Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларнинг дидактик асослари - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларнинг дидактик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.1064453125 KB

Ko'chirib olish

Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларнинг дидактик асослари Режа: 1. Болалар логопедиясининг дидактик асослари. 2. Логопедик машғулотларда системалилик ва изчиллик тамойиллари 3. Уйғунлашган-акс эттирувчи нутқ

Болалар логопедиясининг дидактик асослари. Нутқий камчиликларга эга бўлган болалар билан олиб бориладиган тарбиявий, таълимий ва коррексион иш тизими умумдидактик қонуниятлар, тамойил ва методлар асосида ташкил этилади. Ҳозирги замон педагогикасида қуйидаги асосий тамойиллар ажратилган: индивидуализатсия ва жамоатчилик, системалилик ва кетма-кетлик (изчиллик), онгли фаоллик, кўргазмалилик, мустаҳкамлилик ва бошқалар. Бу тамойилларнинг жами (мажмуи) ва дудуқланувчи болаларга нисбатан уларнинг қўлланилишининг ўзига хослиги коррексион ўқитишнинг барча томонларини яъни мазмунини, методлари ва ташкилий шаклларини белгилаб беради. Ҳозирги вақтда турли хил логопедик методик ишларни мавжудлиги нутқ бузилишларининг шаклларини, болалар ёшини, логопедик иш шароитини ҳисобга олган ҳолда назарий ва коррексион ўқитишнинг асосий тўрини аниқлаш ва ишлаб чиқиш зарурлигини кўрсатади. Умумий назарий ўқитиш ва хусусий логопедик методикалар сўзсиз бир-бирини тўлдиради. Шундай қилиб, асосий дидактик қонуният ва тамойиллар нутқ фаолиятида камчилиги бўлган болалар билан ишлашда асос бўлиб хизмат қилади. Бу асосларни билиш дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган коррексион педагогик ишларнинг муваффақиятли гаровидир. Дудуқланувчи болаларга индивидуал ёндашиш. Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган гуруҳли, жамоали логопедик машғулотлар кўп йиллик амалиётни кўрсатишича ўзининг ижобий томонини оқлаб келди. Жамоа билан машғулот ўтказиш ҳамма болаларнинг фаол ишлаши учун шароит яратади. Индивидуал ёндошиш талаблари шахсни жамоага қарши қўйилганлигини билдирмайди. Балким, ҳар бир болани имкониятларини яхши билган ҳолда жамоа ишини ташкил қилиш мумкин.

Логопедик ишда индивидуал ёндошиш бу ҳар бир дудуқланувчи болани логопедик ишдан олдин ва логопедик иш жараёнида чуқур ўрганиш, уларни псиҳологик хусусиятлари ва нутқ имкониятларини ҳисобга олган ҳолда коррексион – педагогик ишларни танлашдир. Дудуқланувчининг ёши дидактик материал ва логопедик иш шаклларини аниқлайди. Мактабгача ва мактаб ёшидаги болалар, ўсмир ҳамда катталарнинг психофизик хусусиятлари логопеддан «Боғчада ўқитиш ва тарбиялаш дастури» ва ўйин фаолияти; иккинчидан мактаб дастури ва ўқув фаолияти, учинчидан турли хил меҳнат фаолиятларини ҳисобга олишни талаб этади. Логопедик гуруҳни жамлаш (комплектлаш) дудуқланувчиларни ёшини ҳисобга олиб, гуруҳга бир хил ёшли болаларни танлаш бўйича ўтказилади. Гуруҳда турли ёшдаги дудуқланувчиларни борлиги логопедик ишда алоҳида методикаларни қўллаш заруриятини келтириб чиқаради ҳамда дудуқланишни бартараф этишда даволаш педагогик ишларнинг таркибини интенсивлигини ўзгартиришга тўғри келади. Масалан, мактабгача ёшдаги болаларда ўйин шаклидаги нутқ машғулотлари, тарбиялаш тадбирлари асосий ўринни, тиббий даволаш ишлари эса камроқ ўринни эгаллайди. Ўсмир ва катталарда эса аксинча, асосий диққат тиббий даволаш ваоситалари яъни, психотерапия (сугГЭСтив метод)га камроқ педагогик ишларга қаратилади. Дудуқланувчилар билан олиб бориладиган логопедик ишларда индивидуал ёндошиш тамойилини жорий этиш болаларни бирламчи ва динамик ўрганишда (машғулотлар жараёнида) муҳим аҳамият касб этади. Логопед учун лингвистик, псиҳологик ва педагогик кузатувлар зарурдир. Булар дудуқланувчиларга коррексион таъсир этиш шаклларини танлаш имконини беради.

