Дудуқланишни бартараф этишга атрофлича ёндашиш - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Дудуқланишни бартараф этишга атрофлича ёндашиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.00390625 KB

Ko'chirib olish

Дудуқланишни бартараф этишга атрофлича ёндашиш Режа: 1. Дудуқланадиган бола учун ихтисослаштирилган муассасалар 2. Логопедик иш педагогик-тузатиш тадбирлари

Дудуқланишни бартараф этишга атрофлича ёндашиш Дудуқланишни бартараф этишга замонавий ёндашишнинг қарор топишидан олдин нуқсонни йўқотишдаги турли усул ва системаларни бўйича изланиш юзасидан ишлар олиб борилди. Дудуқланишни бартараф этиш методикаларининг кўплиги ва Этарли даражада самарали эмаслиги унинг кўринишларинииг мураккаблиги ва унинг табиати ҳақидаги билимлар даражасининг Этарли эмаслиги билан тушунтирилади. Дудуқланишни бартараф этишнинг амалдаги усуллари, воситалари ва методларини ўрганишда уларнинг дудуқланувчига таклиф этилган таъсир воситалари (тиббий ёки педагогик) хусусиятларини ҳам кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Биринчи ҳолатда – бу даволаш тадбирлари (терапевтик, жарроҳлик, ортопедик, психо-терапевтик), иккинчисида педагогик (дидактик) тадбирлар ва учинчисида – дудуқланувчига даволаш ва педагогик жараёнларни турли ҳолатда қўшиб олиб борган ҳолда таъсир этиш. Дудуқланишни бартараф этишнинг терапевтик воситалари турлича даража ва шаклларда, қадимдан бошлаб (Гиппократ, Аристотел, Тселс, Гален, Ибн Сино, Меркуриалес, Кленке, Лихтингер ва бошқ.) барча даврларда кўлланиб келинган. Терапевтик воситалар дудуқланишни даволашда ягона ҳисобланмай, балки уни маълум даражада тўлдириб келган. Дудуқланишни даволашнинг жарроҳлик методи эрамизнинг И асридан ХИХ аср ўрталарига қадар, то унинг бесамаралилиги ва хавфлилиги ҳақидаги фикрлар тасдиқлангунча (Антилл, Бонне, Диффенбах, Дионис, Пети, Фабритсий, Эгинский ва бошқадар) қўлланган. У дудуқланишни артикулятсия аъзоларининг патологик тузилиши ёки тил мускулларининг нотўкис иннерватсияси сифатида тушунилиши натижасида вужудга келган. Механик мосламаларни ортопедик мақсадларда қўллаш Демосфенга бориб тақалади, у ўзининг дудуқланишини даволаш учун ғайриоддий предметларни (денгиз тошчаларини) нутқ машғулотлари пайтида тил остида сақлаган ва бу яхши самара берган. Кейинчалик мутахассислар дудуқланишни даволаш пайтида турли хил механик мосламалардан

фойдаланишган. Масалан, Интар–тил вилкасини, Коломба –тил қисқичи ва лаб кашагини, Эрведи-Шегуан – иккала тиш қатори учун копламани, Кленке–тил остига қуйиладиган ёй шаклидаги ёғоч пластинкани, Меркел – пастки тишларга қўйиладиган кит мўйлабидан тайёрланган скобани қўллашган ва ҳоказо. Ортопедик воситалар дудуқланишни даволашда ёрдамчи аҳамиятга эга бўлган. Психотерапевтик т а ъ с и р л а р. Дудуқланишга невротик заифлашув сифатидаги қарашларнинг пайдо бўлиши билан айрим муаллифлар уни психотерапевтик таъсир орқали бартараф қилишга биринчи даражали аҳамият бера бошладилар (Бертран, Лубманн, Лагузен, Меркел, Неткачёв, Фрешелс, Шултесс ва бошқ.). Руҳий йўналиш тарафдорлари дудуқланиш замирида биринчи галда руҳий хасталикни кўрдилар, шу сабаб дудуқланувчига таъсир кўрсатиш воситаларини танлашда бу воситаларнинг унинг руҳиятига қандай таъсир қилишини ҳисобга олдилар. Дидактик усуллар. Дудуқланувчиларда тўғри нутқни дидактик усулда тарбиялаш тарафдорлари ҳам нутқнинг айрим элементларини, ҳам умуман нутқни қамраб олувчи турли хил ва секин-аста мураккаблашадиган нутқий машғулотлар системасини тавсия этишди (Андрее, Гимиллер, Гутсман, Денгардт, Итар, Коен, Куссмаул, Ли). Педагогик-даволаш тадбирлар системаси И. А. Сикорский (1889) ва унинг шогирди И. К. Хмелевский (1897) тавсияларини дудуқланувчиларга педагогик-даволаш орқали таъсир кўрсатиш системасини аниқлашга доир дастлабки ўринишлардан деб ҳисоблаш мумкин. И. А. Сикорский дудуқланишни даволашда қуйидагиларга эътибор берган: а) нутқ гимнастикаси (нафас олиш, товуш, артикулятсия, нутқнинг турли кўринишлари учун машғулотлар тартиби); б) психо-терапевтик даволаш (касалга яхши шарт-шароит яратиш, нутқ машғулотларини аста-секиндан мураккаблаштириб бориш, бемор кайфиятига таъсир этиш ва ҳоказо); в) дори-дармонлар орқали ва динамик тарзда даволаш (дори-дармонлар, физиотерапия, ҳаракат машқлари).

