоллигини яхшилаш. Болаларнинг психик функциялари ривожланишига кўмаклашиш: диққатэътиборни, хотирасини, психик фаолиятни ўзи тартибга солишни. Нутқ функциясини меъёрлаштиришга ёрдамлашиш. Болага тарбиявий таъсир кўрсатиш ва унинг хатти-ҳаракатини текислаш. ҳар қандай генезисдаги дизартрияли болалар учун ушбу мажмуада даволовчи жисмоний тарбия катта аҳамиятга эга. Ундан қуйидаги мақсадларда қўлланилади: а) организмнинг умумий тонусини ошириш; б) мускуллар қисҳаришини бартарф қилиш ва бўқинларда одатдаги ҳаракатчанликни сақланиши; в) ҳаракатнинг сифати, кучи ва қажмини тикланиши; г) юқори тонус, контрактуралар билан кураши, мускуллар ригидлиги ва синкинезиянинг камайиши; д) соқ ва кучсиз мускулларни тўғри ҳамдўстлик фаолиятининг тикланиши; е) қаётий зарур кўникмаларни ривожлантириш; ж) умуртқа ва оёқ суяклари шакллари ўзгаришини бартараф қилиш. Ҳаракатни тўла ва тез тикланиши шикастланиш муқлатига, локаллаштириш жараёнининг характерига ва миядаги қон айланишнинг

шикастланиш тарқалганлигидаги ҳолатига, касалнинг фаоллигига ва тикланиш учун даволаш мажмуасининг самарадорлигига боқлиқ. Даволовчи жисмоний тарбиянинг кўпроқ аҳамиятли усулларидан умумий соғломлаштириш ва мустаҳкамлаш таъсирида даволовчи жисмоний тарбия эга бўлади. У асаб-мускул аппаратининг қайта тарбиясини енгиллаштиради, алоқида мускул гуруқларига танланиб таъсир этади, мускуллар фаолиятини хилма хил қилади (бўшаштиради, кучлантириш даражаси ва бошқалар), аста-секин ҳаракатларни қийинлашишига, уларнинг аниқлигини ривожлантиришга ва шу билан бирга ортиқча ҳаракатлардан халос қилишга ва тўла қимматлиларини тиклашга имкон беради. Даволовчи жисмоний тарбияда албатта умумий мустқкамловчи машқлар билан паретик қўл-оёқлар учун машқлар мос келади. Бу ҳаракатларни яхши уйғунлашиши ва мускуллар тонусини текислаш учун зарур. Бундан ташҳари, жисмоний тарбия машқлари реперкуссив (акс этган) таъсир кўрсатади: соғлом қўл- оёқларни ва корпусни машқ жараёнига доимий киритиб, бутун асаб-мускул аппаратини тезроқ қайта тарбиялаши мумкин. Соғлом мускуллар гуруқи учун бўлган машқлардан даволовчи гимнастиканинг ҳар бир машғулотини бошлаш керак. Паретик қўл-оёқлар учун махсус машқларни мулоажа давомида қўп марталаб қўлланилади, улар умумий ривожлантирадиган ва нафас олиш машқлари билан галма-гал бажарилади. Даволовчи гимнастикада фаол машқлар устун туради, лекин улар албатта пассив ҳаракатлар билан тўлдирилади. Фаол ва пассив машқларни бажаришда ҳаракатларнинг кенг кўламига эришиш зарур. Пассив машқлар каби фаол машқларни ҳам ритмик, осойишта темпда бажариш керак. ҳаракатларнинг темпи ва қажми мускуллар ригидлиги даражасига тескари боқлиқ бўлиши керак. Уни пасайтириш учун дастлабки енгиллаштирилган ҳолатни қўллаш, ҳаракатлар темпи ва кўламини чегаралаш, пассив ҳаракатлардан фойдаланиш, мускулларни силкитиш ва силаш, бўшаштирадиган машқлар ва бошқалар тавсия этилади. Даволовчи гимнастикани ўтказаётганда психотерапия элементларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Даволовчи гимнастиканинг қуйидаги компонентларини қўллаш тавсия этилади: а) массажни киритган қолдаги алоқида мускуллар гуруқларини бўшаштиришга йўналтирилган машқ ва усуллар; б) бўқинларда ҳаракатни ривожлантиришган йўналтирилган усуллар; в) алоқида мускулларнинг фаол кучланиши; г) антагонист мускулллар ва ҳаракат актларининг бутунлиги ўзаро муносабатини мувофиқлаштиришни ривожлантириш. Даволовчи жисмоний тарбия боланинг умумий мустаҳкамланиши учун бўлганидек қўл-оёқ функцияларини тиклаш учун ҳам, бутун ўсиш ва ривожланиш даврида (14 – 15 ёшгача) ўтказилади. Давловчи гимнастика ва массажни (курслар билан) кўп йиллар давомида касалликнинг оқирлигига ва даволашнинг муваффақиятига ҳараб тизимли равишда ва сабот билан қўлланилади. Даволовчи гимнастика машғулотларини қизиҳарли, жонли ва ўйин кўринишида ўтказиш керак. Даволовчи жисмоний тарбияда махсус ташкил қилинган синтетик ҳаракатлар мажмуини ва ҳар бир алоқида вазиятда муайян қоидалар шарти бўладиган мусобақа ўтказиш мақсади қўйилади, организмга умумий таъсир қилувчи амалий тусдаги жисмоний машқларни ўйин деб тушунадилар. Бундай ўйинларга копток билан ўйинлар, эстафетали ўйинлар, пластилиндан ясаш, суратларни бўяш, қайчида турли шаклларни кесиш, лобзик билан арралаш ва бошқалар киради. Ўйин оқибатида беморларнинг кун тартибига хилма-хиллик киритилади ва касалларда ҳаракатли машғулотларга, хусусан даволовчи жисмоний тарбияга қизиқиш уйқонади. Ўйинлар касални психик эзилиш ҳолатидан чиҳаради, патологик жараён ва туқиладиган салбий ҳиссиётлардан унинг эътиборини чалқитади, касалга кучини соқайишга сарфлашига ёрдам беради. Ўйинларни машғулотларга эқтиёт бўлиб киритиш керак, чунки юклаш кўпайиб кетиши мумкин, ўйнаётганларнинг ҳиссиётлари қаяжонга тўлади ва чарчоқни қис қилмайдилар. Дизартрияли болалар билан ҳаракатли