Логопедик машғулотларда системалилик ва изчиллик тамойиллари Дудуқланувчилар билан ўтказиладиган логопедик машғулотларда системалилик ва изчиллик дидактик тамойили шу машғулотнинг логик мазмунида акс этади. Болаларда аниқ билим ва тўғри нутқий малакаларни тарбиялаш қатъий системалилик ва изчиллик тартибида олиб борилади. Уларнинг нутқий имкониятларини ҳисобга олган ҳолда, бутун таълим жараёни оддийдан мураккабга, маълумдан номаълумга, Энгилдан оғирга ўтиш асосида амалга оширилади. Дудуқланувчининг нутқига унинг мустақиллик даражаси таъсир қилади. Мустақил нутқнинг ривожланганлик даражасига қараб, нутқнинг мураккаблашиб борувчи бир нечта босқичини ажратиш мумкин: 1. Уйғунлашган нутқ – дудуқланувчининг логопед билан биргаликда ёки логопеддан сўнг жумлаларни такрорлаши; Дудуқланишнинг энг оғир даражасида ҳам киши эркин гапиради, негаки ўзга одамнинг жумлалари қайтарилади. Мустақил нутқ минимал даражада бўлади. 2. Акс эттирилган нутқ –дудуқланувчининг логопеднинг кетидан жумлаларни қайтариши. Бунда ҳам ўзга одам жумлаларининг тузилиши такрорланади. Бу нутқ тури ҳам барча дудуқланувчиларга қўл келади. 3. Кейинги дудуқланувчилар учун мураккаброқ ҳисобланадиган нутқ шакли – саволларга жавоб беришдир. Бу босқичда иш аввал содда, оддий саволларга жавоб бериш устида иш олиб борилади, кейин эса мураккаб, кенгайтирилган саволларга жавоб бериш устида ишланади. Бу босқичнинг акс эттирилган нутқ босқичидан фарқи шундаки, бу босқичда мустақил нутқ намоён бўлади, саволларга жавоб бериш дудуқланувчиларга маълум бир қурилишга эга бўлган гаплардан фойдаланиш имконини беради. Дудуқланувчилар учун энг мураккаби саволларга кенгайтирилган ҳолда жавоб беришдир. 4. Сўзлаб бериш – бу босқич нутқ жараёнини янада мураккаблаштиради. Яъни бунда дудуқланувчи бир, икки жумла билан

чегараланиб қолмай, балки сўзлаб беришда ундан кўпроқ жумлалардан фойдаланишга тўғри келади. Сўзлаб беришда сўзлаш учун осонлик тўғдирувчи ёрдамчи воситалар ҳам мавжуд: эртак, ҳикоя, кўрилган кинофилмини гапириб бериш. 5. Ҳикоя, сайл, экскуртсиялар, расмлар, мавзу бўйича олинган таассуротларни мустақил гапириб бериш. 6. Мустақил нутқ – дудуқланувчилар учун энг мураккаб нутқ шакли. Бу нутқ табиий шароитда атрофдагилар билан эркин муносабатга киришиши – саволллар, илтимос, мурожаат, фикр алмашиш, истак билдириш ва ҳаказоларда намоён бўлади. Шундай қилиб, дудуқланувчиларда эркин, мустақил нутқ машғулотларда қуйидаги изчилликда тарбияланиши мумкин: 1) логопед билан бирга ва логопед кетидан қайтариладиган нутқ; 2) нутқнинг савол ва жавоб шакли; 3) сўзлаб бериш ва ҳикоя; 4) мустақил нутқ. Дудуқланувчи нутқининг ҳолатига таъсир қилувчи омиллардан бири, унинг турли хил нутқий тайёргарлик даражасидир. Агар дудуқланувчи матнни ёддан билса ёки керакли материални олдиндан такрорлаб, у билан таниш бўлса, нима демоқчи эканлигини олдиндан фикран ўйлаб ва уни қандай кетма-кетликда айтмоқчи эканлигини режалаштирган бўлса у осон гапиради. Дудуқланишни кучайиши нотаниш матн билан ишлашда ва фикран тайёрланмасдан сўзлаш вақтида намоён бўлади. Нутқий машқлар қуйидаги кетма-кетликда олиб борилади: 1) ёд олинган матн; 2) ўқиб эшиттирилган матн; 3) фикран ўйлаб қўйилган матн; 4) нотаниш матн.

Дудуқланувчида нутқий пай тортишишлар таъсир қилувчи омилардан бири, нутқий тизимнинг мураккаблик даражси. Одатда, дудуқланувчилар алоҳида товушларни кўпинча унлиларни осон талаффуз қиладилар. Бўғинлар сўнг сўзларни талаффуз қилиш унли товушларга нисбатан мураккаблашади. Уларда асосий қийинчилик фикрни баён этишни бошлашда (сўзлашни бошлашдаги қийинчилик) пайдо бўлади. Дудуқланувчилар нутқининг эркинлиги ва баландлиги нутқий машқларнинг аниқ кетма-кетлиги асосида амалга оширилади: овоз чиқармай, секин, шивирлаб, баланд ва одатланган овоз билан гапириш. Дудуқланувчилар нутқига нутқнинг равонлиги, бир маромдалиги ҳам самарали таъсир кўрсатади. Ашула айтишда, ритмик шеърий нутқ ва чўзиб сўзлашда нутқий пай тортишишлар анча камаяди, ёки бутунлай йўқолади. Нутқий сўзлашиш ритмик ҳаракатлар жўрлигида бўлса, дудуқланувчи сўзлаш жараёнида маълум бир Энгилликни ҳис этади. Кейинчалик мулоқотда бўлиш кўникмалари бир маромдаги нутқдан ҳар хил тўлқиндаги оддий нутққа ўтилади. Шундай қилиб, дудуқланувчиларда нутқнинг равонлиги ва бир маромдалигини қуйидаги кетма-кетликда (изчилликда) тарбиялаш мумкин: 1) Ашула; 2) ашула жўрлигидаги ҳаракат; 3) ритмиклашган нутқ (шеър, кейинчалик проза (наср)) ҳаракатлар билан; 4) ритмиклашган нутқ (шеър, проза (наср)) ҳаракатсиз; 5) унли товушларга таяниш; 6) турли тўлқиндаги нутқ. Дудуқланувчиларда тўғри нутқни тарбиялаш вазифаси турли эмотсионал ҳолатларда тўғри сўзлашни машқ қилишдан иборат. Логопед дудуқланувчиларга турли кайфият, эмотсионал ҳаяжонланиш, руҳий тушкунликлар бўлишидан қатъий назар ўзини тута билиш ва нутқини назорат қилиб боришга ўргатади. Инсон нутқи ва эмотсионал ҳолатига