Рус физиологлари—И. М. Сеченов, И. П. Павлов уларнинг издошлари яратган илмий тадқиқотларига таяниб, рус олимлари ва амалиётчи- мутахассислари дудуқланишни бартараф этишдаги аввалги ишлаб чиқилган андазабозликка барҳам бердилар, уларнинг энг яхшиларини, самаралиларини танлаб олдилар ва дудуқланишни тугатишга атрофлича ёндошиш йўлларини белгиладилар. В. А. Гиляровский, Ю. А. Флоренская, Ф. А. Рау, Н. П. Тяпугин, М. Э. Хватсев, Н. А. Власова, М. И. Пайкин, В. С. Кочергина, М. С. Лебединский, С. С. Ляпидевский, В. И. Селиверстов ва бошқалар ўзларининг тадқиқотлари ва амалий фаолиятлари билан дудуқланишни бартараф этишга атрофлича тиббий-педагогик ёндашишнинг ривожланишига ёрдам бердилар. Дудуқланишни бартараф этишга замонавий атрофлича ёндашув деганда дудуқланувчи руҳий-жисмоний ҳолатининг турлича томонларига турли мутахассисларнинг ҳар хил восита ва усуллари билан педагогик-даволаш орқали таъсир этиши тушунилади. Педагогик-даволаш тадбирлари миқёсига даволаш дори-дармонлари ва тадбирлари, даволаш физкултураси, психотерапия, логопедик машғулотлар, логопедик ритмика, тарбиявий тадбирлар киради. Улардан кўзланган мақсад — пай тортишиши ва товуш заифлашувига, нафас олиш, ҳаракат ва нутқ билан бирга кечадиган хасталикларни бартараф этиш ёки Энгиллаштириш; асаб системасини ва умуман бутун организмни соғломлаштириш ва мустаҳкамлаш; болани ўз нутқий нуқсонига нисбатан нотўғри муносабатда бўлишдан, руҳий тушкунликдан халос этиш, унинг шахсияти ва ҳулқ-атворини қайта тарбиялаш, дудуқланувчи шахснинг сотсиал жиҳатларини соддалаштириш ва мувофиқлаштиришдан иборат. Барча педагогик-даволаш мажмуини дудуқланувчиларга таъсир этиш хусусиятига қараб шартли равишда иккита гуруҳга ажратиш мумкин: даволаш-соғломлаштириш ва педагогик тузатиш. Тиббиётчи олиб борадиган даволаш-соғломлаштириш ишлари қуйидаги асосий вазифаларни ўз ичига олади дудуқланувчининг асаб системаси ва жисмоний ҳолатини мустаҳкамлаш ҳамда соғломлаштириш; уларнинг руҳий-жисмоний

ҳолатидаги оғиш ва патологик кўринишларни бартараф этиш ва даволаш (нутқ тортишиши, вегетатив асаб системасининг заифлашуви, вегетатив асаб системаси бузилиши ва бошқаларни Энгиллаштириш ёки тугатиш). Логопед олиб борадиган педагогик-тузатиш ишлар қуйидаги асосий вазифаларни ўзида мужассамлаштиради; дудуқланувчи нутқидаги нуқсонлар (нотўғри нутқни қайта тарбиялаш) ва руҳий нотўкис жиҳатларини бартараф этиш. Логопед ўз услуби ва воситаларини дудуқланувчига таъсир этишда қўллай биладиган зарур мутахассисларнинг (тиббиётчилар, тарбиячилар, оҳангшунос, ЛФК бўйича инструктор, мусиқачи ва бошқалар) ҳамкорликдаги тиббий-педагогик ишини ташкил этади. Д а в о л а ш-соғломлаштириш ишларига қуйидагилар киради: даволаш учун қулай шароит яратиш, кун тартиби ва овқатланиш тартибини ташкил этиш, чиниқтирувчи тадбирлар, даволовчи жисмоний тарбия, дори-дармон орқали даволаш ва психотерапия. И. М. Сеченовнинг кўрсатишича, инсон вужуди ва унинг фаолияти илмий тушунчасига унга таъсир кўрсатувчи воситалар ҳам киради, зеро, ташқи таъсирларсиз организмнинг бўлиши мумкин эмас. Ташқи муҳит организмнинг шаклланиши ва ривожланишида, шунингдек касалликнинг пайдо бўлиши ва ўз навбатида, бартараф этилиш жараёнида муҳим аҳамият касб этади. Дудуқланадиган бола учун ихтисослаштирилган муассасалар шароитида тинч ва шу билан бирга жўшқин, қувноқ кайфиятни яратиш зарур; унинг эътиборини ўз нуқсони ҳақидаги ташвишли фикрлардан халос этиш керак. Болада яхши кайфият, тетиклик, ўзининг тузалиб кетишига нисбатан ишонч уйғотиш муҳимдир. Фаолият турларини мунтазам равишда алмаштириб туриш, муайян ҳаёт тарзи ҳам алоҳида аҳамият касб этади, зеро, бу усуллар дудуқланувчи бола асаб системасининг юқори бўлимлари ва барча аъзоларини ишини нормаллаштиради ва Энгиллаштиради.