ўйинларни, куйли, ритмик, овози баланд бўлмаган секин ва ўрта темпдаги мусиқа остида организмга умумий физиологик таъсир қилувчи бироз ва ўртача психожисмоний юклаш билан ўтказиш фойдали. «Коптокни тепадан думалат» (2–5 ёшли болалар учун) Болалар коптокни қия турган доскадан юмалатадилар. Бир бола коптокни тепадан думалатади, бошқаси уни пастда туриб тутиб олади. Сўнг улар ўринларини алмашадилар. “Кул ранг қуёнча юз-қўлини юваяпти” (3-7 ёшли болалар учун) Ўйнаётганлардан бири “қуёнча” қилиб тайинланади. қолган болалар унинг атрофида айлана бўлиб турадилар ва педагог билан дейдилар: “қуёнча” ҳамма ҳаракатларларни бажаради, болалар унинг кетидан қайтарадилар. “қуёнча” кимникига меқмонга келган бўлса ўша “қуёнча” бўлади. 56 та “қуёнчалар” алмашганидан кейин ўйин тугайди. Дизартрияда юз мускуллари яраларининг турли ифодаланганлиги кузатилар экан, даволовчи гимнастикада эса мимикали ҳаракатларни тиклаш ва ривожлантириш учун махсус машқлар ажратилади. Мимикали гимнастика қуйидагиларга қурилади: умумий жисмоний машқларнинг махсус мимикали машқлар билан мослигининг зарурлиги; табиий мимикали ҳаракатлардан фойдаланиш. Мимикали мускулларни машқ қилдириш учун гимнастика жисмоний машқларнинг асоси сифатида қўлланилади; бир хил бўлган юз мускуллари машқларини бир вақтнинг ўзида бажаришни мақсадга мувофиқлиги; мимикали мускуллар ярасига ҳараб бажариш фаоллигини алмаштириш зарурлиги: пассив ҳаракатлар, фаол ҳаракатлар, ёрдам ва ҳаршилик билан фаол ҳаракатлар; артикулятор гимнастикани алоқида усулларини қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги; мимикали мускулларни ривожлантириш бўйича якка қолда давловчи гимнастикани кунига 3-4 марта ўтказиш. Катта болалар ва катталар кунига бир неча марта мустақил шуқулланадилар. Болалар учун даволовчи гимнастика муолажасининг давомийлиги 12–15 дақиқа.

Афферент импулслашни кучайтириш Афферент импулслашни кучайтириш учун, кучсиз ҳаракатларни ривожлантириш, ҳамда калтароқ мускулларни чўзиш учун пассив гимнастикадан фойдаланилади. Масалан: қош устидаги суякларни кўтариш ва тушириш; қовоқларни тушириш; лунжнинг юмшоқ қисмини тортиш; оғизни очиш; тилни чиҳариш; қўлни оғизга тиқиб юзнинг паралич томонини чўзиш ва бошқалар. Пассив гимнастикадан фарқли фаол гимнастика асабларнинг ўтказувчанлигини оширишга ёрдам беради, вазомотор бузилишларнинг пасайишига ва тўқималар трофикини яхшилашга, контрактурани шаклланишига ҳарши ҳаракат қилади. Худди пассив гимнастикадаги каби, фаол машқларни бажаришда бемор бутун эътиборини шикастланган томон мускуллари машқига ҳаратиши, юзининг соғлом қисмини кафти билан белгилаши керак. Масалан: қош устидаги суякларни кўтариш ва тушириш; кўзларни юмиш ва очиш; лунжларни ҳаршиликсиз ва уни босиб шишириш; лабларда қавони сўриш ва қуштак чалиш учун териш; тилни чиҳариш; тишларни тиржайтириш ва бошқалар. Даволовчи гимнастиканинг бутун жараёни давомида қуйидаги машқлардан фойдаланиш тавсия этилади: қошлари тепага кўтариш; қошларни чимириш (“қовоқ солиш”); кўзларни кетма-кетликда юмиш: пастга ҳараш, кўзларни юмиш, шикастланган томондаги қовоқларни бармоқ билан ушлаб туриб кўзларни юмиқ ҳолатда бир дақиқа давомида ушлаб туриш; кўзларни уч марта кетма-кет очиш ва юмиш; оғизни юмиб кулиш; қисиш; бошни пастга эгиб, нафас чиҳариш ва нафас чиҳариш вақтида “пишқириш” ва лабларни титратиш; қуштак чалиш; бурун тешикларини кенгайтириш; юқори тишларни очиб, юқори лабларни кўтариш; пастки тишларни очиб, пастки лабларни тушириш; оғизни очиб кулиш; “о-и” товушларини талаффуз қилиш; оғизга сув олиб гугуртни ўчириш; сувни оғизиб юбормасликка ҳаракат қилиб юмиқ оғизни чайиш; қавони оғизнинг биринчи ярмидан бошқасига танаффус билан узатиб лунжларни шишириш; оғизни юмиқ