атроф-муҳит, унинг характер фаолияти ва одамлар таъсир этади. Шунинг учун машғулотларда нафақат нутқий машқларни балки, турли вазиятларни ҳам аста-секин мураккаблаштириб боришни кўриб чиқмоқ лозим. Шароитдан келиб чиққан ҳолда нутқий машқларни кетма-кетлигини (изчилигини) қуйидагича белгилаш мумкин: а) таниш, бирламчи шароитда; б) кам таниш бўлган; в) таниш бўлмаган, бегона шароитда тўғри нутқни машқ қилиш. Атрофдаги жамоатчиликни ҳисобга олиб – ёлғизликда, яқинлари ва ўртоқлари; тарбиячилар билан; кам таниш бўлган инсонлар билан; нотаниш, бегоналар билан, гарчи бу Эрда дудуқланувчиларнинг иштирокчилар мулоқот шароитига қаратилган реакциясига боғлиқ равишда, турли вариантлар бўлиши мумкин. Ниҳоят, дудуқланувчи бола фаолияти қуйидагиларга боғлиқ равишда нутқ сифатига таъсир этиши мумкин: а) уни кўринишига боғлиқ; б) мураккаблик даражасига (елементар ҳаракатлар, ҳаракатлар мажмуи); в) вақтга муносабатига боғлиқ (ҳозирни, ўтганни ёки келажакни таърифлаш). Дудуқланувчи бола нутқи ҳолатига таъсир этувчи турли хил омилларнинг мавжудлиги, логопедга нутқий тортишишларнинг келиб чиқиши ва олдини олишни, олдиндан пайқаш учун турли кўринишдаги нутқий машқлар ва вазиятларни қўшиш имконини беради. Системалилик ва кетма-кетлилик тамойили дудуқланувчиларга логопедик таъсирнинг фақат мантиқий томонини эмас, балки, ташкилий томонини ҳам ўз ичига олади, чунки маълум билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш системали тарзда, доимий ва режа бўйича амалга оширилади. Неврозларни даволаш асосида ётувчи нерв жараёнларини доимий машқ қилдириш фақат шу ҳолда содир этилади.

Логопедик машғулотлар курси дудуқланувчилар билан олиб бориладиган, вақт, вазифа ва мазмун бўйича яхлит, тугалланган иш тизимидан иборат ва даврларга бўлинади (тайёрлов, машқ қилувчи, мустаҳкамловчи). Ҳар бир даврда бир қатор босқичларга ажратиш мумкин (масалан, гапирмаслик, уйғунлашган, акс эттирилган нутқ, нутқ ўргатув тартиби ва ҳ.к.). Логопедик ишнинг ҳар бир босқичи ўзаро боғлиқ машғулотлардан ташкил топади. Тайёрлов босқичи вазифаларига авайловчи тартиб яратиш, болани машғулотларга тайёрлаш, тўғри нутқ намуналарини кўрсатиш киради. Авайловчи тартиб қуйидагилардан иборат: салбий таъсир этувчи омиллардан бола психикасини ҳимоялаш; тинч, осуда муҳит, дўстона ва тўғри муносабат яратиш; нотўғри нутққа ўрганиб қолишга йўл қўймаслик; кун тартибини белгилаш ва риоя қилиш; тинч ва турлича машғулотларни назарга олиш; шовқинли, ҳаракатли ўйинлар, машғулотлар билан кўмиб ташлашга йўл қўймаслик. Шунингдек, дудуқланувчи болани тинчлантириш, ўз нуқсонига қаратилган тушкун эътиборни чалғитиш ва шу билан боғлиқ тарангликни йўқотиш муҳим. Имкониятга қараб дудуқланувчининг нутқий фаолллигини чеклаш ва шу орқали нотўғри нутқий стереотипни сусайтириш мақсадга мувофиқдир. Болани машғулотларга жалб этиш учун, радиокўрсатувлар, магнитофон ёзувлар, пластинкалар, адабий асарлар ҳақидаги суҳбатлардан фойдаланиш, атрофдаги одамларнинг ифодали нутқига ижобий белгиларига дудуқланувчининг эътиборини қаратиш, машғулотгача ва машғулотдан сўнг болалар нутқининг магнитафон ёзувлари орқали намойиш қилиш (айниқса, мавжуд дудуқланишни улар томонидан онгли англаш ҳолларида) лозим. Машғулот бошидаги ёмон нутқ ва машғулот сўнгидаги тўғри, эркин нутқ орасидаги қарама-қаршиликлар, болаларда яхши гапиришга ўрганиш

истагини туғдиради. Шу мақсад учун машғулотлар курсини ўтаб бўлган болалар чиқишлари ва саҳна кўринишларидан фойдаланиш мумкин. Логопед биринчи машғулотлардан бола билан тўғри нутқнинг муҳим сифатларини ишлай бошлашди: баландлик, ифодалилик, шошмаслик, тўғри ибора тўзиш фикрларни кетма-кет баён қилиш, суҳбатлашганда эркин ва ишонч билан гаплашиш ва бошқалар. Машқ қилувчи босқич вазифаларига бола учун мураккаб бўлган барча нутқ шакллари ва нутқий вазиятларни эгаллаш киради. Боланинг биринчи босқичда қўлга киритган билим, кўникма ва малакаларига таянган ҳолда, эркин нутқ малакаларини тарбиялаш ва нутқнинг турли шаклларида ва турли хил нутқий вазиятларда тўғри хатти-ҳаракатларни тарбиялаш бўйича иш олиб борилади. Дудуқланишнинг бирмунча мураккаб кўринишларида машқ қилувчи босқич уйғунлашган акс эттирувчи нутқдан бошланади. Агар тўғри нутқнинг барча талаблари бу босқичда осон ва яхши бажарилса, логопед бола билан ибораларни биргаликда такрорлашдан воз кечади ва унга иборадан мустақил нусха олиш имкониятини беради. Уйғунлашган-акс эттирувчи нутқ босқичида турли матнлар қўлланилади: ёд олинган машҳур эртаклар, савол ва жавоблар, нотаниш эртак, ҳикоялар. Нутқ машғулотлари хонада ёки уйда логопед ёки ота-оналар билан ўтказилади. Агар машғулотга бегона кишилар, тенгдошлари таклиф қилинса шароит мураккаблашади. Логопедик ишда кейинги қадам – нутқнинг савол-жавоб босқичидир. Бу даврда бола намуналар бўйича ибораларни такрорлашдан аста- секин озод бўлади ва мустақил нутқий мулоқотда дастлабки ютуқларга эриша бошлайди. Акс эттирилган жавоблардан бошлаш мақсадга мувофиқдир, катта одам савол беради ва ўзи жавоб беради, бола жавобни такрорлайди. Аста-секин саволларга қисқа жавоблардан бола бир мунча мураккабларига ўтади. Бола илгари олган намуналаридан фойдаланган