Кун тартибини тузишда дам олиш учун Этарлича вақт ажратишни назарда тутиш муҳимдир. Шу мақсадда мактаб ёшидаги болалар учун ўқув жараёнини Энгиллаштириш, унга берилган вазифаларни бажариш вақтида тез-тез танаффус қилиш, уларни синфдан ташқари ишлар, уй юмушлари ва бошқалар билан зўриқтирмаслик керак. Фаолият турининг хилма-хиллиги ҳам болалар учун муҳим аҳамият касб этади, бу уларда қизиқиш уйғотади. Қўзғалувчан ва ҳаракатчан болалар учун тинч, шовқинсиз машғулотлар, ўйинлар танлаб олинади. Суст ҳаракатли болаларнн фаоллаштириш, уларда мустақилликни ривожлантириш лозим. Мактаб ёшида бўлмаган дудуқланувчи боланинг кун тартибида уйқу учун ўрта ҳисобда кечаси 10 –11 соат ва кундўзи 2 соат, мактаб ёшидаги бола учун кечаси 8 –9 соат ва кундўзи 1,5 –2 соат вақт ажратилган бўлиши керак. Овқатланиш уйқудан 1,5 –2 соат олдинга мўлжалланади. Акс ҳолда уйқу пайтида бош мия қобиғи асаб катаклари қувватининг тикланиши секинлик билан кечади. Дудуқланувчи боланинг овқати сервитамин бўлишига кўпроқ эътибор бериш зарур. Витаминлар барча фермент системаларининг биологик катализаторлари сифатида олий асаб фаолиятига, организмнинг реактив қуввати ва иммунологик ҳолатига яхши таъсир кўрсатади. Дудуқланувчи бола кун тартибига чиниқтирувчи тадбирлар ҳам киритилади. Кундалик сайрлар, очиқ ҳаводаги ўйинлар, спорт машғулотлари асаб системасини мустаҳкамлайди, кўтаринки руҳни яратади, ҳаво ванналари юрак-томир системаларига ҳам фаол таъсир этади, унинг ишлашини мўътадиллаштиради. Бола тана аъзоларининг чиниқиши учун устидан сув қуйиш, артиниш, душ қабул қилиш ва чўмилиш муҳим аҳамиятга эгадир. Чиниқишнинг турли хиллари шифокор томонидан боланинг саломатлиги ва маҳаллий шарт-шароитларни ҳисобга олган ҳолда, якка тартибда қатъий белгиланади. Даволовчи жисмоний тарбия ва жисмоний машғулотлар мушак системасини ривожлантириб, муҳим ҳаётий аъзолар -ўпка ва юрак ишини

такомиллаштиради, моддалар алмашинувини кучайтиради. Улар боланинг қуввати ва маънавий руҳининг мустаҳкамланишини таъминлайди, эпчил ва аниқ ҳаракатларни ривожлантиради, ҳаракатдаги чекланганлик ёки аксинча тўхтаб қолишдан халос бўлишга ёрдам беради, интизомлилик ва батартибликнинг тарбияланишини таъминлайди. Буларнинг барчаси дудуқланувчи бола нутқ аъзоларининг яхши ишлаши учун зарур шарт-шароитлар бўлиб ҳисобланади ва унда тўғри нутқ кўникмаларини ҳосил қилишга яхши таъсир кўрсатади. Жисмоний машқлар дудуқланадиган болалар учун даволаш аҳамиятини касб этади. Дудуқланувчи болаларга мўлжалланган даволаш муассасаларида умумий жисмоний машқлардан ташқари махсус тузатиш машқлари ҳам ўтказилади. Бу машқлар даволовчи жисмоний тарбия (ДЖТ) машғулотларида олиб борилади. Дудуқланувчиларни дори-дармонлар билан даволаш марказий ва вегетатив асаб системаси фаолиятини мўтадиллаштириш, нутқий ҳаракат воситалари ишини мувофиқлаштириш, тортишишларни бартараф этиш, умуман, тана аъзоларини соғломлаштириш вазифаларини ўз ичига олади. В. С. Кочергинанинг кузатишича, дори-дармонлар билан даволашнинг тутадиган ўрни дудуқланувчиларнинг ёши билан ҳамоҳанг равишда ошиб боради. Бу қўшимча нутқий нуқсонларнинг пайдо бўлиши оқибатида дудуқланишни даволашнинг мураккаблашуви билан тушунтирилади. Кейин вужудга келадиган нуқсонлар эса пубертат кўчишлар ва сўзнинг тутган ўрнининг сотсиал муносабатлар омили сифатида кучайиши билан боғлиқдир. Психотерапия дудуқланишни даволаш кўламида муҳим ўрин эгаллайди. Психотерапиянинг асосий вазифаси – дудуқланувчининг руҳини соғломлаштиришдан иборат бўлиб, у 1) мукаммал шахсни камол топтириш; 2) ўз нуқсони ва сотсиал муҳитга нисбатан соғлом қарашларни тарбиялаш; 3) кичик сотсиал муҳитга таъсир кўрсатиш орқали амалга оширилади. Психотерапия дудуқланувчи шахсига билвосита ва тўғридан-тўғри таъсир кўрсатади. Билвосита психотерапия деганда вазият, теваракатрофдаги