ҳолатида оғиз бурчакларини пастга тушириш; “п”, “в”, “ф”, “р” товушларини талаффуз қилиш; тилни чиҳариб уни торайтириш; оғизни очиб, тилни олдинга ва орқага қилиб қимирлатиш; оғизни очиб тилни ўнгга ва чапга қимирлатиш; лабларни олдинга чиҳариб дўппайтириш; айлана бўлиб айланаётган бармоқ ҳаракатини кўз билан кузатиш; оғизнинг ёпиқ ҳолатида лунжларни чўзиш; юқори лабни пастки лаб устига тушириш; оғизнинг ёпиқ ҳолатида милклар бўйича иккала томонга галма-гал тилнинг учини юргизиш. Мимикали мускуллар учун ҳамма машқларни умумий мустаҳкамловчи ва нафас олиш машқлари орасидаги машғулотларда олдиндан бўшаштирадиган иссиқ муолажаларни (соллюкс, диатермия ва бошқалардан кейин) мускулларнинг шикастланган томоннини силаш шароитида ўтказиш керак. Даволовчи гимнастика машқлари албатта логоритмика машғулотларига киритилади. Дизартриялилар билан логоритмик иш логопедик коррекцион босқичга боқлик қолда қурилади, уни уч даврга бўлиш мумкин. Биринчиси: ҳаракатлар мувозанатини тарбиялаш; предметлар билан машқларни аста-секин киритиш билан – гавданинг, оёқларнинг, қўлларнинг умумий ҳаракатини ривожлантириш; қўл бармоқларининг майда моторикасини ривожлантириш; юзнинг мимикали мускулларини; диққат- эътиборнинг турли кўринишларини: эшитишнинг, кўришнинг ва хотиранинг; нутқ просодияси коррекцияси; одатдаги ҳаракат кўникмаларини аста-секин шаклланиши. Ҳаракатлар статикасини тарбияловчи ўйин ва машқлар “Тўхта, хоп, бир” Болалар мусиқа остида бир бирларини орқасидан юрадилар. “Тўхта” сигналига тўхтайдилар ва 3 сония давомида турадилар, кейин 5-10 сония; “хоп” сигналига сакрайдилар; “бир” сингналига айлана бўйлаб буриладилар ва тескари йўналишда юрадилар. Ўйинда янглишиб қолган ва “тўхта” сигналида нотинч турган бола чиқиб кетади.

“Қўлларнинг ўзаро кураши” Болаларга қўлларини олдинга чўзиш ва ўнг қўл бармоқларини сиқиб мушт қилиш таклиф қилинади. Чап қўл муштини ўнг қўл мушти устига қўйилади.қўллар жанги бошланади: ўнг қўл тепага кўтарилишни хоқлайди, лекин чап қўл йўл бермайди, ўнг қўл тарангланади ва аста-секин юқорга кўтарилади ва бош устидаги нуқтага етади, энди чап қўл пастга тушишни хоқлайди, лекин ўнг қўл, пастдагиси ҳаршилик кўрсатади ва ҳарши кураш содир бўлади. Сўнгра қўллар бўшашиб гавда бўйлаб ташланади. “Палма” Битта қўл зўр бериб юқорига кўтарилган: “Текис палма ўсаяпти. У шамол остида тебранади ва чўл оазисини безатади”. “Барглари сўлиган” (панжа ва бармоқлари бўшашади ва юмшоқ осилиб қолади). “Шохлари сўлиган” (қўл тирсакда осилади, тирсак қали таранг), “ва бутун дарахт йиқилади” (бутун қўл юмшоқ пастга тушади). Бу ҳолат иккинчи қўл ва иккаласи билан ҳам бўлади. Қўл панжалари учун машқлар Қўллар олдинга чўзилган, бу ҳолат 3–5 сония давомида белгиланади, сўнгра қўл панжалари юқорида қайилади, кафтлар олдинга ва юқорига ҳараган («Електр ёнди»), қўл панжалари пастга туширилади («Електр ўчди»). Сўнгра қўл панжалари ташҳарига (ичкарига) айланма ҳаракатлар содир қилади («Ранг-баранг чироқлар ёқилди, ранг-баранг чироқлар ёниб турибди»). Қўл, оёқ, гавданинг умумий ҳаракатларини ривожлантириш учун нутқсиз дидактик ўйинлар ўтказилади: олдин аста-секин мусиқа остида, сўнгра анча тезлашган темпда узукнинг катталигига риоя қилиб узук бўйича пирамидачани йиқиш-ёйиш; матрешка, бочкачаларни ёйиш-йиқиш; қурилиш ашёлари билан ўйинлар ва бошқалар. Диққат-эътиборли ўйинлар ( 2 ёшдан бошлаб) “Хушмуомала сўзлар” Болани тиззалар орасига қўйиб унга меқр билан ҳараш, бошини силаб унга диққат билан эшитишини тайинлаб: “Мен Коляжонга ҳараб, яхши