ҳолда мураккаб гапларни мустақил тўзишга ўрганади. Нутқий машқларнинг сунъийлигини олдини олиш учун уларни боланинг кундалик ҳаёти ва дастур материали билан боғлиқ турли хил материалларнинг ўзида ўтказиш керак: расмлар бўйича саволлар, эртак ёки ҳикоя мазмуни бўйича саволлар, ўйин жараёни бўйича саволлар ва бошқалар. Фаолиятнинг турли кўринишларини саволлар билан бирга олиб бормоқ фойдалидир (умумтаълим машғулотларида ташқил қилинувчи фаолиятлар): атрофдагиларни кузатиш, меҳнат, қуриш-ясаш, расм чизиш, ўйинчоқлар билан ўйналадиган ўйинлар ва бошқалар. Дастлаб боланинг жавоблари уни оддий ҳаракатларини, ҳозирги замонда ишланган содда кузатишларини акс эттиради (мен уй чизяпман, столда олмалари билан ваза турибди). Сўнг ўтган замонда, тугалланган ҳаракатлар ёки бажарилган кузатишларни акс эттиради. (Мен кеча отам билан ҳайвонот боғига бордим. Биз у Эрда тимсоҳларни кўрдик). Ва ниҳоят, келаси замонда, кўзлаган ҳаракатлари ҳақида (Биз ҳозир боғга борамиз. Биз бекинмачоқ ўйнаймиз). Бу ҳолда, аниқ фаҳмлашдан ва ўзининг бевосита кузатувлари ва ҳаракатларини узатишдан бола умумлаштирувчи хулосаларга, тахмин қилинган вазиятлар ва ҳаракатларни таърифлаб беришга ўтади. Турли машғулотлар болаларга тўғри нутқ малакаларини ўзининг кундалик ҳаётига ўтказишга ёрдам беради. Агар бола дудуқланса, жавобни Этарлича баланд талаффуз этилмаганини баҳона қилиб (ёки ҳаддан ташқари тез, ёки тушунарсиз), ундан иборани яна такрорлаб бериш илтимос қилинади. Агар нутқий тортишиш кучли бўлиб, бола уни дарҳол бартараф этолмаса, ибора тузилишини тўғрилаш ёки ўзгартиришга имкон берувчи аниқ ёрдамчи саволни бериш мақсадга мувофиқдир. Нутқий машқларни танлашда, нутқий тортишишларни олдини олиш ёки ўз вақтида ёрдамга келишни билиш учун қандай ҳолатларда (қийин товушлар, ибора боши, шароит) болада нутқий тортишишлар намоён бўлиши

мумкинлигини яхши билиш лозим. Нутқий тортишишларнинг бутунлай йўқлиги, дудуқланувчи бола билан олиб бориладиган ва яхши тайёрланган машғулот кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади. Бола оддий саволларга эркин жавоб беришга ўргангандан сўнг, машғулотларда ҳикоя ва қайта ҳикоя қилишлар қўлланилади. Ҳикоя қилиш ва ҳикояларга, саволлардан жавобларга ўтишда кетма-кетликка риоя қилган ҳолда логопед дастлаб болага расмлар бўйича оддий мустақил ибораларни тузиш ва талаффуз қилишни таклиф қилади, сўнг янги расм бўйича саволлар бериш ва уларга жавоб бериш таклиф қилинади. Оддий иборалардан мазмун жиҳатдан боғланган бирмунча мураккаб ибораларга ўтиш мумкин, сўнг яхши таниш бўлган матнни ҳикоя қилиб беришга (ертаклар, ҳикоялар), бироз нотаниш бўлган матнни ҳикоя қилишга (яқиндан ёки энди эшитганини), атроф ҳаётдаги алоҳида омилларни ифодалашга, ўзининг сайри, экскурсияси, машғулотлари ва ҳ.к.лар ҳақидаги ҳикояларга ўтиш мумкин. Нутқ шаклларининг мураккаблашувига мувофиқ машғулотлар шароити ҳам мураккаблашади. Машғулотлар нафақат хонада ёки уйда, балки улардан ташқарида ҳам ўтказилади. Хонада кўчага чиқишга, жамоа жойларига чиқишга тайёргарлик кўрилади, олдинда турган экскурсияга тайёрланадилар, логопед тасаввур қилинган ёки атрофдаги предметлар ёки ҳодисалар ҳақида саволлар беради. Масалан: «Сен олдингда бино кўряпсанми? Унинг нечта қавати бор, томи қандай рангда? Бугун ҳаво қандай?». Кейинроқ бу саволлар мураккаблашади, бола кўрганлари, эшитганлари ёки бажарганлари ҳақида гапиради ва ниҳоят суҳбатда иштирок этади. Нутқий материални ўзлаштиргандан сўнг экскурсияга чиқилади ва болага айнан ўша саволлар берилади. Хонадон ташқарисидаги машғулотларда бола атрофдаги шароит ва одамларга хотиржам таъсирланишга, уялмасликка ва логопед саволларига тўғри жавоб беришга ва ўзи ҳам саволлар беришга ўрганади.