табиат, жамоа, хизмат кўрсатувчи ходимлар муносабати, кун тартиби, ўйин ва бошқалар тушунилади. Бевосита психотерапия – тушунтириш, ишонтириш, кўниктириш ва ўқитиш кўринишида сўз орқали даволовчи таъсир кўрсатиш. Замонавий психотерапияда сўз орқали таъсир этишнинг иккита асосий тури бор: 1) осилена (Дюбуа бўйича) ёки тушунтирувчи (В. М. Бехтерев бўйича) психотерапия; 2) сугГЭСтив терапия, бунда бедор ҳолида, уйқуда ишонтириш (гипноз)ни ва ўз-ўзини ишонтириш (аутоген машқи)ни ажратиб кўрсатилади. Тўғри психотерапия якка тартибда ва жамоа иштирокидаги махсус суҳбатдан ташкил топади. У ўзида логик жиҳатдан асосланган тушунтириш, ишонтириш ва дудуқланувчиларни ўқитиш системасини мужассамлаштиради. Унинг мақсади дудуқланувчига бу хасталик моҳиятини образли ва ишончли тарзда тушунтиришдан, боланинт дудуқланишни бартараф этишда тутадиган ўрнини онгига сингдиришдан, унинг хаттиҳаракатидаги муҳим жиҳатларни танқидий ишлаб чиқишдан иборат. Психотерапевт мантиқий ишонтириш кучи ва намуна кўрсатиш билан дудуқланувчига унинг хатти-ҳаракатидаги нотўғри кўринишларни бартараф этишга ёрдам беради, бунда у дудуқланувчининг ўз кучига нисбатан ишончини кучайтиради, бу хасталикни бартараф этиш мумкинлигига ишонтиради. Тўғри психотерапия кичик ёшли болалар учун турли хил ўйин усуллари, рангли дидактик материаллар, меҳнат, мусиқа, ритмика ва бошқалардан фойдаланишда ифодаланади. Психотерапиянинг бундай шакллари руҳий профилактика ва руҳий гигиена билан узвий боғланади. Катта ёшли ўқувчилар учун психотерапиянинг асосий усулларидан кенг фойдаланиш муҳимдир. Ишонтириш (сугГЭСтия) – психотерапиянинг махсус методидир. Ташқаридан бошқа шахс орқали ишонтириш (гетеросугГЭСтия) ва ўз-ўзини ишонтириш (аутосугГЭСтия) мавжуд.

Дудуқланишни даволашда бедорлик ҳолатида (К. М. Дубровский) ва ухлатиб ишонтириш методлари қўлланилади. Бу психотерапевтик методлар ўсмир ва катта ёшли дудуқланувчиларга таъсир этиш мажмуида бошқа тиббий-педагогик воситалар билан биргаликда фойдаланилади. Аутоген машқлари методи аутосугГЭСтия турларидан бири ҳисобланади. У турли хил асаб касалликларини даволашда қўлланилади. Айрим услуб орқали ўз-ўзини ишонтириш йўли билан тинч ҳолат ва мускулларнинг бўшашуви (релаксатсия) ҳосил қилинади. Ҳозирги пайтда тана аъзоларининг у ёки бу бузилган аъзолари вазифаларини мувофиқлаштириш учун бирор мақсадга қаратилган ўз-ўзини ишонтириш сеанслари олиб борилаяпти. Бундай маънода у дудуқланувчилар учун ҳам фойдали бўлаяпти, дудуқланувчилар ўз мускулларини бўшаштириш, айниқса, юз, бўйин, Элка бўғинларини юмшатиш ва нафас олиш оҳангини мувофиқлаштириш қобилиятини ишга солаяптилар. Бу, ўз навбатида тортишишли қисилишларнинг кучини бўшаштиряпти. Дудуқланувчилар билан олиб бориладиган комплексли ишларда аутоген машқларини қўллаш А. И. Лубенская, С.М. Любинская, В. М. Шкловский, Ю. Б. Некрасова, А. А. Мажбитс, М. И. Мерлис ва бошкалар таклиф этган методикаларда ўз аксини топаяпти. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда психиканинг Этилмаганлиги ва диққат-эътиборни бир жойга қарата олмаслик билан боғлиқ равишда психотерапия ва аутоген машғулотлари уларга нисбатан қўлланилмаётир. Кўпгина логопедлар дудуқланадиган болалар билан ишлашда қўл, Элка, бўйин, оёқ, юз мускулларини бўшаштиришга ёрдам берадиган ўйин ва машқлардан фойдаланишяпти. Психотерапиянинг фаоллаштирувчи методлари орасида функсионал машқ (тренировка)лар муҳим ўрин тутамоқда (А. Г. Иванов-Смоленский, В. А. Гиляровский, С. Н. Давиденков, М. Д. Тансюра, Н. М. Асатиани ва бошқ.). Улар асаб ва руҳий жараёнларни машқ қилдириш, фаоллик ва иродани мустаҳкамлашдан иборатдир.