нарсаларни гапириб бераман. ҳаранглар, Коляжоннинг кўзлари ёниб туради. ҳаранглар, бизнинг Коляжон меқрли, хушмуомала. Бизнинг Коляжон қандай кучли ва чаққон. Меннинг жоним қандай яхши ашула айтади: “ля-ля-ля”. Педагог болани у билан “ля-ля-ля” деб ашула айтишга ва ҳарсак чалишга ундайди”. “Ақлли бошча” Болага бир нечта ҳаракатларни тасвирловчи суратларни кўрсатилади: «қушча чўқияпти», “қушча қанотларини силкитяпти” ва бошқалар. Сўнгра педагог ҳаракатлар номини айтади, бола эса уни педагогнинг ёрдамида кўрсатади. ҳар сафар бола тўғри топганида уни бошини силаб “Аққлигинам, мана бу ақлли бошча” дейиши керак. “Чаққон кичкинтой” Педагог кафтларини чўзади ва унга кимдир ҳарсак уришини сўрайди. Бола ҳарсак ураман деб ҳаракат қилганида педагог қўлларини орқасига олади ва ўзи тўғрисида болага: “Ана афтидан қандай чаққон!” дейди. Сўнгра бола кафтларини чўзади ва уларни орқасига яширади, педагог эса: “Ана афтидан қандай чаққон!” деб “хато қилади”. Кейин роллар алмашади: педагог болага ҳаратиб кафтларини чўзади ва уларни яширишга “улгурмайди”. Педагог болани чаққонлиги учун мақтайди. “Кучли кичкинтой” Болалар галма-галдан педагогнинг қўшилган панжалари орасини очишга ҳаракат қиладилар, лекин қила олмайдилар. Педагог: “Мен жуда кучлиман” дейди. Бола ўзининг қўл панжаларини қўшиб олади, педагог эса уларни орасини оча олмайди. Педагог: “Сен жуда кучлисан” дейди. Бола педагогнинг қўлларини орасини очади ва у болани кучли бўлгани учун мақтайди. Пассив гимнастика. “қушча қанотларини силкитяпти” (Диққатни, ритмни, қўллар ҳаракатини, нафас чиҳариш давомийлигини, овозга тақлид қилишни ривожлантирувчи).

Педагог боладан кейин туради, боланинг оёқлари товон кенглигида (“қушчанинг оёқлари”), қўллар кафтлар билан гавдага қисилган (“қушча” қанотларини қисиб олди”). Педагог боланинг қўлларини кўтаради ва уларни озгина орқага узатиб қўяди (“қушча қанотларини кўтарди”). Педагог боланинг панжаларини олади ва уларни силкитиб қўлларни пастга туширади. Боланинг қўлларини пастга тушириб, у “Кви-кви-кви” дейди. Сўнгра аста-секин пассив ҳаракатлардан фаолларига ўтиш мумкин. Педагог боланинг олдида туради, унинг олдида таниш бўлган машқларни бажаради, шу билан бирга унда ҳаракатларни ва “кви-кви-кви” сўзларини мустақил қайтаришга хоқиш уйқонади. “Қушча дончаларни чўқимоқда” Диққатни, ритмни, оёқни, (“қушча”) тасаввурини, (“клю-клю-клю”) товушига тақлид қилишни ривожлантириш учун. Педагог боланинг ёнида туради, уни чўккалатиб ўтқизиб қўяди, бошини сал эгилтиради, ундан кейин унинг бармоқчаларини олиб иккала тиззасига “Клю-клюклю”, “Клю-клю-клю” деб тақиллатади. Педагог болани ўрнидан турқизади, унинг оёқлари елка кенглигида (“қушча ўрнидан турди”). Бола вазифани мустақил бажаради. Педагог керакли ҳаракатларни кўрсатади. Умумий моторикани ривожлантириш учун аста-секин предметлар билан машқ ва ўйинлар киритилади (чамбарак, копток, шар ва тўқмоқлар билан). Аваллида тасаввурдаги предметлар билан ҳаракатлар таклиф қилинади. Масалан, “Коптокча сакраяпти ва йиқилиб тушди”. Тасаввурдаги копток билан ўйинда: “Сакра, сакра, сакра ва хоп этиб йиқилиб тушди” деб юқорига ирқитилади, қўллар тана бўйлаб эркин тушади. Мусиқа ритми алмашади. “Тасаввурдаги копток билан сакра” (“Соддадиллик” М.Глинка мусиқаси) Кичкина коптокни юқорига ўнг қўл ва чап қўл кафтлари билан галма- галдан отишга тақлид қилиб, болалар сакраб-сакраб эркин йўналишда

ҳаракат қиладилар. Ҳаракатлар мусиқа оҳанглари динамикаси мослигида бажарилади.

“Кимнинг тойчоқи тезроқ” Болалардан 15-20 қадам оралиқда кичкина қилдиракли ўйинчоқ тойчоқлар арқонга боқланган, иккита бола стулда ўтиради ва қўлларида узунлиги 20 см бўлган таёқчаларни ушлайди. Жўшқин мусиқа остида арқон таёқчага ўралади, тойчоқлар болаларга яқинлашадилар. Кимнинг тойчоқи биринчи келса, ўша ютади. Ўтирган ҳолатдаги ўйин ва машқлар “қувноқ оёқчалар” (“Полянка” рус рақс куйи. Машқ муаллифи С.Руднева) Болалар қўллари билан сонларига тиралиб стулчаларда ўтирадилар, тирсаклар ёнда. 1-4-тактлар: ҳар бир тактнинг “бир” саноқига болалар ўнг оёқлари товонини уни куч билан букиб баланд кўтариб илгари суриб қўядилар, бармоқларини эркин тутиб, тумшуқини тепага ҳаратадилар. “Икки” саноқида баланд кўтарганларини ростлайдилар ва бармоқ учлари билан полга тегадилар, тўртинчи тактнинг “икки” саноқида оёқни оёққа тираб қўядилар. 1-4-тактлар: шуни чап оёқ билан (қайтариш). 5-8-тактлар: ўша ҳаракатлар олдин ўнг, кейин чап оёқ билан. Эслатма: педагог болалар оёқлари тумшуқини илгари суриб қўйганларида товонларини ичкарига қайирмасликларини (лапангламасдан) ҳамда бош ва елкаларини тўғри ушлаб стулчаларда хотиржам ўтиришларини кузатади. Машқ рақс ва ўйин ҳаракатларини бажариш учун зарур бўлган болдир-товон бўқинлари ҳаракатининг аниқлигини ривожлантиради. Агар машқ енгил ва тўғри бажарилса, унда 5-8-тактларда иккала оёқлар билан бирданига ҳаракатлар берилиши мумкин. Кейинроқ бу машқни турган ҳолатда бажариш мумкин. “Пружинача”. (“Ах, сени” рус халқ куйи Т.Ломова қайта ишлаган. Машқ муаллифи С.Руднева) Қўллар белда. 1-4-тактлар: ҳар тактнинг “бир” ва “икки” саноқида болалар юмшоқ ва пружинали бўлиб ярим чўкка тушадилар, “и” дейилиши билан тиззаларини текислайдилар (ҳаммаси бўлим ярим чўкка тушишлар

саккизта). 5-8тактлар: болалар ўша ритмда саккиз марта оёқлари тумшуқида пружинали кўтариладилар ва товонларида тушадилар, бунда тиззалари тортилмайди. Эслатма: Бу машқ товонларнинг кучи ва чаққонлигини ривожлантиради. Педагог фақат тиззаларидагина пружинали ҳаракатлар камайишини 5-8- тактларда эса ҳаракат тўхтамаслигини, юқорига ва пастга ҳаракатлар орасида тўхталиш бўлмаслигини кузатади. Болалар қоматларини яхши сақлашлари, уларнинг ҳаракати эса шўх, ўйин шаклини ва мусиқадаги динамик ўзгаришларни бериши зарур. Бу машқни бутун кооректсион курс давомида қайтариб туриш тавсия этилади. Майда моторикани ривожлантирувчи ўйинлар “Бармоқ бармоқ” Болалар педагог олдида ўтирадилар ва ҳаракатларни бажарадилар: “Бармоқ, бармоқ тақ, тақ (икки марта қайтарилади), чапак чал, чапак чал, чапак чал (чапак чаладилар). Оёқларинг билан тепин, тепин (икки марта қайтарилади). Бекиндилар, бекиндилар (юзни қўллар билан бекитилади), “Бармоқ, бармоқ тақ, тақ (икки марта қайтарилади)”. “Мушт – кафт” Болалар шўх мусиқа остида бармоқларини ўзига ҳаратиб чап панжани мушт қилиб қисадилар. Чўзилган ўнг қўлнинг бармоқлари чап қўл муштига тиралади. Ундан кейин ўнг қўл панжаси қисилади, чап қўл бармоқлари эса чўзилади ва ўнг қўл муштига тиралади. ҳаракатлар тез ва аниқ бўлиши керак. “Қўлларингизни кўрсатинг” (Француз халқ куйи В.Витлин қайта ишлаган) Болалар айлана бўлиб кетма-кет турадилар. Мусиқанинг биринчи қисми: болалар бир йўналишда енгил сакраш билан ҳаракат қиладилар. ҳаракатни бир оёқлаб сакрашдан иккитасига ва айлана марказига бурилиш билан тугатадилар. Мусиқанинг иккинчи қисми: болалар кафтларини кўрсатиб қўлларини олдинга чўзадилар (жуфт тактларда), ва қўлларини орқасига бекитадилар (тоқ тактларда).

ҳаракатлар мусиқа туфайли қазилли ва жўшқин тусда бўлади. “Арғумчоқ” (В.Ребиков. Соч. 37. “Арғумчоқда”) Болалар саф тортиб турадилар, оёқлар бирлашган, қўллари пастга чап томонга ҳаратилган. 1-8-тактлар: болалар тиззаларини секингина пружина қилиб, қўл бармоқларини кенг очиб ҳар бир тактда елка даражасида қўллари билан ўнгга ва чапга чайқаладилар. Иккинчи қисмдан бошлаб ўнг оёқ билан ён томонга қадам ташлайдилар ва йирилган бармоқлари билан кучлироқ ўнгга ва чапга қўлларини чайқатишни давом этадилар, ҳамда гавданинг оқирлигини бир оёқдан бошқасига ўтказадилар. Иккинчи қисмнинг охирида ўнг оёқни чап оёққа тираб қўядилар. Мусиқанинг учинчи қисмидан қўлларни секин ва оқиста пастга туширадилар ва бармоқларини бирлаштирадилар. Копток билан машқ (В.Шуберт. «Валс») Болалар айлана бўйлаб кетма-кет турадилар. ҳар бир боланинг қўлида катта бўлмаган копток бор. қўллар чапга ҳаратилган. Мусиқанинг биринчи қисми ва уни такрорлаш: бир пайтнинг ўзида тананинг оқирлигини ўнг оёққа ўтказиб, болалар тоқ тактларда копток ушаган қўлларини ўнгга ҳаратадилар; жуфт тактларда коптокни чапга юқорига ирқитадилар, тана оқирлигини чап оёққа ўтказадилар ва коптокни иккала қўллари билан илиб оладилар; ҳаракатлар мусиқанинг биринчи қисми тугагунига қадар такрорланади. Мусиқанинг иккинчи қисми: ўша ҳаракатлар, лекин иккинчи қисмда жарангларнинг кучайишини ҳисобга олиб коптокни баландроққа ирқитилади. Болалар машқни такрорлашда буриладилар. Қарсаклар билан машқ (В.Шуберт. «Валс») Болалар саф тортиб турадилар, қўллар орқада. 1-2-тактлар: болалар оқиста қўлларини олдинга ўтказадилар, енгил ва аниқ қилиб уч марта кафтларида ҳарсак чаладилар. 3-4-тактлар: қўлларини оқиста орқага ўтказадилар ва орқаларида кафтларида ҳарсак чаладилар. 5-6- ва 7-8-тактлар: ҳаракатлар такрорланади. 9-10тактлар болалар қўлларини оқиста юқорига кўтарадилар ва бошларинии кўтариб устида ҳарсак чаладилар. 11-12-

тактлар: қўлларини оқиста орқага туширадилар ва орқаларида кафтларида ҳарсак чаладилар. 13-14- ва 15-16-тактлар: ҳаракатлар такрорланади. Муайян вазиятларни яратиш вақтида мимикали мускуллар ривожланишини ўтказиш фойдали (юқорида санаб ўтилган махсус машқлардан ташҳари), «Биз қайрон қолдик (қайрон қолмоқдамиз)», «Биз хафа бўлдик», «Мазали мураббо», «Аччиқ пиёз», «Нордон лимон», «Биз хурсандчилик қиляпмиз», «қўгирчоқ синиб қолди», «Онам келди» ва бошқалар каби. Бу ҳолатлар болалар билан аста-секин тайёрланади. Бошида алоқида юз мускулларининг ҳаракати машқ қилинади, кейин қувонч, хафалик, алам, шодлик каби мураккаб ҳиссиётларни акс эттирувчи мускуллар мажмуага бирлаштирилади. Кўргазмали материалдан фойдаланиш фойдали: юзларида турли ҳиссиётлар акс этувчи одамлар тасвирланган суратлар. Болалар олдин педагогнинг сўзига ҳараб мос суратни топадилар (“Жақли чиққан одамнинг юзини кўрсат”), уларни кўздан кечирадилар, кейин ойна олдида ўтириб ўзларининг юзларида у ёки бу чеқранинг ифодасини берадилар. Педагог болаларда зарур бўлган тасаввурларни пайдо қилишга ундаб пассив ҳаракатлар билан ҳам, оғзаки тушунтиришлар билан ҳам ёрдам беради (бармоқлари билан боланинг лабларини кулиш учун икки томонга очади ёки боланинг қовоқини солишга ёрдам бериш учун қошларини қаншарига (буруннинг икки кўз ўртасидаги юқори қисми) суриб қўяди ва бошқалар). Юзга керакли ифодани бериш мақоратини мустаҳкамлаш учун машғулотларда қўшиқларни, драматик ўйинларни сақналаштириш, этюдларни қизиқиб ўйнаш ўтказилади. Логоритмика машғулотларида диққат-эътиборни ривожлантириш бир нечта йўналишда амалга оширилади: а) махсус рақбат; кўриш ва эшитиш таъсир этувчиларига тез ва аниқ таъсирланиш; в) кўриш, эшитиш ва ва мотор хотирасини мустаҳкамлаш; г) фикрни тўплаш қобилияти орқали ирода доирасини ривожлантириш.

Логоритмик воситалардан биринчи галда мусиқани тинглаш учун фойдаланилади. Болалар стулчаларда ўтириб турли мазмун, темп ва характердаги мусиқа парчаларини эшитадилар, масалан, М.Мусоргскийнинг “Гопак”и, В.Мотсартнинг “Алла”сини. Педагог болалар билан суҳбатлашади: “Бу мусиқани эшитаётганингда сен нима қилгинг келади” (“Гопак”) – “Айланишни. ҳарсак чалишни”. Худди шу савол В.Мотсартнинг мусиқасига ҳам берилади. Тинглаш учун Э.Григнинг “қушча”сини ва П.Чайковскийнинг “Ёқоч солдатчалар марш”ини; П.Чайковскийнинг “Тойчоқ ўйини” ва А.Лядовнинг “Кичкина валс”ини; белорус рақси “Булба”ни ва Р.Шуманнинг “Маршини”; П.Чайковскийнинг “Ҳчелкунчик” балетидан “Гуллар валси”ни ва В.Косенконинг “Петрушка”сини; украин қалқ куйи “Коло”ни ва В.Ребиковнинг “Айиқлар”ини; С.Рахманиновнинг “Италянча полка”сини ва В.Косенконинг “Ёмқирча”сини бериш мумкин. Педагог мусиқа тинглашни кўргазмали қуроллардан фойдаланиб оғзаки тушунтиришлар билан олиб боради. Расмнинг, ўйинчоқнинг, қўлланманинг; мусиқанинг қандайдир характерли хусусиятини таъкидлашга йўналтирилган мусиқий ҳамда адабий иборалар фойдали. Ўйинчоқлар болалар билан “ҳаракатланадилар”, “гаплашадилар”, кичкинагина театрлашган томошалар хосил бўлади, шу жараёндагина болалар мусиқа эшитадилар. Китобдаги расмлар, табиат суратлари тасвирланган эстамплар, одамларнинг меҳнати, жамиятдаги воқеалар, рақс тушаётган ва марш қилаётган болалар, югураётган бола ва секин юраётган одам тасвирланган катта бўлмаган карточкалардан ҳам фойдаланилади. Мусиқани тинглар экан, болалар ўз тасаввурига мос карточкани кўрсатадилар. Диққат-эътиборни ривожлантириш учун мускул-ҳаракатли сезишдан фойдаланиш мумкин. қувноқ ёки оқиста характердаги мусиқани тинглаб, болалар таёқчалар, байроқчалар, кубчалар билан ҳаракатлар келтириб чиҳарадилар. Асарнинг ибораларини, юқори, паст, ўрта регистрдаги қисмларини, ритмик хусусиятларини фарқлаш учун турли ҳаракатли

элементлардан фойдаланилади: тақиллатиш, ҳарсак чалиш, қўлни кўтариш ва тушириш. Диққат-эътиборнинг турли параметрларини ривожлантириш учун, мусиқа тинглашдан ташҳари, махсус ўйин ва машқлар берилади. “Ландовур” (мусиқа жўрлигида) Болалар бир бирларини қўлларини ушлаб айлана бўйлаб юрадилар. Педагогнинг сигналига тўхтайдилар, тўрт марта ҳарсак урадилар, айланадилар ва ҳаракатни давом эттирадилар. Агар бир нечта сигналлар берилса, унда ҳар қайси сигналдан кейин йўналиш алмашади. Вазифани бажара олмаганлар ўйиндан чиқадилар. “Байроқча” Болалар мусиқа остида бир йўналишда юрадилар. Кўтарилган байроқчани кўриб айланадилар, иккита оёқларида тўрт марта сакраб-сакраб ирқишлайдилар ва юришни бошқа йўналишда давом эттирадилар. Канон (С.Майкапар, “Кичик пъеса”) Канон – тўхтамасдан давом этадиган ҳаракат, лекин навбат билан, яъни ҳар бир тактда бир бола ўнг томондан ҳаракат қилади, кейин бошқаси, учинчиси ва бошқалар. Болалар қўлларини олдинда турганнинг елкасига қўйиб саф тортиб турадилар. Биринчи тактда сафнинг бошида турган қўлини юқорига кўтаради, кейинги тактда орқада турган қўлини кўтаради ва бошқалар, биринчи қўл кўтарилганидан кейин бошқаси ҳам кўтарилади, ундан сўнг шу тарзда туширилади. Диққат-эътиборли машқлар (С.Прокофев, “Марш”) Болалар айлана бўйлаб марш қилиб қадам ташлайдилар. Педагог сигнал беради: “қуёнчалар”– болалар сакрайдилар, “қисқичбақалар”– орқасига юрадилар, “қушлар”– қўлларини ёнларига ёйиб югурадилар, “лайлак”– бир оёқда тўхтайди. Болалар биринчи, иккинчи, учинчиларга мўлжалланадилар ва қуйидаги ҳаракатларни бажарадилар: биринчилари айлана бўйлаб ўнгга юрадилар,