Дудуқланувчи болаларда тўғри нутқни шакллантиришда, хонадон ташқарисидаги машғулотлар катта аҳамиятга эгадир. Бундай машғулотларни тўғри баҳолай олмаслик шунга олиб келадики, бола хонада, яъни бола ўзи учун одатдаги шароитда мутлақо эркин гапириши мумкин, хонадан ташқарида эса унинг нутқидаги тортишишлар сақланиб қолаверади. Мустаҳкамловчи давр вазифаларига, бола томонидан эгалланган тўғри нутқ малакалари ва нутқий фаолиятнинг турли вазиятлари ва кўринишларида ўзини тутиш малакаларини мустаҳкамлаш киради. Ички истак таъсири остида болада юзага келувчи спонтан нутқ материалларида, (атрофдагиларга савол, илтимос билан мурожаат қилиш, тассуротлар алмашиш) белгиланган вазифалар бирмунча фаол амалга оширилади. Дудуқланувчи бола билан олиб бориладиган логопедик машғулотларда логопеднинг иштирок этиш даражаси аста-секин ўзгаради. Биринчи этапларда раҳбар кўп гапиради, охирги этапларда – логопеднинг роли асосан нутқ машғулоти мавзусини тўғри танлашга, унинг боришини йўналтиришга ва боланинг мустақил нутқий фаолиятини назорат қилишга қаратилади. Машғулотлар аста-секин суҳбат характерини ола бошлайди. (Ўтказилган кун, тенгланган эртак, томоша қилинган кўрсатув ва бошқалар ҳақида). Кундалик ҳаётдан олинган мавзулардаги ижодий ўйинлардан кенг фойдаланилади: «Меҳмон», «Дастурхон атрофида», «Шифохона қабўлида», «Дўкон», «Она ва қиз» ва бошқалар, машҳур эртаклар сюжетига саҳналаштирилган ўйин-драмалардан фойдаланилади. Мустаҳкамлаш даврида логопед ва ота-оналарнинг асосий диққати, боланинг машғулотлардан ташқарида қандай гапираётганлигига қаратилади. Шунинг учун, сайрдаги суҳбатда, уйда тушликка тайёргарлик вақтида, эрталабки ювиниш вақтида ва ҳ.к., қачон керак бўлса, уни тўғрилаш имконини қўлдан бой бермаслик керак.

Алоҳида машғулотнинг структура қисмлари (тузилиш қисмлари) Ҳар бир логопедик машғулотда кетма-кетлик тамойили унинг тузилиши қисмларига мувофиқ ифодаланади: тайёрлов, асосий ва тугалловчи қисмлар. Логопедик машғулотнинг тайёрлов қисми, болалар жамоасини уюштиришни, псиҳологик характердаги суҳбатларни, нутқий машқларни, ўтган машғулотда ўтилган нутқий материални такрорлаш ва мустаҳкамлашни, бўлажак ишга болани тайёрлашни ўз ичига олади. Машғулотнинг асосий қисми, албатта, янги нутқий машқлар тўрини ёки улар ўтказилувчи янги шароитларни ўз ичига олади. Машғулотнинг тугалловчи қисмида логопед янги материални мустаҳкамлайди, болалар ишига якун ясайди, уларнинг қўлга киритган ютуқларига диққатни қаратади. Логопедик машғулотлардан ташқарида нутқни машқ қилдириш учун вазифа ва маслаҳатлар беради. Алоҳида логопедик машғулотнинг бундай тузилиши, уни дудуқланувчи болага қаратилган, йўналтирилган ва системали коррексион-педагогик таъсирнинг ягона бир бутун кетма-кетлигини ташкил қилувчилар қаторида кўришга имкон беради. Машғулотларда болаларнинг онглилиги ва фаоллиги Педагогикада онглилик ва фаоллик тамойили фақат билиш фаолияти доирасида кўринмай, балки, эмотсионал – ҳиссий соҳада, яъни амалий – сезги фаолиятида ҳам кўриб чиқилади. Таълим, турли материалларда ва турли шароитларда ўхшаш ҳаракатларни кўп маротаба онгли бажаришни кўзда тутади. Дудуқланувчилар билан олиб бориладиган логопедик ишда онглилик ва фаоллик дидактик тамойилини амалга ошириш Этакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Дудуқланувчилар томонидан логопедик машғулотнинг мақсадини тушуниш – дудуқланувчи ўз камчилигини англаган, ундан уялган, ташвишланган, турлича беркитган ёки бартараф этишга ўринган, ўз

камчилигини ҳис қилган ҳолатлар дудуқланишни бартараф этишнинг муҳим шартларидан биридир. Шу сабабли, логопед логопедик машғулотлар мақсадини фақат нутқий нуқсон, унинг белгиларини бартараф этишда деб билмасдан, балки улар билан боғлиқ дудуқланувчининг хулқи ва шахсияти хусусиятларини бартараф этиш; унинг ўзига, нуқсонига, атрофдагиларнинг баҳолашига муносабатини қайта қуриш зарурияти ҳам эътиборга олинади. Дудуқланиш белгиларини бартараф этиш, ўз нутқи ва ҳаракатлари хусусиятлари бўйича логопедик усулларни эгаллаш вақти билан дудуқланувчига нутқ камчилигини ва унга боғлиқ камчиликларни бартараф этиш жараёнига фаол ва муваффақиятли киришиш имконини беради. Г.Д.Неткачёвнинг фикрича, ўзининг фаоллиги билан дудуқланишдан қутилишга эришган дудуқланувчи, тўғри нутқи ўзининг шахсий ютуғи – меҳнати ва қуввати маҳсули ва ҳеч қачон ундан олиб қўйилмаслигини доимо ёдида тутади. Дудуқланувчилар билан ишлашда логопед таълимнинг ўзига хос воситаларига ҳам таянади. 10.5. Мактабгача ёшдаги дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган коррекцион-педагогик ишлар методикаси Мактабгача ёшдаги дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик методиканинг биринчи муаллифлари Н.А. Власова ва Э.Ф. Рау ўз методикаларини мураккаблаштириб бориладиган нутқий машқлар, боланинг мустақил нутқи даражасига кўра ташкил этадилар. Н.А. Власова нутқнинг 7 хил кўринишини фарқлайди. Булар: 1) логопед билан биргаликдаги нутқ; 2) акс этган нутқ; 3) таниш расмлар асосида саволларга жавоб бериш; 4) таниш расмларни мустақил таърифлаб бериш; 5) эшитилган кичик ҳикояни қайта ҳикоя қилиб бериш; 6) мустақил нутқ (нотаниш расмлар асосида ҳикоя тўзиш); 7) меъёрдаги нутқ (суҳбат, таклиф ва илтимослар).