Дудуқланиш психотерапиясининг барча кўринишлари руҳий генлар бузилишини бартараф этишга (нутқдан ва вазиятдан қўрқиш, руҳий камситилганлик ва тушкунлик ҳисси, ўз нутқий заифлашувини инжиқона қайд қилиш, шу билан боғлиқ бўлган турлича кечинмалар ва ҳоказо) ва дудуқланувчининг атрофдагилар билан ижтимоий муносабатда бўлиш таъсири остида бузилган нутқини қайта кўришга; ўзи ва ўз нутқини бошқара олиш малакаларини шакллантиришга, ўзининг шахсий сифатларини қайта кўришга йўналтирилади. Атрофлича ёндашишнинг педагогик қисмини педагогик-тузатиш (нутқни тарбиялаш) иши ташкил қилади, бу логопедик машғулотлар системасини, тарбиявий тадбирларни, логопедик ритмикани, ота-оналар билан олиб бориладиган ишларни ўз ичига олади. Логопедик иш педагогик-тузатиш тадбирлари Логопедик иш педагогик-тузатиш тадбирлари системаси сифатида кўриб чиқилади. У бола нутқи ва шахсиятини атрофлича шакллантиришга қаратилган бўлади. Бунда унинг нуқсонини бартараф этиш ёки музлаш зарурлиги ҳисобга олинади. Ҳозирги даврда логопедик таъсир этиш икки йўналишда: бевосита ва билвосита амалга оширилади. Бевосита логопедик таъсир дудуқланувчилар билан гуруҳ бўлиб ва якка тартибда машғулот олиб бориш даврида амалга оширилади. Бу машғулотлар умумий ва нутқ ҳаракатларини ривожлантиришни, нафас олиш ҳамда нутқ суръати ва оҳангини мўтадиллаштиришни, нутқий муомалани фаоллаштиришни, зарур ҳолатларда диққат билан эшитиш ва фонематик идрок этишни ривожлантиришни, товушларни талаффуз этишдаги нуқсонларни тузатишни, суст ва фаол луғат бойлигини кенгайтиришни, жумлаларни грамматик жиҳатдан тартибга солишни такомиллаштиришни назарда тутади. Дудуқланувчилар билан машғулотлар пайтида хулқ-атвордаги руҳий оғишлар бартараф этилади: (ўқувчиларда, ўсмирларда), нуқсонга нисбатан тўғри муносабат ҳосил қилинади, ақлий қобилият, одоб ва аҳлоқ тўғрисидаги тасаввурлар ривожлантирилади, ҳар томонлама ривожланган шахс таркиб топтирилади.

Якка тартибдаги машғулотлар тўғри нутқ ва хулқ-атвор кўникмаларини тарбиялаш бўйича қўшимча машғулотлар ўтказиш зарур бўлган ҳолларда олиб борилади (нотўғри талаффуз этишни тузатиш, руҳий кўринишдаги суҳбатлар ва ҳоказо). Билвосита логопедик таъсир этиш болага мўлжалланган барча кун тартибини логопедик машғулотлар ва атрофдагиларнинг унга нисбатан муносабатини ўзида акс эттиради. Бу системада нутқ режими муҳим ўрин эгаллайди. Мактабгача тарбия ёшдаги болаларнинг нутқ режими катталарнинг кенг кўламли ёрдами орқали амалга оширилади. Бунда улар болаларнинг бир нутқ босқичидан бошқасига ўтишини мунтазам назорат қиладилар. Ўқувчилар, ўсмирлар ва катталарнинг нутқ режими улар томонидан зарур нутқ машқларини танлаб олишни, улар томонидан тўғри нутқ талабларини, турли шароитларда тўғри нутқ кўникмаларини машқ қилдирилишини назарда тутади. Логопедик машғулотларнинг нутқ жиҳати нафас олиш, товуш ва артикулятсия вазифаларини, нутқни тўғри тарбиялашни тартибга солиш ва мувофиқлаштиришни ўз ичига олади. Адабиётда тўғри нафас олишни тарбиялаш методи ҳақида бир неча қарашлар бор. Айримларнинг фикрича, нафас олиш бўйича дидактик машқларни кўллаган ҳолда, нафас олиш устидан махсус иш олиб бориш тавсия этилади. Бошқалар эса нафас олиш ритми эркин ва тинч нутқ орқали тикланади, яъни нутқнинг шошилинч бўлмаган суръати тарбияланади ва бунинг натижасида барча нутқ компонентлари, шу билан бир каторда нафас олиш ҳам нормаллашади. Псиҳология мактаби вакилларининг фикрича, нутқнинг, бинобарин, нафас олишнинг тарбияланишига иродани машқ қилиш ёрдам беради. Агар нафас олиш устида ишлашни нутқ нуқсони тузилишига боғлиқ ҳолда, якка тартибда олиб борилса, бундай фикрларнинг ҳар бирида маъқул томонини учратиш мумкин. Нафас олиш нутқ жараёнида машқ қилиб мустаҳкамланади: талаффуз пайтида бир марта нафас чиқарилиши орқали дастлаб қисқа гаплар, кейин

