Дудуқланишни бартараф этишдаги комплекс психологопедагогик иш тизими ва логопедик ритмика - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Дудуқланишни бартараф этишдаги комплекс психологопедагогик иш тизими ва логопедик ритмика

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.173828125 KB

Ko'chirib olish

Дудуқланишни бартараф этишдаги комплекс психологопедагогик иш тизими ва логопедик ритмика Режа: 1. Дудуқланишни енгиш бўйича психологик-педагогик иш ва тиббий тадбирлар мажмуавий тизимидаги логопедик ритмика 2. Мактабгача, кичик ва ўрта мактаб ёшидаги дудуқланадиган болаларда моторли, ҳиссий-ирода доираларининг ва эркин хулқнинг бузилиши 3. Дудуқланадиган болаларда коррекцион ишнинг босқичига логоритмик таъсирнинг боқлиқлиги

Дудуқланишни енгиш бўйича психологик-педагогик иш ва тиббий тадбирлар мажмуавий тизимидаги логопедик ритмика Дудуқланадиган болалар билан коррекцион ишда логопедик ритмикадан фойдаланишга қуйидаги ҳолатлар сабаб бўлади. Нутқ функцияси билан унинг ҳаракатлантирувчи, бажарувчи компонетлари ва умумий ҳаракатлантирувчи тизими ўртасида маҳкам функционал алоқа бўлади. Одамнинг одатдаги нутқи кўпгина пайдо бўлган марказий келишилган тизим билан таъминланади. Бош мия пўстлоғини муайян қисмининг шикастланиши унинг у ёки бу нутқ функцияси томонлари билан алоқасини очиб беради. Шикастланиш Броко қисмига қанчалик яқин жойлашган бўлса, шунчалик кўп даражада нутқнинг мотор компонентлари бузилади. Вазифа меъёрда амалга ошиши учун, шу жумладан нутқий, вақт оралиғида, тезликда, ҳаракатлар ритмида ва алоҳида реакцияларни бажариш муддатларида боғланиш зарур. Лекин боғланишга фақат нутқ функционал тизимининг олий пўстлоқ бўлимлари эмас, балки миячали (ҳиқилдоқ, бош, бўйин, елка мускулларини ўрнатиш) ва чўзинчоқ мияда жойлашган бўлимлар (нафас мускулларини тартибга солиш), ҳамда ичкаридаги бошқа тузилишлар тегишли бўлади. Демак, бир вақтда боғланиш, ҳаракатлар тезлиги ва ритмининг аҳамияти огир функционал нутқ тизимининг алохида компонентлари бўлимларининг келишилган иш учун муҳим шарти ҳисобланади ва бу компонентлар фаолиятининг вақтда мувофиқлашмаслиги нутқ бузилишининг функционал сабаби бўлиши мумкин. Бу ҳарашнинг қаққонийлиги жуда машқур бўлган факт билан тасдиқланади, дудуқланаётганнинг нутқ ритмини ҳар қандай ўзгаришларида (ўқиш, декламация) дудуқланиш камаяди; нутқ пайтида тактни қўл билан қайтаришда ҳам дудуқланаётган нутқининг энтикиши камаяди ёки олди олинади. Метрономнинг ритмик садо беришидан фойдаланиш дудуқланаётган нутқини тўғрилашнинг самарали воситаси ҳисобланади. Нутқнинг марказий асаб механизмлари ритм датчикига муқтожлик ҳис қилганидек, асаб жараёнларида ўтишнинг доимий темпига кўмаклашади.

И.В.Данилов ва И.М.Черепанов «Ритм датчиги» таклиф қилаётган темплар клоник ва тоник шаклларда дудуқланаётганларда турлича диапазонда бўлиши керак деб ҳисоблайдилар. Бу факт бу гуруқларда асаб жараёнларининг ўтиш темпи турлича деб тасдиқлайди. Бу турли-туманлик асосида бузилишларнинг асосий бўқинини олдини олишнинг локализатсиялашнинг турли босқичлари ётади. Клоник дудуқланадиган касаллларда бош мия пўстлоқининг даражаси белгиловчи ҳисобланади, тоник шаклдагиларда эса мия ичкарисидаги тузилишлари даражасининг бузилишлари анча муҳим рол ўйнайди. Шундай қилиб, асаб марказларининг анча лабланган пўстлоқи учун жуда баланд ритмлар (дудуқланишнинг клоник шаклида), функционал анча ҳаракатсиз ичкаридаги тузилишлар учун – анча паст ритмлар (дудуқланишнинг тоник шаклида) зарур. Бироқ бу савол чуқур ўрганишни талаб этади. Дудуқланадиганларнинг нутқ функциясига ритмикани қаттиқ боқлаш орқали метроном ёрдамида таъсир этиш мумкинлигига тадқиқотчиларнинг эътиборини жалб этади. Ф. Францелла (1965), Р. Бееч (1967) катта ёшдаги дудуқланадиганлар нутқини садо бераётган метроном ритмига эргашиш шароитида ва унинг артимик черткиларни узатган вақтида ўргандилар. Биринчи қодисада дудуқланиш даражасининг камайиши яққол ифодаланган ўрни кўринди, товуш сигналларини аритмик узатишда эса нутқ функциясининг яхшиланиши кузатилмади. Р.Бееч дудуқланадиганларга ритмик таъсир этиш усули ритмни қаттиқ боқлаш билан даволашнинг самарали усулидир деб ҳисоблайди. Р.Беечнинг фикрича, дудуқланадиганлар ҳаракатланиш доирасида қандайдир камчиликлар билан қийналадилар ва ритмни қаттиқ боқлаш эса бу камчиликлар ўрнини тўлдиришга имкон беради. В.А.Гринер ва Ю.А.Флоренскийларнинг фикрича, нутқнинг қаяжонли томони умумий психомоториканинг аффектив ифодалари билан зич боғланган. У худди нутқ сўзлаётган юзни тасаввур қилади ва унинг динамик сифатларида ўзининг ифодасини олади: ритмда, метрда, куйда, паузада,