Э.Ф. Рау логопедик машғулотлар вазифасини қуйидагича тасаввур этади, «дудуқланувчи болалар нутқини юкламадан системали режали машғулотлар йўли билан халос қилиш, шунингдек, нотўғри талаффузни бартараф этиш ва аниқ, тўғри артикулятсияни тарбиялаш». Дудуқланувчи болалар нутқини қайта тарбиялаш учун мўлжалланган барча машғулотлар мураккаблашиб борувчи 3 босқичга бўлинади: Биринчи босқичда машқлар логопед билан биргаликдаги нутқ ва акс эттирилган нутқни тарбиялаш учун махсус ишлар олиб борилади. Иккинчи босқичда болалар расмларни саволлар асосида таърифлаб бериш, берилган мавзуга оид ёки серияли расмлар асосида мустақил ҳикоя тузиш, логопед ўқиб берган ҳикояни қайта ҳикоя қилиб беришга ўргатиб борилади. Учинчи, якунловчи босқичда болаларга эгаллаган малакаларини ўйин, суҳбат, машғулот ва бошқа болалар ҳаётий дақиқаларида дўстлари, тенгдошлари ва катталар билан мулоқот давомида мустаҳкамлаш имконияти таклиф этилади. Н.А. Власова ва Э.Ф. Рау методикаси асосини болалар мустақил нутқини турли даражалари ташкил этади. Узоқ вақтлар мобайнида берилган методика дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик ишлар методикаси оммавий усуллардан бири бўлиб ҳисобланиб келинарди. Ҳозирги кунда логопедлар мазкур методиканинг айрим таркибий қисмларидан фойдаланмоқда. Н.А.Чевелёва қўл фалолияти жараёнида дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган коррексион ишларнинг ўзига хос тизимини таклиф этади. Муаллиф псиҳологик консептсиядан келиб чиқиб, боланинг боғланган нутқини вазиятли нутқдан мустақил нутққа ўтиш йўли билан ривожлантиришни таклиф этади.

Шундан келиб чиқиб, у нутқни қуйидаги шаклларини фарқлайди: 1. Кузатувчи нутқ 2. Якунловчи нутқ 3. Амалга оширувчи нутқ Болаларда дудуқланишнинг бартараф этишнинг 5 босқичи фарқланади: Тайёрлов босқичи. Асосий мақсад – болаларга хулқ-атвор кўникмаларини ўргатиш, логопеднинг кўп бўлмаган, мантиқий тўғри нутқини эшитишга ўргатиш, боланинг ўзини нутқини эса чеклаб қўйиш; Кузатувчи нутқ – бу босқичда болалар бажараётган ҳаракатлари билан биргаликдаги нутқи тушунилади; Якунловчи нутқ –бу босқичда болалар бажариб бўлган ишлари ҳақида сўзлаб берадилар. Кўрув таянчини кенгайтириб бориш натижасида секин аста мустақил нутққа ўтилади; Амалга оширувчи нутқ – бу босқичда болалар бажармоқчи бўлган ишлари ҳақида гапириб берадилар. Бунда болаларда кўрув таянчига асосланмасдан ўз иш режасини тўзишга, ҳаракатларни олдиндан тушунтириб беришга ва номлашга, нутқдан мустақил фойдаланишга ўргатилади. Жумлали нутқи мураккаблаштириб борилади. Бу босқичда болалар мантиқий фикрлашга, ўз фикрини кетма-кет ва грамматик тўғри баён қилишга, сўзлардан асл маъносида фойдаланишга ўргатиладилар; Малакаларини мустаҳкамлаш – бу босқичда болалар у ёки бу буюмни тайёрлаш жараёнини мустақил баён қилиб бериши, уларнинг ўз фаолиятлари ҳақида савол-жавоблари, ўз хоҳиш-истакларини баён этиши орқали олиб борилади. С.А. Миронова мактабгача ёшдаги болаларда дудуқланишни болалар боғчасида ўрта, катта ва тайёрлов гуруҳларида дастурни ўтиш жараёнида бартараф қилиш тизимини таклиф қилади. У «Атрофдаги табиат билан танишув», «Нутқни ўстириш», «Елементар математик тушунчаларни ривожлантириш», «Расм, ёпиштириш, конструкторлаш» каби бўлимлар бўйича машғулот жараёнида олиб боришни таклиф этади.

Муаллиф логопедлар олдига дастур асосида камчиликларни тузатишга қаратилган вазифалар қўяди. Бу вазифалар тўрт чорак давомида кетма-кет мураккаблашган коррексион ишлар натижасида ҳал қилинади. Оммавий болалар боғчаларида дудуқланувчи болалар билан дастурни ўтишда болаларнинг нутқ имкониятларига қараб айрим ўзгаришлар қилиш таклиф қилинади: ўқув йилининг бошларида олдинги гуруҳда ўтилган материаллардан фойдаланиш; машғулотнинг айрим мавзуларини жойини алмаштириш; бироз қийинроқ мавзуларни ўрганиш муддатини узайтириш ва ҳ.к. Биринчи чорак коррексион вазифалари барча машғулотларда содда вазиятли нутқ малакаларидан фойдаланишга ўргатишдан иборат. Луғат билан ишлаш асосий ўринни эгаллайди: луғатни кенгайтириб бориш, сўзларни мазмунини аниқлаштириш, пассив луғат бойлигини фаоллаштириш. Логопеднинг ўзини нутқига алоҳида талаб қўйилади: саволлар аниқ бўлиши, нутқ ҳар хил вариантда қисқа, аниқ жумлалардан ташкил топиши, эртак сўзлаш кўргазмали бўлиши, шошилмаган суратда бўлиши талаб қилинади. Иккинчи чоракдаги коррексион вазифалар мустақил нутқдан фойдаланиш кўникмаларини мустаҳкамлаш, аста-секин мустақил нутқнинг содда кўринишларини эгаллаши, логопеднинг саволи ёрдамида ва саволсиз ҳам ҳикоя тўзишга ўргатишдан иборат. Жумла тузиш устида ишлаш муҳим ўрин эгаллайди: оддий, кенг тарқалган жумлалар тузиш, уларни грамматик жойлаштириш, мураккаб гап тузиш, мазмунини сўзлаб беришга ўтиш. Дастурдаги материални ўрганишдаги кетма-кетлик ўзгаради. Агар биринчи чоракда болалар ҳамма машғулотларда бир предмет билан танишган бўлсалар, иккинчи чоракда эса предметлар такрорланмайди, мавзу ва топшириқдаги умумийлик белгиси бўйича яқин объектлар танланган бўлади. Учинчи чоракдаги коррексион вазифалар олдин ўзлаштирилган нутқ шаклларидан фойдаланиш кўникмаларини мустаҳкамлаш ва мустақил матн бўйича нутқий сўзлашни эгаллашдан иборат. Сўз тузишга анчагина ўрин

берилади: сўз кўргазмали воситаларга қараб, логопеднинг саволлари бўйича ва мустақил тузилиши мумкин. Учинчи чоракда дастурни олдинги босқичларга хос бўлган аста-секинлик билан ўрганиш зарурати йўқолиб боради ва машғулотлар оммавий болалар боғчаларидаги даражасига яқинлашиб боради. Тўртинчи чоракдаги коррексион вазифалар турли мураккабликдаги мустақил нутқдан фойдаланиш кўникмаларини мустаҳкамлашга йўналтирилган. Ижодий сўзлаш устида иш олиб бориш катта ўрин эгаллайди. Шунинг билан бир қаторда олдинги босқичларда бошланган луғат жамғариш давом этади. Жумлалар тузиш такомиллаштирилиб борилади. Болалар ўз нутқида логопед саволларига, мустақил кузатишларига таянади, ўз фикрларини баён қилади, хулосалар қилади. Кўргазмали қурол деярли қўлланмайди. Логопеднинг саволлари болалар ўзи ўйлаб топган, кутилаётган иш жараёнига тааллуқли бўлади. Камчиликни тузатиш ўқитиш, берилаётган сюжет-мазмунининг мантиқий кетма-кетлигига риоя қилиш, тушунтиришлар, аниқлаштиришларни беришни билишга йўналтирилгандир. Н.А. Чевелева ва С.А. Мироноваларнинг дудуқланувчи болаларни нутқини қайта тарбиялаш методикаларини содда вазиятли нутқ шаклидан мустақил нутққа ўтиш орқали эркин нутққа эришишга асосланган. Фақатгина Н.А. Чевелева бу ишни қўл меҳнати жараёнида амалга оширишни таклиф этса, С.А.Миронова эса болалар боғчаси дастурининг турли бўлимларини ўтиш жараёнида амалга оширади. Умуман, дудуқланадиган болалар билан камчиликларни тузатиш (коррексион) ва тарбиявий иш олиб бориш вазифаларини бирлаштириш тизимини зарурлиги тўғри деб ҳисобласа бўлади ва уни логопедик амалиётда қўллаш зарур деб ҳисобланади. В.И. Селиверстов методикаси эса кўпроқ табобат муассасаларида болалар билан иш олиб боришга мўлжалланган (амбулатория ва статсионар шароитда). Муаллиф томонидан таклиф этилган болалар билан кетма-кет мураккаблашиб борувчи логопедик машғулотлар схемаси уч босқичга бўлинади: тайёрлов, машқ қилиш ва мустаҳкамлаш босқичлари.

Бу даврлар жараёнида нутқий машқлар бир томондан, мустақил нутқнинг даражаси унинг баланд-пастлиги, ритмиклиги, тузилишигача мураккаблаштирилса, иккинчи томондан турли мураккабликдаги нутқий вазиятлар: ижтимоий қуршови, бола фаолияти турларигача мураккаблаштирилиб борилади. Логопедик машғулотларнинг мажбурий шарти бўлиб, уларнинг «Болалар боғчасида болаларни тарбиялаш ва ўқитиш дастури»нинг ҳамма бўлимлари билан боғлаб олиб бориш ҳисобланади ва энг аввало, мактабгача болалар фаолиятининг асосий тури ҳисобланган ўйин билан боғлаш зарур. Тарбия ва ўқитишнинг табақалаштирилган псиҳоло-педагогик методнинг аҳамияти Г.А.Волкова методикасида ёритиб берилган. 2-7 ёшдаги дудуқланувчи болалар билан комплекс иш олиб бориш тизими қуйидаги бўлимлардан ташкил топади: 1. Ўйин фаолияти тизими 2. Логоритмик машғулотлар 3. Тарбиявий машғулотлар 4. Болаларнинг микроижтимоий муҳитига таъсир этиш. Логопедик машғулотнинг мазмунини ташкил этадиган, ўйин тизими ўзига қуйидаги ўйин турларини киритади: дидактик, ашула билан ўйин, ҳаракатли, қоидали ўйинлар, шеър ва прозаик матнлар асосида драмматизатсиялаштирилган ўйин, стол тенниси ўйини, бармоқ театри, логопед маслаҳати билан ва болалар ўзи ўйлаб топган ижодий ўйинлар. Машғулотларда болалар билан биринчи навбатда ўйин фаолиятининг тамойилига таянилади. Ушбу методика қуйидаги босқичларга бўлинади: бола нутқини текшириш, нутқини чеклаб қўйиш, логопед билан биргаликдаги ва акс эттирилган нутқ, савол-жавоб нутқи, турли вазиятларда болаларнинг мустақил мулоқоти. Ҳар бир машғулот боғча дастури материалларини инобатга олган ҳолда, коррексион, тарбиявий, ривожлантирувчи мақсадларни амалга оширишни ҳисобга олган ҳолда тузилади.

Ўйин фаолияти методикаси шахс хусусиятларини шакллантиришга ва унинг асосида нуқсонни бартараф этишга йўналтирилган. Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик ишлар амалиётида ўйин ва ўйин усуллари логопедик таъсирнинг босқичларига кўра болада толиқиш ҳолатларини олдини олиш мақсадида фойдаланилади. 4 ёшдан 7 ёшгача дудуқланувчи болалар билан иш олиб боришда камчиликларни тузатишга қаратилган логопедик таъсир Этакчи аҳамият касб этади, чунки якка ҳолда ривожланиш жараёнида шаклланган шахсий хусусиятлар дудуқланувчининг нутқ фаолияти ҳарактерига таъсир қилади ва дефект таркибини аниқлаб беради. Ўйин фаолияти методи шахсни тарбиялашга йўналтирилган бўлиб уни асосида эса камчиликни (дефект) бартараф қилишга қаратилган. Шундай қилиб, мактабгача ёшдаги болаларни дудуқланишни бартараф қилиш бўйича логопедик ишларни такомиллаштириш ХХ асрнинг 80йилларида турли услубий ишланмалар яратилишга олиб келди. Логопедик машғулотлардаги нутқ бўйича материаллар босқичма-босқич нутқ тарбияси шароитида болалар томонидан ўзлаштирилади. Сўзни биргаликда қайтаришдан то таниш расмларни тушунтиришда мустақил сўзлаб беришгача, тинглаган катта бўлмаган эртакни қайта сўзллаб бериш, шеър айтиб бериш, таниш расмга қараб саволларга жавоб бериш, бола ҳаётининг айрим лавҳаларини мустақил сўзлаб бериш, байрамлар ҳақида сўзлаш ва бошқалар; нутқни босқичма-босқич тарбиялаш шароитида сукут сақлаш (гапирмаслик) тартибидан ўйин фаолияти ёрдамида ижодий сўзлаб бериш, 2 ёшдан 7 ёшгача болалар билан ишда табақалаштиришдан фойдаланиш, қўл фаолияти ёрдамида мустақил нутқни тарбиялаш асосида логопедик ишлар амалга оширилади. Албатта, амалий фаолиятда логопед логопедик машғулотларни тузишга ижодий ёндошишга ҳақли ва мажбур. У дудуқланувчи болалар контингенти, уларнинг индивидуал-псиҳологик хусусиятларига мувофиқ маълум методларни қўллаши мумкин. Юқорида қайд этилган мактабгача ёшдаги

дудуқланувчи болаларга логопедик таъсир қилиш методлари «Болалар боғчасида болаларни тарбиялаш ва ўқитиш дастури»га мувофиқ ишлаб чиқилган. Чунки, бу дастур оммавий болалар боғчалари таркибидаги нутқ гуруҳлари учун ҳам мажбурий ҳужжат ҳисобланади. Методикалар логопедик ишларни ташкил қилишни «Болалар боғчасида болалар тарбияси дастури» доирасида амалга оширишга йўналтирилган. Чунки, дудуқланувчи болалар охир-оқибатда дастурда белгиланган тўғри нутқ ва билимлар кўникмаларини ўзлаштириб олиб келгусида нормал гапирадиган тенгдошлари билан бир шароитда ўқийдилар ва тарбияланадилар. Нутқни бузилиши ва унга боғлиқ бўлган болалар ахлоқидаги ўзгаришларига қарата йўналтирилган логопедик таъсир дудуқланувчи болаларни тўғри гапирувчи тенгдошлари ва катталар орасида ижтимоий жиҳатдан мослашувига ёрдам беради. Ўзбекистон Республикасида мустақиллик қўлга киритилгандан кейин олимлар ва мутахассислар юқорида кўрсатилган методикаларни янада такомиллаштиришга ва миллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда бу муаммони Эчимини топишга ҳаракат қилмоқдалар. Жумладан, проф.Л.Р.Мўминова, илмий-педагогик фаолиятида дудуқланувчи болалар билан логопедик иш олиб бориш методини республикамиз хусусиятидан келиб чиққан ҳолда ишланмаларни тавсия қилган. Бўлар ҳозирда амалий фаолиятда фойдаланилмоқда.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002.

O'xshashlar

Дудуқланадиган болалар билан логопедик ритмика бўйича машғулотларнинг мазмуни

Нутқида камчилиги бўлган болалар билан олиб бориладиган психокоррекцион ишлар

Дудуқланишни бартараф этишга атрофлича ёндашиш

Дудуқланишни бартараф этишга қаратилган ўйинлар

Логопедик ритмиканинг тамойиллари ва усуллари