сўзлар сонини секин-аста кўпайтира бориб гаплар айтилади. Узун жумлаларни логик тўхтамлар билан қисмларга бўлиб талаффуз этиш малакаси ҳосил қилинади, бунда тиниш белгилари иштирок этади ёки аксинча. Шундан сўнг наср ёки назм матнларини ўқишга ўтилади. Товуш бузилишлари кўпинча нафас олишдаги камчиликлар билан боғлиқ бўлади: дудуқланувчиларда айрим пайтлари нафас олиб сўзлашда бўғиқ товуш кузатилади; кучли нафас чиқариш пайтида тез, бақириқ товуш; товуш аъзолари пайларининг зўриқиши натижасида товушнинг қаттиқ хуружи ва ҳоказолар кузатилади. Дудуқланувчилар билан товуш тарбияси юзасидан олиб бориладиган ишлар артикуляр аъзолар мускулларини, биринчи навбатда пастки жағ, тил мускулларини бўшаштиришдан бошланади (масалан, тилни н товуши учун зарур бўлган ҳолатга қўйилади ва ну – но – на товушсиз талаффуз қилинади; бунда жағ секин-аста пастга туширилади; не –ни –ну жағ секин кўтарилади). Машқ беихтиёр ҳаракатга қадар давом эттирилади. Кейин товушнинг юмшоқ бошланмаси, товушнинг унлилар билан биргаликдаги узлуксиз Энгил талаффузи, сўнг сонор товушларнинг унлилар билан биргаликда бўғинларга бўлиб талаффуз этилиши, гапларда талаффуз этиш машқ қилинади ва ҳоказо. Дудуқланувчиларда мустақил нутқни тарбиялашда тўғри нутқ шаклларининг зарурий узлуксизлигига риоя қилинади. Дастлаб назм матнини бир-бирига боғлиқ ҳолда қайтариш орқали ўқиш жараёнида Энгил ритмик нутқ тарбияланади. Кейин қийин ҳолатларда логопед ёрдамида мустақил ўқиш, сўз оралатиб ёки матнни айрим бўлакларга бўлиб, кимнингдир ёрдамида, бир хил оҳангда ўқиш; диалогли матнни ўқиш; тиниш белгиларини ҳисобга олиб, шартли узунликка амал қилиб тўхташ орқали ўқиш; ўрганилган шеърни талаффуз этиш тавсия қилинади. Мустақил нутқни тарбиялашга нутқнинг бошқа шаклларига нисбатан кўп вақт ажратилади. Мустақил нутқ олдиндан тайёрланган (шеър, қайта ҳикоя қилиш, дарс мазмунини баён қилиш, кўрган-кечирганлар ҳақида ҳикоя қилиш) ва олдиндан тайёрланмаган (кўтилмаган саволларга жавоблар

қайтаришни илтимос қилиш, берилган мавзу хусусида гапириш) бўлиши мумкин. Нутқнинг биринчи кўриниши дудуқланувчи учун жуда Энгил бўлгани сабабли иккинчисидан олдин такрорланади. Мустақил нутқни тарбиялаш учун намуна сифатидаги айрим машқлар: берилган саволга жавоб, бошланган жумлани якунлаш, унинг ўзи савол бериш, берилган сўз асосида жумла тузиш, жумлани қайтадан тузиш, логопед ёки ўртоғи билан суҳбат, саҳналаштирилган томошаларда иштирок этиш, баён қилинган вокеани, расм бўйича драматик матнни сўзлаб бериш, томоша қилинган театр, кино ҳақида, шахсий кузатишлар ҳақида, ҳодисалар тўғрисида сўзлаш; телефон орқали суҳбатлашиш; маъруза, баҳсда иштирок этиш ва ҳоказо. Логопедик машғулотларнинг нутқ материали мазмуни бузилишининг тузилишига, ёшга, дудуқланувчилар гуруҳига, дудуқланишнинг ўтиб боришига, дудуқланувчининг ўз нуқсонига бўлган муносабатига ва бошқа кўпгина омилларга боғлиқ ҳолда ўзгартирилади. Бундай омилларнинг ҳисобга олиниши: дудуқланувчини табақалащтириб чуқур ўрганишни ва дудуқланишни бартараф этиш юзасидан турлича методикаларнинг яратилишига имкон беради. Дудуқланадиган болалар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларга қуйиладиган асосий талаблар: 1. Логопедик машғулотлар дудуқланувчи боланинг нутқи ва шахсига педагогик-тузатиш орқали таъсир этишнинг асосий вазифаларини ўзида акс эттиради. 2. Логопедик машғулотлар муайян тартибда, узлуксиз, босқичли, асосий дидактик принципларни ҳисобга олган ҳолда ҳар бир боланинг шахсий хусусиятларига боғлиқ равишда; болаларнинг онглилиги ва фаоллигига таянган ҳолда олиб борилади; машғулотларда қўлланмалар, таълимнинг кўргазмали, техник воситаларидан фойдаланилади; машғулотлар тарбияланаётган тўғри нутқ ва хатти-ҳаракат куникмаларининг мустатаҳкам бўлишига ёрдам беради.