иккинчиси – чапга, учинчиси жойларида туриб карсак чаладаилар. Кейин ракамларини алмаштирадилар. Нутқда просодик компонентларни фаоллаштириш учун даставвал куйлашдан фойдаланилади. Дудуқланишдаги ўша ўқитиш методикаси. “Жонли гамма”, “Сирена” каби махсус машқлар ўтказилади. “Жонли гамма” Саккизта бола “жонли гамма” деб эълон қилинади. Клавиатурадаги каби чапдан ўнгга, иштирокчилар биттадан товуш оладилар. Педагог худди бу “жонли гамма”да кичкина оҳангларда ўйнаётгандек, қўлларини қулоч отиб ҳар бир боланинг чиқишини кўрсатиб беради. “Сирена” Бу машқ товушнинг баландлиги билан “қалқумнинг ҳолати” алоқасини ишлаб чиқишга ёрдам беради. Фалокат юз берган жойга елдек учиб бораётган тез ёрдам машинасини тасаввур қилиш керак. Бу эсадиган товуш оқиста гоқида юқорига “чиқади” ёки худди шундай охиста пастга тушади. [«м»] товушини паст нотада озгина очилган жақ ва юмилган лабларда талаффуз қила туриб, худди сиренадек бирданига жақни очиб ва лабларни юмилган ҳолатда ушлаб аста-секин, оқиста анча юқори ноталарга олиб кетиш керак. Сўнгра худди сиренадек [«м»] товуши астасекин пастга тушади ва жаглар яқинлашади. Бунда уни лаблар билан мақкам ушлаш, юқорига ҳаракатланганда жақни очишга ва пастга ҳаракатланганда яқинлаштиришга улгуриш муҳим. Сиренага тақлид қилиш куй билан яхши богланади. Олдин иккита пастки, худди нутқдаги каби [«мм»] товуши хиргойи қилинади, қаттиқ юмилган лаблар билан енгил очилган жақларда ишлаб чиқилади ва “м шакли”ни кенгайтириб анча баланд товушга “сирена” бўлиб ўтказилади. Юқори нотада тўхтаб қолган “сирена” товуши бўлиб яна биринчи товушга тушади, бунда жақларни озгина яқинлаштириш керак бўлади. Сўнгра пауза ва нафас олиш, “сирена” кейинги нотадан кетади. “Ўрмон ичида” (П.Каганова сўзи, Б.Кравченко мусиқаси)

қўшиқ айтилишига ҳараб болалар персонажларни тасвирлаб берадилар ва уларнинг ҳаракатларини бажарадилар. ҳар бир персонаж ўзининг овози билан белгиланади. Дизартрияли болаларда овоз функцияларини меъёрлаштириш учун артикулятсион, нафас олиш машқлари ва бош, бўйин мускуллари учун ҳаракатлар ўтказиш зарур. Масалан: “Фил бошини чайқатади, ақлли фил. У филга ўз таъзимини жўнатади”. Педагогнинг таъсирли гаплари ва куй остида болалар бошларини чап елкаларига энгаштирадилар, кўтарадилар, ўнг елкаларига энгаштирадилар, кўтарадилар, бошларини олдинга, кўкракларига энгаштирадилар, кўтарадилар. Биринчи даврда ҳаракат кўникмаларининг аста-секин шаклланишига эътибор каратиш муҳим. Олдин болалар унинг динамикасида ҳаракатлар образинининг яхлитлигини қабул қилишлари учун педагог ўзи қаяжон билан керакли темпда ҳаракатларни бошидан охиригача бажаради. Кейин бўлиб ташланган ҳаракатлар анча секин темпда ҳаракатларни ташкил этадиган ҳамма элементларни тушунтирган холда кўрсатилади. Бундан кейин болалар педагогнинг кўрсатмаларини эшитиб ўзлари ҳаракатларни ишлаб чиқадилар. У болаларнинг эътиборини улар бажараётган ҳаракатларнинг тўғрилигига ҳаратади ва уларни рақбатлантиради. Секин-аста мусиқа ҳамрохлиги киритилади, олдин педагогнинг тушунтиришлари билан, кейин болалар мустақил мусиқа остида ҳаракатларни бажарадилар.

O'xshashlar

Логопедик ритмиканинг объекти предмети ва вазифалари мусиқали ритмик тарбия тизими

Дудуқланишни бартараф этишдаги комплекс психологопедагогик иш тизими ва логопедик ритмика

Дудуқланадиган болалар билан логопедик ритмика бўйича машғулотларнинг мазмуни

Фонетик фонематик нутқ нуқсонини ва овоз бузилишларини бартараф этиш

Логопедик ритмиканинг воситалари