темпда ва бошқалар. Шундай қилиб, Э.Фрешелснинг таъкидлашича, талаффуз қилиш усулига, яъни сўзларнинг ўзаро динамик нисбатига боқлиқ бўлган тўртта сўздан тузилган иборадан тўртта турли хил маънони олиш мумкин. Ташқи нутқ ҳаракат ёнида вақтда тақсимланган, муайян тартибда, биргаликда ва кетма-кетликда намоён бўлади. ҳаракатланиш шаклини ифода қиладиган, у шу билан бирга ўзини фақат грамматика, синтаксис ва семантика қонунларигагина эмас, балки фонетика қонунларига ҳам бўйсундиради, улар эса нафақат ташқи безатиш атрофини ҳамраб олади, балки мазмунни тўғри узатишга таъсир қилувчи муҳим динамик тузилиш жиқатларидан бири ҳам бўлади. Маънодан ташҳари мантиқий урқулар: оҳангнинг баландлигини кўтаришда, товушни секинлашиши ва турланишида фонетик ифодаланади. Нутқ узунлиги, кучи, сифати, аниқлиги билан эга бўлади. Пауза ҳам ўзининг узунлиги ва аниқлигига эга бўлади ҳамда фаол тормозланиш жараёнини ифода этади. Иборада ўзига хос мазмунни оширадиган мусиқа бўлади. Бунга ритм ва куй каби нутқнинг мусиқий белгилари имкон беради. Маълумки, дудуқланадиганларнинг нутқи топширилган ташқи ритмда сақланади (шеър, қўшиқ), ундан таянч қабул қилади ва мувозанатни тиклайди, яъни дудуқланиш йўқолади. Даволовчи ва логопедик ритмика ўз тизими асосида ритм тушунчасини ташкил қилувчи ва тартиблиликнинг боши сифатида ҳар қандай ҳаракатни муайян шаклга сиқдирувчи ва касалнинг хулқини тартибга солувчи бўлади. Логопедик гимнастика, ритмика машғулотлари пайтида дудуқланадиганлар оладиган ўртача жисмоний иш билан бандлик асаб жараёнларини қаяжонлантиради, унумли самара беради. Дудуқланадиганлар учун айниқса мусиқали ритм мақсадга мувофиқ, яъни у бой амалий материал беради, жамоани фоллаштиради, унинг ҳиссиётли ва иродали соқасида соғломлаштириш ишининг катта аҳамияти бор. Ритм фақат ҳаракатни тартибга солмайди, балки сўзни, темпни ва нутқнинг динамик хусусиятларини бошҳаради. Мусиқали фразировка (гапирганда ёки мусиқа чалганда муҳим жойларини аниқ ва равшан айтиш ва

чалиш) ва нюансировка, пауза ва урқулар ҳам нутқда ўз аксини топади. Логопедик ритмика билан жамоваий машғулотлар дудуқланадиганларда ўз нуқсонларига бўлган муносабатни қайта тарбиялашга имкон беради, атрофдагилар билан ўзаро муносабатда янги, тўғри йўл-йўриқни, улар билан нутқий муносабатни шакллантиради. Логоритмик машғулотлар дудуқланадиганларни ҳар хил вазиятларга солиб қўйиши мумкин: бир ўзи бутун жамоага ҳарши туради, жамоани гуруқларга бўлиб ташлайди ва бошқалар, яъни нутқда ҳаракатли шаклда турли ижтимоий ролларни ўйнаш эқтимолини беради, фаол, ташаббускор қулқда тасдиқланади. Логопедик ритмика дудуқланувчи шахсига катта психотерапевтик таъсир ўтказади, унинг ижобий томонларини ривожлантиришга ва салбийларини текислашга кўмаклашади. Машуқулотларни психоортопедик йўналишда тўғри олиб бориш шахсий четга чиқишларни коррекциялашга ва эркин, бошҳариладиган хулқни тарбиялашга имкон беради. Мактабгача, кичик ва ўрта мактаб ёшидаги дудуқланадиган болаларда моторли, ҳиссий-ирода доираларининг ва эркин хулқнинг бузилиши Тадқиқотчилар дудуқланишда умумий моторика билан нутқнинг алоқаси ҳолатига алоқида эътибор ҳаратганлар. В.А.Гиляровский, нутқ ривожланишининг кечикиши қисман моториканинг умумий ривожланмаганлиги кўриниши бўлиши мумкин, деб таъкидлаган. М.Ф.Брунс дудуқланадиган болалар моторикасини тадқиқ қилар экан шундай хулосага келади, уларда умумий мотор ривожланишида ифодаланган қолоқлик бўлади. В.И.Дресвянников дудуқланадиган мактаб ўқувчилари моторикаси хусусиятларини таҳлил қилар экан умумий мотор онтогенези ва нутқнинг ўзаро алоқадорлиги ва параллеллигини кўрсатади, ҳамда болада моторика ва экспрессив нутқнинг ривожланиши маҳкам бирликда содир бўлади, деб таъкидлайди. Муаллиф, коррекцион иш таъсирида моторика ва нутқ сал кам бир бирига параллел равишда ўзгаради, деган хулосага келади. М.А.Колтсова болада нутқнинг ривожланиш босқичи ва қўл панжаси ингичка моторикасининг ривожланиш даражаси ўртасидаги коррелятсиянинг

мавжудлигини исботлаб берди. қўл панжасини артикулятсион аппарат каби нутқ органи деб ҳарашга ҳамма асослар бор. Шу нуқтаи назардан қўлнинг проектсияси миянинг яна битта нутқ зонаси бўлади. А.В.Запорожец эркин ҳаракатларни тадқиқот қилишнинг муҳимлигини белгилаб, одамда иккинчи сигнал тизими функцияларини умумийлаштириш ва абстрактлаш таъсири остида эркин ҳаракатларнинг шаклланиши нутқ иштирокида рўй беради, деб кўрсатади. Е.М.Мастюкова нутқ ҳаракати функционал тизим билан онтогенетик, анатомик ва функционал боқланган деб таъкидлайди. Шунинг учун у, айниқса, серебрал паралич билан азоб чекувчи болалар билан логопедик ишнинг асосий тамойилларидан бири, ҳаракатли-кинетик рақбатлантириш тамойили деб ҳисоблайди. Шундай қилиб, умумий моториканинг ўхшаш хусусиятларини ривожлантириш йўли билан умумий моторика билан нутқнинг алоқаси артикулятсион аппарат органлари ҳаракатининг зарур сифатини ривожлантиришга имкон беради. Мотор бузилишларининг ҳар хиллиги дудуқланишда белгиланади. Баъзи дудуқланадиган болаларда ўзининг ёшидан уч ой катта бўлган моторли қобилиятни аниқлаш мумкин. Бироқ кўпчилигида моторика ривожланишидаги қолоқлик тўрт ойликдан сал кам беш ёшгача бўлади. Бузилишлар фақат умумий бўлмасдан, балки мимикали моторика ва орал прасисга ҳам тегишли бўлади. Умумий мотор қобилиятида дудуқланадиган болалардаги мимикали мотрикадаги камчилик билиниб қолади. В.М.Аристовнинг фикрича, у нутқ билан ҳар доим боқлиқ бўлмайди ва “кичик органик симптомларга” ҳарашли бўлиши мумкин, негаки дудуқланишнинг баъзи шакллари асосида “бош миядаги кинестик нутқ қужайралари афферент тизимининг шикастланиши” ётади. Бу нутқ органларининг статикаси ва динамикасининг бузилишига олиб келади. Мотор функциясининг органик бузилиши шундай кўринади: тўкилиш симптомлари – оддий машқларни ишлаб чиҳаришнинг мумкин

эмаслиги; тилнинг гиперкинез, тремор, фибриолляр ва фастсикуляр қисҳариши; атактик тартибсизликлар – у ёки бу ҳаракатни бирданига бажаришнинг мумкин эмаслиги (бажариш фақат кўриш назоратида бўлиши мумкин); апраксис тартибсизликлар (якка қолларда). Агар дудуқланувчининг юз мускулларида баъзи қолсизлик бўлса, унда даволовчи гимнастика зарур. Н.С.Самойленко, дудуқланадиган болаларда моториканинг ривожланиши нутқий ривожланишдан илгари юриши ёки нутқдан орқада қолиши мумкин ва алоқида мотор қобилиятли дудуқланадиган болалар ҳам учраши мумкин деб ҳисоблайди. Н.С.Самойленко моторикасининг ҳолатига ҳараб дудуқланадиган мактабгача ёшдаги тўртта гуруқни ажратади. Биринчиси – темпида, ритмида, мускуллар тонусида, мўлжал олиш ва жамоавий ўзаро муносабатларда бузилиши бор болалар. Бунда диққат ва фаоллик бузилмаган. Моторикадаги нуқсонларга тез барҳам берилади. Иккинчиси – мотор муносабатида бўш қобилиятли болалар, ҳаракатларида чаққонлик, тезлик, аниқлик йўқ. Темпи сусайтирилган, ланж эътиборли, фаоллик секин-аста уйқонади, қеч қандай ташаббус йўқ. Вазифани ўзлаштиришни ўрганиш узоқ вақтни талаб қилади. Мускуллар таранглигини тормозлантириш ва ҳаракатларни мувофиқлаштиришни яхшилаш устидаги иш яхши натижалар бермайди. Енгил мотор қолоқлиги қоллари ҳам бўлиши мумкин. Учинчиси – мускуллари кучли тормозланган болалар. қўлларнинг ҳолати таёққа ўхшаб чўзилган, бармоқлар мушт қилиб сиқилган ёки керилган, қўлларни ҳаракат пайтида букилмаслиги ва юрганда оёқларнинг жуда кам букилиши. қадам ташлаганда қўлларни тебратмаслик, бир қўлни тебратиш ёки чўзилган қўлларни олдинга итариб нотабиий тебратиш ва оёқларнинг ҳаракати билан мувофиқлашмаслик. Бўйин ва елканинг кучли тормозланиши. Бундай болалар билан ҳам жамоавий, ҳам якка тартиб катта иш олиб бориш талаб этилади. Болалар кўпинча жамоавий ўйинлардан бош

тортадилар, жиддий юз билан, қеч қанда қаяжонларини билдирмасдан якка қолда ўйнашни афзал кўрадилар, фаол роллардан бош тортадилар. Улар билан ишлаш узоқ муддат давом этади. Тўртинчиси – тез темпда ишлаб чиқиладиган бемақсад сероб ҳаракатлар билан моторли тез таъсирланадиган болалар. Бундай болалар камдан кам учрайди. Улар учун осойишта ҳолатда бўлиш бажариб бўлмайдиган даражада қийиндир. Жамоавий ўйинда ўз навбатларини кутиб турмайдилар, танаффуссиз ҳаракатларга интиладилар. Мускуллар тонуси бир қанча таранг, ўйинга юқор қаяжонли муносабат кузатилади. Чопиш ва сакраш уларни кучли таъсирлантиради. Фаоллик қаддан ташҳари юқори: бошқалар учун ҳам бажаришга тайёрлар, бегона ўйинга аралашиб кетадилар, тажовузкор ҳаракатлар кўрсатадилар, рақбарлик ролини олишга интиладилар. Бундай болалар билан ишлаш узоқ давом этади, натижаси ҳар доим ижобий эмас. М.Ф.Брунс “коррелятсион гимнастика дудуқланиш шакли билан мувофиқ иш тутиши керак” деб таъкидлаб, дудуқланиш шакллари (тоник ва клоник) ўртасидаги коррелятсия ва моторика хусусиятларини кўрсатади. Б.И.Шостак бир қисм болаларда тил ҳаракатининг чекланганлиги, мускуллар тонуси, майда моторика, бошқа йўлга ўтиш, мувофиқлашув, ҳаракатлар темпи, ҳаракатларни статик ва динамик мувофиқлигининг бузилганлигини аниқлади. У маълум қилган бу бузилишларни дудуқланадиганларда катта иккиланиш ва ўзгарувчан тонус билан тасдиқланган кўп қолларда тезлатиш қоясининг борлиги ҳаракатлар темпи характерида намоён бўладиган ҳиссий-ирода доирасининг ҳолати билан боқлади. Г.А.Волкованингтадқиқотларида, 4-7 ёшдаги баъзи дудуқланадиган болаларда моторика бузилмаган, лекин кўпчилик болаларда эса умумий моторика, қўлларнинг нозик, эркин моторикаси, мимикали мускуллар ва орал праксиснинг ҳар хил ва кўпгина бузилишлари бўлиши кўрсатилган. Умумий мотор таранглиги, танглик, ўтиши секинлашган ҳаракатлар шаклидаги, безовта ҳаракатланиш, тормозланиб қолиш, мувофиқлашмаслик, ҳаракатлар

тартибсизлиги шаклидаги бузилишлар ҳам бўлади, гипергенезларнинг мавжудлигида ҳаракатларни бажаришнинг кенг кўлами билан мотор функциясининг бузилиши устун келади. Кескин моторли болалар логопед ва ўртоқларининг ниманидир узатиб юбориш, олиб келиш тўғрисидаги илтимос ва мулоқазаларига дарров таъсирланмайдилар. Битта ҳаракатдан бошқасига шошилмай ўтадилар, ҳаркатли ўйинларда копток, чамбарак ва бошқа нарсаларни тушириб юборадилар, кўп вақтни бўлинадиган материаллар билан – қурилиш, минорали, бочкачали, матрешкали ўйинларга сарфлайдилар. 4–5 ёшдаги болаларда мотор танглиги қўполликда, бесўнақайликда у ёки бу ҳаракатни тез ва тўғри бажара олмасликда кўринади. 5–6, 6–7 ёшдаги болаларда мотор таранглиги дудуқланиш билан анча аниқ боқланади ва ўз ҳаракатларини таърифлаб беришга ҳаракат қилишда кўринади. Содир қилган ҳаракатлари қақида эркин гапиришнинг имкони йўқлиги боланинг ҳаракатларини янада кўпроқ танг қилади: хулқдаги бамайлихотирлик, енгиллик йўқолади, ҳаракатлар темпи секинлашади, ҳаракат охиригача бажарилмайди. Юрадиган ва югурадиган ўйинларда тормозланиш айниқса яққол кўринади: болалар қўлларини тирсак бўқинида таранглик билан букадилар, уларни куч билан танага босадилар, оёқларини тизза бўқинида букмасдан тўғри қилиб чопадилар. Бўйин ва елка мускулларининг танглиги болаларнинг бутун гавдалари билан айланганида, моторли қўполликда аниқланади. Дудуқланадиганларнинг ҳамма ёшдаги гуруқларида мотор кескинлигининг устунлиги кузатилади: 4–5, 5–6, 6–7 ёшларда. Дудуқланадиган болаларнинг ҳаракатлантирувчи тормозланиши шуларда кўринадики, улар осон қаяжонланадилар, ўйин пайтида беқуда овора бўладилар, сакрайдилар, чўкка тушадилар, қўлларини силкитадилар, шулар билан ўз қаяжонларини ифода этадилар. ҳаракатлари кескин, етарлича мақсадга ҳаратилмаган, мувофиқлаштирилмаган, нозик эркин ҳаракатлантирувчи актлар тўхталиб шаклланади, ҳаракатлар кўлами катта қулоч ёйиб кетади. Ўйиндан кейин болалар унинг оқими ва натижаларини

муқокама қилишга уриниб, унинг боришини қўпгина мувофиқлаштирилмаган ҳаракатларда эслайдилар. 4-7 ёшдаги дудуқланадиган болаларнинг ярмига бир-биридан ажралмайдиган жуда турли ҳаракатлар хос. Г.А.Волкованинг тадқиқотларида кўрсатилишича, илк ёшдаги болаларда ҳаракатлантирувчи анализаторнинг етилишидаги нотекислик клиник кўрсатиладиган моториканинг турли бузилишларида бўлади. Дудуқланадиган болалардаги анамнестик малумотлар тадқиқотини яхши гапирадиган болалар маълумоти билан солиштирилганда болаларда дудуқланиш пайдо бўлгунига қадар мотор функциясининг шаклланишида анча кўзга ташланадиган ўзгаришлар бўлганлигини англаш имконини беради. 2 ёшидан то қаётининг 4-йили давомида дудуқланадиган болаларда вазифаларни бажаришда сифатли фарқлар белгиланмайди. Уларда кўпгина аниқланган бузилишларда онтогенезнинг бирмунча кеч босқичларида мотор функциясини такомиллаштирувчи ёш динамикаси етарлича аниқланмаган. Г.А.Волкова ишлаб чиққан ўйин фаолияти методикаси мактабгача ёшдаги дудуқланадиган болалар қулқи ва нутқига ижобий таъсир кўрсатади ва мотор бузилишларини бартараф қилишга имкон беради. Дудуқланадиган болаларда моторли четга чиқишлар диққатнинг ўзгарувчанлиги, эпчил ўтишнинг етарли эмаслиги, боланинг юқори қаяжонланиши ёки унинг тормозланиши каби психик жараёнларга боқлиқлиги анча тез қосил бўлади. Ўрта ва катта мактаб ёшидаги дудуқланадиганларда ритм,мувофиқлашиш ва ҳаракатларнинг ўтишини қис қилиш тадқиқотлари кўрсатадики, дудуқланиш даражаси қанча юқори бўлса, моториканинг бузилиши ўшанча кўп ифодаланади. Енгил даражадаги дудуқланиши бўлган ўқувчиларда ҳаракатларни мувофиқлаштириш кўпроқ даражада ва ҳаракатларнинг ўтиши ва ритмни қис қилиш анча камроқ даражада етишмайди. Ўрта даражадаги дудуқланишда ритмни қис қилиш ва ҳаракатларнинг ўтиши анча пасаяди. Оқир даражадаги

дудуқланишда ҳаракатларнинг ўтиши ҳаммадан кўп етишмайди, ритмни қис қилишнинг бузилиши эса ҳаракатларни мувофиқлаштиришнинг бузилиши билан тенглаштирилади. Моторика атрофидаги бузилишларнинг асосий фоизи талвасанинг тоник хилидаги дудуқланадиганларга тушади. Ўқил болаларда кўпроқ ритмни қис қилиш ва ҳаракатлар мувофиқлиги, қиз болаларда эса ҳаракатларнинг ўтиши етишмайди. Шундай қилиб, моторика бузилишининг даражаси дудуқланиш даражасининг оқирлигига мутаносиб равишда экан. Лекин ўқил болаларда ва қизларда бу бузилишлар турлича. Моторика ва нутқ ҳолатининг яхшиланиши логоритмик машғулотлар жараёнида деярлик бир бири билан тенг равишда содир бўлади. Нутқ билан узвий боқланган умумий моторика кейингисига катта таъсир кўрсатади. Дудуқланадиганлар нутқини қайта тарбиялашдаги қийинчиликлар моторикани коррекциялашдаги қийинчиликлар билан мақкам чирмашиб кетади. Агар мотор бузилишлари муваффақиятли коррекцияланса, унда бу нутқни қайта тарбиялашдаги ижобий маълумот бўлади. Дудуқланадиган мактабгача ёшдаги болалар ва ўқувчилар моторикаси тадқиқотларининг таҳлили болаларнинг мотор ҳолатларини бақолаш мезонларининг ранг-баранглилигини кўрсатади. Тадқиқотчилар дудуқланадиганлар моторикасини бақолаш мезонлари сифатида дудуқланиш шаклини, намоён қилишнинг оқирлиги, ҳаракатлар темпи, ҳиссиётли-ирода доирасининг бузилиши, ўйин вазиятларидаги хулқдан фойдаландилар. Дудуқланадиган болаларда коррекцион ишнинг босқичига логоритмик таъсирнинг боқлиқлиги Дудуқланадиган болаларда тўғри, талвасаланмаган нутқни тарбиялаш астасекин амалга оширилади: унинг енгиллашган шаклидан мустақил шаклигача, дудуқланадиганлар учун алоқида турмуш вазиятларида ҳиссиётли нутқ. Табиийки, дудуқланадиганларга комплекс таъсир қилинганида логопедик ритмика логопедик коррекция вазифаларига боқлиқ бўлади. Мактабгача ёшдаги дудуқланадиганлар билан логопедик ритмика

машғулотлари методикаси дудуқланишни бартараф қилиш босқичлари билан мувофиқликда муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. Нутқнинг чекланган даври вазифалари (сукут ва пичирлаш мулоқоти): умумий эркин моторикани ва юз мускулларини; нафас нутқини; эшитиш диққатини ва эшитиш хотирасини; кўриш диққатини ва кўриш хотирасини; шахсий сифатларни ривожлантириш йўли билан эркин хулқни: чидамлиликни, диққатэътиборни жамлашни, эътиборни; пичирлаб талаффуз қилинган иборада пауза қилиш устида ишлашни; луқатни қуйидаги мавзулар ва уларнинг вариантларида фаоллаштириш ва тўлдиришни тарбиялаш: «Куз», «Сабзавотлар», «Мевалар». Логоритмик машғулотларда логопедик таъсир вазифалари билан боқлиқ бўлган нутқсиз машқ ва ўйинлар ўтказилади. Юз мимикасини, орал праксисни, эшитиш ва кўриш диққатини ривожлантириш учун, фазода мўлжал олиш, тақлид қилиш, умумий ва нозик эркин моторика учун материал берилади ва бошқалар. Логопед берган матнга этюдлар ўтказилади, иккита дудуқланадиган жим туриб ҳаракатлари, мимикаси, пантомимикаси билан матн сюжетини ривожланишини кўрсатади. Этюдлар мусиқа остида ёки усиз ўйналади. Бу даврда машғулотларда чолқу ва вокал мусиқалари ёзувини санъат усталари ижросида эшитиш фойдали. Мусиқали асарлар мавзулари логопедик машғулотлар мавзусини акс эттириши керак. Масалан, агар логопедик машғулот «Куз» мавзусида ўтказилаётган бўлса ёки унинг вариантларини («Сабзавотлар ва мевалар», «Мўл қосил», «Ўрмон кузда», «Куз ўрмонида ўрмон қайвонлари», «Ўрмонга мева тергани бордик», «қосилни йиҳамиз» ва бошқалар) акс эттираётган бўлса, унда логоритмик машғулотда П.И.Чайковскийнинг «Йил фасллари. Куз» мусиқасини эшитиш, педагог ижросида М.Пришвин, В.Бианканинг асарлари бўйича куй деклматсиялари, кетаётган поезд, машинага тақлид қилувчи ҳаракатларни қайта ишлаш; далада сабзавотли қутиларни машинага ташиш ва сабзавот дўконида машинадан тушириш вазиятларида мускуллар тонусини тартибга соладиган машқлар ва бошқалар киритилади. Логопед болаларни машғулот

мавзусига шундай киритадики, у бир сюжет бўйича ўтсин, логоритмик воситалар эса бир бирини алмаштириб сюжетни очиб беради. Логопедик машғулотлар ҳам логоритмик машғулотлар ҳам ўқитиш-ўргатиш хусусиятидан иборат. Болалар логопедни эшитишни, унинг кўрсатмаларини бажаришни ўрганадилар, лекин бунда ўзлари жим турадилар. Логопед (мусиқа рақбари, тарбиячи) болалар билан пичирлашиб гаплашади. Туташ ва аксланган нутқни тарбиялаш босқичида логопедик коррекциянинг вазифалари ўзгача: просодияни, нафас нутқини тарбиялаш: нафас чиҳаришни узайтириш; мотор четга чиқишларини, товуш талаффуз қилишнинг бузилишини коррекциялаш; ўйин ҳолатларида ва ундан ташҳарида шерик билан мулоқот қилишни ўргатиш давом этади; эркин хулқни тарбиялаш: фақат катталардан чиқадиган талабларни эмас, балки тенгдошларининг талабларини ҳам бажариш; луқатни фаоллаштириш, ибораларни тўртта сўзгача узайтириш. Кўрсатилган вазифалар қуйидаги мавзуларнинг ўтишида амалга оширилади: «Куз», «қушлар», «қўзиқоринлар», «Касблар» – туташ талаффуз қилишда. «Катталарнинг меҳнати», «қишлаётган қушлар», «қишлаётган қайвонлар» мавзулари – аксланган талаффуз қилишда ўтказилади. Логоритмик машғулотларда юқорида кўрсатилган вазифалар махсус воситалар орқали амалга оширилади. Илгари кўрсатиб ўтилган машқлардан ташкари қўшиқли, хороводли ўйин ва машқлар, қўшиқларни сақналаштириш киритилади, нарсаларсиз ҳаракатли ўйинларга ўргатиш, қўл, панжа, бармоқлар моторикасини ривожлантириш учун ўйинлар ва бошқалар ўтказилади. Логопед машғулотларда туташ ёки аксланган нутқли шуқулланадиганлар билан мулоқотда бўлади. Негаки нутқнинг бу кўринишлари анча кўп вақтни олади (нутқ намунаси икки мартадан талаффуз қилинади: педагог билан ёки педагогнинг орқасидан), шунинг учун логоритмик машғулотларга кам сонли иш турлари киритилади. Савол-жавоб нутқини тарбиялаш даврида тўла меъёрда ахлоқий фаоллик ва мустақиллик шаклланади: гуруқдаги бутун шуқулланадиганлар

машғулотларда галма галдан логопедик вазифаларни бажаришда ва ўйинларда етакловчи бўлишлари, сақналарда, этюдларда бош ролни ижро этувчи, навбатчи бўлишлари мумкин. Диалоглар савол-жавоб шаклида қурилади. Бу босқичнинг вазифалари қуйидагилар: нутқнинг просодик компонентлари устидаги; иборани бешта сўзгача узайтириш устидаги, иборани муттасил талаффуз қилиш устидаги, диалогнинг ифодалилиги устидаги иш давом этади. Шахс сифатларининг тарбияси давом этади: фаоллик, ташаббускорлик, мустақиллик, ижодийлик. Товуш талаффуз қилишнинг бузилишларини коррекциялаш амалга оширилади, тарбиячи билан биргаликда қуйидаги мавзулар бўйича дастурлар ўтилади: “қиш”, “Ёввойи қайвонлар”, “Мебел”, “Идиш-товоқ”, “қушлар” ва уларнинг вариантлари. Нутқнинг савол-жавоб шаклида нутқ материали танлаб олинади. Масалан, болаларнинг бир гуруқи унлиларни баландлашган овоз билан сўроқ оҳангида, бошқаси эса пастлашган овоз билан ундов оҳангида куйлайдилар. Худди шу оҳангда саноқ машқлари, қўшиқлар, мусиқа жўрлигидаги сақналаштирилган диалоглар ва бошқалар ўтказилади. Мустақил нутқ босқичи қайта қикоя қилиш материалида тайёрланган нутқнинг тарбияси ва қикоя материалида мустақил нутқни тарбиялашни ўзига киритади. Бу бўлимларнинг ҳар бирида ўзининг вазифалари бор. Мустақил нутқ устидаги қайта қикоя қилиш ишида болалар тайёрланган матнни қайта қикоя қилишни қуйидагича драмалаштириш билан ўрганадилар: воқеаларни, ҳаракатларни турлича ўйин материаллари асосида қикоя қиладилар. Машғулотларда фаоллик, мустақиллик, ўйиннинг ҳамма кўринишларида (ҳаракатли, дидактик, драмалашган ўйинлар, сюжети-ролли) хулқнинг эркинлиги тарбияланади; товуш талаффуз қилишдаги бузилишларнинг коррекцияси бўйича, нутқнинг лексик-грамматик қурилишини ривожлантириш бўйича иш давом этади. Бу даврда педагог умумий вазифаларни ҳисобга олган қолда логоритмик машғулотларни қуради. Машғулотларга катта қажмда нутқ вазифалари, ўйинлар, мусиқа

жўрлигисиз машқлар, ҳамда мусиқали-ритмик тарбия бўйича материаллар (хороводли ва мусиқали композитсиялар, рақсли, мусиқа остида ёдланганлари ҳам, ҳаракатли импровизатсиялар ҳам) киритилади. қикоя материалида мустақил нутқни тарбиялаш болаларни тасвирий қикоя қилишга, хотира бўйича қикоя қилишга, ижодий қикоя қилишга ўргатишни мўлжаллайди. Бу даврдаги логоритмик машғулотлар оммавий болалар боқчаси болаларини мусиқали-ритмик тарбияси билан мосликда қурилади. Коррекцион ўқитиш ва тарбиялаш босқичининг охирида дудуқланадиган болалар шу қадар коррекцияланган бўлишлари муҳимки, оммавий болалар боқчаси дастури талабларини эплашлари керак. Шунинг учун логопедик ритмика бўйича машғулотлар нутқ материали, ижодий ҳолатлар ва етарлича ҳаракат вазифаси билан бойитилади. Фаол қулқни ва эркин мулоқотни мустаҳкамлаш босқичида логопедик ва логоритмик машғулотлар болаларда тенг меъёрда келгусида ташкилотчилик сифатларини, фаол, шахснинг ижодий бошланишини, турли вазиятларда ҳар қандай нутқ мураккаблигида мулоқотни уддалашни мустқкамлаш масалаларини қал қилади. Катталар ва ўсмирлар билан логоритмик машғулотлар ҳам логопедик иш вазифалари ва нутқ муассасасининг турига сабаб бўлади. Дудуқланадиганлар 1 ойдан 3 ойгача бўладиган шифохонада логоритмика курси нутқ коррекцияси учун замин яратишга қурилади: машғулотлар умумий ҳаракатларнинг темпи ва ритмини, мимикали мускулларни, орал праксисини, релаксацияни, мускуллар тонусини тартибга солишни тарбиялаш учун кўп вазифаларни киритади. Куй декламатсия кенг қўлланилади: махсус танлаб олинган мусиқа остида дудуқланадиганлар логопеддан олган нутқ материални ифодали гапириб берадилар.

Шифохона шароитида логоритмика курси 35–60 кунга мўлжалланган ва учта босқичга бўлинади. 1. (5 кун). Психомоторикадаги четга чиқишларни аниқлаш мақсадида беморларни кўрикдан ўтказиш. 2. (20 кун). Вазифалар: фаол тормозланиш жараёнини мустаҳкамлаш; мускуллар тонусини тартибга солишни ўрганиш; мимикали мускулларни ривожлантириш; нутқ–ҳаракат мувофиқлигини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш. 3. (10 кун). Олинган кўникмаларни мустаҳкамлаш. Агар катталар ва ўсмирлар логопедик ёрдамни поликлиникада ёки асабневрологик диспансерда оладиган бўлса, унда логоритмика логопедик машғулотларга киритилади. Бу муассасаларда ритмист штати йўқ, шунинг учун мусиқали-ритмик тарбия билан таниш бўлган кенг маълумотли, билимдон бўлган мутахассис логопеднинг роли ошмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон Файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Аюпова М.Ю., Х.М.Пўлатова. Логопедик ритмика. Дарслик. Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2007. Электрон таълим ресурслари 1. http :/ / www.edu.uz – Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги сайти. 2. http : www . uzedu . uz – Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги сайти.

O'xshashlar

Дудуқланишни бартараф этишга атрофлича ёндашиш

Дудуқланишни бартараф этишга қаратилган ўйинлар

Дудуқланадиган болалар билан логопедик ритмика бўйича машғулотларнинг мазмуни

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари

Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларнинг дидактик асослари