3. Логопедик машғулотлар мактабгача тарбия ёшдаги ва мактаб ёшидаги болаларни тарбиялаш ва ўқитиш дастурлари талабларига мос бўлади. 4. Машғулотларда дудуқланадиган болаларнинг турли шароитларда тўғри нутқи ва хатти-ҳаракатини машқ қилдириш зарурлиги ҳисобга олинади, масалан: логопедия кабинетида ва ундан ташқарида, турли ҳаётий вазиятларда, таниш ва нотаниш шахсларнинг иштирокида ва ҳоказо. Шу мақсадда логопедик машғулотларнинг турли кўринишлари: нутқни ривожлантиришга доир кўпгина иш шакллари, дидактик, ҳаракатли, сюжетли-ролли ва ижодий ўйинлар, саёҳатлар, эрталиклар, концертларга тайёрланиш ҳамда уларда иштирок этиш, микрофон олдида сўзга чиқиш ва бошқаларда қўлланилади. 5. Машғулотлар шундай ташкил қилинадики, уларда бола дудуқланишсиз ва у билан бирга келиб чиқадиган бузилишларсиз гапириши лозим. 6. Машғулотлар боладаги яхши кайфиятни, бардамлик, ўз кучига ишончни мустаҳкамлайди. 7. Дудуқланувчилар билан олиб бориладиган машғулотларда тўғри нутқ намуналари логопеднинг, самарали шуғулланадиган болаларнинг нутқи, бадиий сўз усталарининг чиқишлари акс эттирилган магнитофон ёзувлари ва пластинкалар, логопедия курсини аввал муваффақиятли тамомлаганларнинг тантанали чиқишлари ва ҳоказолар мунтазам иштирок этади. 8. Машғулотлар атрофдагиларнинг дудуқланадиган болага нисбатан тўғри муносабатда бўлишлари ва унинг тўғри тарбияланиши асосида олиб борилади. Дудуқланадиган боланинг мустақил ишлашини ташкил этиш нутқ тарбиячиси вазифаларини оилавий-маиший, ўқув-тарбиявий шароитларда ва унинг тенгдошлари жамоасида бажарилишига йўналтирилади. Гуруҳларни тўлдириш дудуқланувчилар ёшини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Ёшларнинг турлича бўлиши логопед ишининг ўзига хос

методикаларидан фойдаланиш зарурлигини, унинг айрим компонентлари самарадорлигини ўзгартиришни талаб этади. Мактабгача тарбия ёшдаги болаларда ўйин тусидаги нутқ машғулотлари, тарбиявий тадбирлар, айрим ҳолларда – тиббий тадбирлар асосий ўрин эгаллайди. Ўсмирлар ва катталарда -аксинча, тиббий воситалар, психотерапия (шу жумладан унинг сугГЭСтив методлари), кам ҳолларда – педагогик воситалар муҳим аҳамият касб этади. Тарбиянинг асосий вазифаси болаларни тегишли дастурларда қайд этилган билим ва кўникмаларга ўргатишдан иборат бўлади. Бу вазифаларни ақлий, аҳлоқий, жисмоний ва меҳнат тарбияси бўйича ўқув машғулотларида амалга ошира бориб, тарбиячи ҳар бир боланинг нутқий тузатиш тарбияси билан боғлиқ ҳолдаги нутқ имкониятларини инобатга олади. Бундан ташқари, тарбиячи ўз машғулотларида, дарсларда, кун тартибининг айрим пайтларида, эркин ўйин ва машғулотларда болаларнинг нутқ кўникмаларини мустаҳкамлайди. Логопедик ритмика логопедик ишнинг муҳим бўлими ҳисобланади. Бу нутқий тузатиш тарбияси мақсадларида амалга ошириладиган мусиқали ҳаракат, нутқий ҳаракат, мусиқали нутқ топшириқлари ва машқлари системасини ўзида акс эттиради. Логопедик ритмика, ўзининг ташкилий тартибига қарамасдан, логопедик машғулотларга қўшимча ҳисобланади ва унга махсус ажратилган вақтда олиб борилади, шунингдек логопед машғулотларига, қисман тарбиячи машғулотларига қўшилади. Дудуқланувчилар билан қуйидаги логопедик ритмика воситаларини қўллаш мақсадга мувофиқдир: кириш машқлари; юз имо-ишоралари, диққат билан эшитиш ва хотира, кўриш диққати ва хотирасини ривожлантириш, фазода мўлжал олиш ва ритм ҳиссини ривожлантириш, тақлидчанликни ривожлантириш машқлари ва ўйинлари; иродавий сифатлар, фаоллик, мустақиллик, ташаббускорликни ривожлантириш мақсадидаги ижодий, сюжетли-ролли, ҳаракатли ўйинлар; умумий ҳаракатларни, қўл, панжа, бармоқлар ҳаракатларини ривожлантириш мақсадида қоидалари бўлган

ҳаракатли ўйинлар, машқлар; нутқ тузилишини ривожлантириш учун мусиқа жўрлигидаги машқ ва қўшиқли ўйинлар, драмалаштирилган ўйинлар; хаёл, ижодий қобилиятлар, мусиқий хотира ва мусикий ижодийликни ривожлантиришга қаратилган машқлар, ўйинлар; бадиий лавҳалар, эрталиклар, кўнгилочар томошалар, байрам чиқишлари (болалар учун), кулги кечалари, имо-ишорали томошалар, концертлар ва ҳоказо (катталар учун). Ҳаракатли, мусикий-ҳаракатли, мусиқий-нутқли, ритмик, мусиқа жўрлигисиз нутқли, ҳаракатли-нутқли машқ ва ўйинлар просодиянидудуқланувчининг ҳаракат соҳасини нормаллаштиради, бу эса, ўз навбатида, унинг муомалага, суҳбат иштирокчисига, атроф-муҳитга ва ўз нутқининг бузилишига нисбатан муносабатини қайта кўришга ёрдам беради. Бу қайта кўриш хулқ-атвор ва хатти-ҳаракатнинг шундай ижобий хусусиятлари билан боғланганки, улар дудуқланувчида руҳий ҳаракатлантирувчи воситасини тузатиш жараёнида намоён бўлади, жумладан: ҳаракатдаги ишонч, уларни бошқариш, муомаладаги ташаббускорлик, ҳаракат ва нутқ қийинчиликларини Энгишдаги мустақиллик, фаолиятдаги тиришқоқлик, нутқ бузилишига нисбатан муносабатни қайта кўриш билан боғлиқ ҳолда ҳаётий вазиятлар моҳиятига қайта мувофиқлашиш. Шундай қилиб, логопедик ритмика дудуқланувчи шахсининг қайта тарбияланиши, сотсиал мослашуви учун, шунингдек, унинг умумий ва нутқ ҳаракат воситаларини машқ қилдириш ва тузатиш учун (В. А. Гринер, Н. Самойленко, Г. А. Волкова, В. И. Дреевянников, Э. В. Оганесян, Н. А. Ричкова) катта аҳамиятга эгадир. Дудуқланувчиларнинг сотсиал мослашуви борасидаги вазифалар (ўсмирлар ва катталар масаласида тикланиш ҳам бўлиши мумкин) педагогик ва руҳий таъсир этиш мажмуи йўли билан амалга оширилади. Бунда оила муҳим ва ҳал қилувчи ўрин тутади. Боланинг оилага ва ота-онага нисбатан ҳис-ҳаяжонли боғланишининг муҳим даражаси жиддий руҳий омил саналади, логопед ота-оналарга маслаҳат бериш ва улар билан методик

ишлар олиб боришда буни ҳисобга олади. Оила ўзининг табиий руҳийпедагогик тикловчи таъсири билан дудуқланувчи шахсини қайта тарбиялаш ва унинг тўғри нутқини мустаҳкамлашда бирламчи ва кучли асос саналади. Ота-оналар ва педагогларга билан маслаҳат бериш ва улар билан методик иш олиб бориш дудуқланадиган болага таъсир ўтказиш учун қулай шарт-шароитларни таъминлашга; уйда ва болалар муассасаларида унга нисбатан тўғри муносабатни яратишга; боланинг логопедик машғулотлардан ташқари ҳолларда зарур мустақил ишлашини ташкил этишга йўналтирилгандир. Бундай иш шакллари қуйидагилардан иборатдир: ота-оналар ва педагогларни дудуқланишнинг моҳияти ва сабаблари ҳақидаги қатор суҳбатлар кўринишида, дудуқланиш ва дудуқланадиган шахслар тўғрисидаги, унинг пайдо бўлишидаги муҳим жиҳатлар ва уни бартараф этиш услублари ҳақидаги нутқ машғулотларининг моҳияти ва юналишлари хусусидаги педагогик-тузатиш жараёнида ота-оналар ва педагогларнинг тутадиган ўрни ҳақидаги, уйдаги кун тартибининг муҳим томонлари тўғрисидаги, атрофдагиларнинг дудуқланадиган болага нисбатан муносабати ва ҳоказолар ҳақидаги зарур билимлар билан таъминлаш. Суҳбатларнинг ташкил этилиши ота-оналар учун ҳар бир бола ҳақидаги алоҳида, якка тартибдаги маслаҳатлар беришни истисно этмайди. Шунингдек, ота-оналарнинг логопедик машғулотларда иштирок этишлари ҳам муҳимдир. Бунда улар дудуқланишни бартараф этишга ёндашиш қонунқоидалари, болалардаги нутқ тортишишларининг олдини олиш ва уларни тугатиш усуллари билан танишиш имконига эга бўладилар.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002. 8. Филичева Т.Б. и др. Дети с фонетико-фонематическим недоразвитием Изд-во ГНОМ и Д. – М., 2000.

O'xshashlar

Дудуқланишни бартараф этишга қаратилган ўйинлар

Дудуқланишни бартараф этишдаги комплекс психологопедагогик иш тизими ва логопедик ритмика

Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларнинг дидактик асослари

Нутқида бузилишлари бўлган болаларнинг шахс ва шахслараро муносабати хусусиятлари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш