Фонетик фонематик нутқ нуқсонини ва овоз бузилишларини бартараф этиш - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Фонетик фонематик нутқ нуқсонини ва овоз бузилишларини бартараф этиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

164.205078125 KB

Ko'chirib olish

Фонетик фонематик нутқ нуқсонини ва овоз бузилишларини бартараф этиш Режа: 1. Дислалияни коррекциялаш учун ўйин ва машқлар 2. Ринолалия билан касалланганлар учун логоритмик машғулотлар

Дислалияни коррекциялаш учун ўйин ва машқлар Дислалияни коррекциялаш учун логоритмик ва мусиқали-ритмик тарбия воситалари босқичма-босқич ва дифферентсиал фойдаланилади. Турли нутқ мураккабликлари материалида овозни автоматлаштириш ва дифферентсиаллаш, овозни чақиришни ва шакллантиришни тайёрлов босқичида ажратилади (бўқинларда, сўзда, гапда ва мустақил нутқда ажратилган). Логопедик ва логоритмик машғулотлрнинг тайёрлов даврида эшитиш эътиборини, эшитиш нутқи, фонематик идрок, артикулятсион моторика, нафас олиш физиологияси, нафас олиш нутқи, овозларни ривожлантириш учун ўйин ва машқлар ўтказилади. Эшитиш диққатини ривожлантириш учун ўйинлар «Ёмғир» (Муаллиф Е.Соковнина, Т.Ломова мусиқаси) Вазифалар: мусиқа характерини ўзгаришига ҳараб алмаштириб, ҳаракатларларни мусиқа билан келишишини ўрганиш. Болалар турибдилар, «Сайр» мусиқаси янграяпти ва улар бутун зал бўйлаб эркин юрибдилар – сайр қиляптилар. «Рақс» мусиқаси янграяпи – ўзларига таниш рақс ҳаракатларидан фойдаланиб болалар рақс тушадилар. «Ёмқир ёқалоқ» мусиқаси янграйди. Болалар 1-2-тактларда тепага ҳараб кафтларини кўтарадилар – ёмиқир томчиларини ушлайдилар, 3-6-тактларда эса ўз жойларига қочадилар. Ўйин бир неча марта қайтарилади, педагог болаларга мусиқани эътибор билан эшитишни эслатиб қўяди. «Нима билан ўйнаймиз» (Муаллиф Е. Соковнина) Вазифалар: таниш мусиқани эшитиш ва таниб қолиш ва шу мусиқа садосида ҳаракат қилиш; байроқчалар билан шахдам, тетик юриш махоратини мустаҳкамлаш, рақс ҳаракатларини машқ қилиш; тўпиллатиб қадам ташлашни эркин, ўзига ишониб бажариш. Болалар сонига караб залда девор бўйлаб стулларда атрибутлар ётибди. Биринчи девор остида – руллар, бошқасида – рангли рўмолчалар, учинчисида – ўзи кенг бўйи паст гулдонда рангли байроқчалар,

тўртинчисида – болалар, улар мусиқа тинглашмоқда. Агар рақс мусиқаси янграса, стулларга яқинлашиб рўмолчаларни оладилар ва эркин тартибда рақс тушадилар, мусиқа тугаши билан рўмолчаларни жойига қўядилар. Агар марш ижро этилса, байроқчаларни олиб, уларни кўтариб, бир-бирини орқасидан марш қилиб юрадилар. Агар «Автомобил» мусиқаси ижро этилса, рулларни олиб бир-бирини орқасидан тўпиллатиб қадам ташлаб ҳаракат қиладилар. Нутқий эшитишни ривожлантирувчи ўйинлар “Тингла ва бажар” (Т.Ломова мусиқаси.) Қиз болаларга қўқирчоқ, ўқил болаларга мусиқа асбоблари: дўмбира, шиқилдоқ, балалайкалар берилади. “Сайр” мусиқаси янграйди. қиз болалар осойишта қадам билан сайилгохга борадилар, кейин эса олдиндан кўрсатилган жойларга ўтирадилар (хона деворининг ёнига). “Алла” куйи янграмоқда – қиз болалар педагог билан алла боламни айтиб қўқирчоқни тебратадилар: Ш е ъ р м а т н и “Мусиқачилар” куйи янграмоқда, болалар тетик қадам билан чирмандалар чалиб ва шиқилдоқларни жаранглатиб келишади. Мусиқа тугайди, ўгил болалр ўз жойларига ўтирадилар. қизлардан бири югуриб келиб улардан қўқирчоқлар учун шўх куй чалиб беришни сўрайди. Мусиқачилар рози бўлишади, “Рақс” куйи янграйди қўқирчоқ кўтарган қизлар залнинг ўртасига чиқиб рақс тушадилар. 1-4 тактлар: қизлар чўкка тушадилар, қўқирчоқнинг оёқчалари билан полга урадилар: “Топ-топ, топ- топ”. 5-8 тактлар: қўқирчоқни кўтариб у билан енгилгина айланадилар. Рақс тугаши билан қизлардан бири мусиқачилардан яна бир бор ижро этиб беришларини сўраши мумкин. Бошқа куй янграйди, масалан полка. Фонематик эшитишни ривожлантирувчи ўйинлар “ Товуқни қувлаймиз”. (В.Викторова матни, Ан.Александрова қайта ишлаган чех халқ қўшиқи.) Болалар чўққайиб ўтирадилар, қўшиқ айтадилар, ҳар чоракда енгилгина чўкка тушиб товуқ қандай чўқиётганини қўллари билан

кўрсатадилар. Бир бола болаларнинг қўшиқ айтишини эшитиб ва педагогнинг сигналини кутиб чеккада туради. “Кш!” сигналини эшитиб ҳамма тарқалиб кетади, чеккада турган бола эса уларни тутади. Матн: Ш е ъ р м а т н и “Қовоқ ари ва қўнқизлар”. Болалар осойишта куй остида доира бўлиб юрадилар, куй алмашади ва “қўнқизлар” “қовоқ арилар” билан яйловга “учиб келадилар”. Педагогнинг “ш-ш!” сигнали бўйича “қовоқ арилар” елкаларига ётадилар ва “панжаларини” тез силкитадилар, “қўнқизлар” ётган “қовоқ арилар” атрофида “учишни” давом эттирадилар. Педагогнинг “ж-ж” сигналига “қўнқизлар” елкаларига ётадилар ва “панжаларини” силкитадилар, “қовоқ арилар” эса улар атрофида “учадилар”. Командаларнинг алмашуви бир неча марта қайтарилади.“қовоқ ари ва қўнқизлар” қайтадан бошланган мусиқа остида яйловдан “учиб кетадилар”. Артикулятсион моторикани ривожлантирувчи ўйинлар Сурнайча- сурнай Болалар стулларда ўтирадилар, уларнинг ҳаршисида қўлида ўйинчоқ сурнай билан бир бола ўтиради. Болалар шошмасдан ашула айтадилар: Ш е ъ р м а т н и Бола лабларини олдинга чўзиб, сурнайча чалаётгандай қилиб ўхшатадилар: «Ду-ду-ду!». Болалар ўзларига таниш ҳаракатлардан фойдаланиб рақсга тушадилар. Педагог: «Сурнайча бошқа чалинмайди, Коля болаларни қувиб кетди» - дейди. Болалар қочиб кетадилар, етакловчи кимнидир тутишга ҳаракат қилади, у тутиб олган бола эса етакловчининг ўрнига туради ва ўйин қайтарилади. Тойчоқлар (М.Раухвергер мусиқаси) Болалар колонна бўлиб турадилар. Улар тойчоқлар. Мусиқа янграйди, ҳамма бир-бирини кетидан юради. Болалар туёқларнинг тарақ-туруқига тақлид қилиб, мусиқадаги урқуга тилларини тақиллатишади. Мусиқа тугайди. Тойчоқлар тўхтайдилар. Педагогнинг таклифига кўра: «Кимнинг тойчоқи туёқлари билан зўр тақиллатадиқ» – болалардан иккитаси бир-

бирининг ҳаршисига юриб тиллари билан қирсиллатадилар. қолганлар эшитадилар. Физиологик нафас олишни ривожлантирувчи ўйинлар Гуллар Болалар қўллари туширилган, доира бўлиб турадилар. 1-2-тактлар: ўнг қўлни оқиста қўтарадилар, қўл панжаси озгина орқада қолади (биринчи бақорги гул пайдо бўлади, ўсишни бошлайди). Болалар кўзлари билан гулнинг ўсишини кузатадилар: нафас олинади, қўллар туширилади – нафас чиҳарилади. 3-4-тактлар: чап қўлни оқиста кўтарадилар (иккинчи гул ўсишни бошлайди): нафас олинади, қўллар туширилади – нафас чиҳарилади. 5-такт: ўнг қўлни оқиста ён томонга оладилар (биринчи гулнинг қунчаси очилади): нафас олинади, қўллар туширилади – нафас чиҳарилади. 6-такт: чап қўлни оқиста ён томонга оладилар (иккинчи гул очилади): нафас олинади, қўллар туширилади – нафас чиҳарилади. 7-8- тактлар: қўлларни охиста кўтарадилар, тепага интиладилалр (гуллар қуёшга интилади): нафас олинади, қўллар гавда бўйлаб туширилади – нафас чикарилади. 9-16-тактлар: қўлларни секин чапга-ўнгга қимирлатишни бошлайдилар, кейин қатиққроқ, тана билан (олдин енгил шамол эсади, кейин эса қаттиқ шамол туради). Бир вақтнинг ўзида лабларини олдинга чўзиб шамол эсишига тақлид қиладилар. 17-18- тактлар: қўллар оқиста туширилади (гуллар ерга энгашди). Гуллар билан машқлар. («Валс». А.Жилина мусиқаси) Болалар доира бўлиб, қўлларида бир донадан гул ёки барг ушлаб турадилар. 1-8-тактлар: қўлларни оқиста олдинга қўтарадилар.ҳар бир тактда гулга (баргга) ҳараб пуфлайдилар. 9-16-тактлар (қайтариш): болалар гулларни ушлаган қолда унга пуфлайдилар, ўнгга ёки чапга буриладилар ва доира бўйлаб чопадилар. Мусиқа тугаши билан чўкка тушадилар, нафас чикарадилар. Нутқий нафас олишни ривожлантирувчи ўйинлар Болалар ўнг қўл бармоқлари учини фаол ва ритмик равишда яқинлаштирадилар (бош бармоқ билан 2-, 3-, 4-, 5-ларни). Бармоқлар бир

бирлари билан тирноқларининг учигача тегиши керак. Машқ пайтида қуйидаги матнни ритмик равишда талаффуз қилинади: Шуларни чап қўл билан, кейин эса икки қўл билан биргаликда. Овозни ривожлантируви ўйинлар «Ау, ау» Бир бола залда стулча орқасида яшириниб олади (дарахт макети орқасида ва бошқалар) ва дам бадам «Ау» деб гапиради. Бошқа бола ёки ҳамма болалар уни қидирадилар. Педагог уқитса мусиқа остида шеър ўқийди:  “Алла-ё-алла...” –қандай товушни эшитаяпсан? (  А  ). “А” нима дейди? Аждод, авлодлар аромони, Амир, амалдор аркони, Анжир, анорнинг арзони, Ақл-у адолат арқони, Али, Анвар, Акмал, Аброр, Мен биландир, ҳам мен пойдор. Ш е ъ р м а т н и «Товуқчалар ва хўрозча» «Товуқчалар» ва «хўрозча», худди қўноқдагидай зал деворларининг бири тагида чўққайиб ўтирадилар. «Хўрозча» қанотлари-қўлларини силкитиб уйидан чиқади, залнинг марказида тўхтайди (дон топиб олди) ва «товуқчаларни» жарангдор қилиб «қу-қа-ра-қу!» деб чақиради. «Товуқчалар» «қанотларини» шўх силкитиб оёқларини учида «хўрозча» Алла - ё - аллаааааааа

ёнига чопиб келадилар ва унинг атрофида югурадилар, тўхтаб-тўхтаб дон чўқишларини кўрсатадилар. «Хўрозча» четга чиқади ва яна товуқчаларни чақиради. Ўйин қайтарилаётганида бошқа «хўрозча» танлаб олинади. «Товуқчалар»: Ш е ъ р м а т н и «Хўроз» доирани айланиб чиқади, тўхтаб гапиради: Ш е ъ р м а т н и Сўнгра ўйин биринчи вариантдаги ҳолатда давом этади. Ўйинни мусиқа остида ҳам ўтказиш мумкин. «гозлар, гозлар» Болалар икки гурухга тақсимланадилар: «болалар» ва «гозлар». Педагог (ёки болалардан бири) бўри ролида чиқади. «Болалар» ва «қозлар» бир бирлари билан бирмунча оралиқда юзма-юз турадилар, «бўри» эса нарироқда, унинг ёнида битта «қозча» туради. Қўшиқни куйлаб «болалар» «гозлар» ёнига келадилар ва орқаларига қайтадилар (тўрт қадамча). Кейин шу ҳаракатларни «қозлар» ўз сўзлари билан қайтарадилар. «Биз бўрини кўрдик» – сўзларига «бўри» «гозча» билан «болалар» ёнидан югуриб ўтади. Сўнг яна гуруқлар галма-гал бир бирларини олдига келадилар.қўшиқ тугаши билан «гозлар» «бўрининг» орқасидан чопиб «гозчани» қуткарадилар. Ш е ъ р м а т н и Логотирмик машғулотларга товуш шаклланиши босқичида юз мимикаси, орал праксиси, умумий моторикани ривожланиши учун материаллар киритилади. Масалан, «Сиз нордон лимон истеъмол қиляпсиз. Сиз жанжалкашни учратиб қолдингиз. Сизнинг қаерингиздир огқрияпти. Сиз хафасиз. Сизга чиройли ўйинчоқ совқа қилишди» туридаги вазифаларни педагог мос мусиқа остида юз мимикаси ривожланиши учун беради. Кейин эса логопед оғзаки кўрсатма бермаса ҳам болалар мусиқа остида ойна олдида туриб юзларида турли ҳиссиётларини акс эттирадилар. Мимика билан турли ҳиссиётларни беришни уддалашнинг ривожланиши билан ойна ёрдамидаги кўрув назорати олиб ташланади. Орал праксиснинг

ривожланиши учун лаб, тил, чакакнинг ҳамма машқлари ритм билан берилади: ҳисоб, метрон остида, мусиқа остидаги аниқ кўрсатилган ритм ва урқу. Умумий моториканинг ривожланиши асосий ҳаракатлар материаллари асосида амалга оширилади: юриш, марш қилиш, югуриш, югуриб юриш, турли қурилмалар, қайта қурилмалар. Қўл ҳаракати, ҳаракатли ўйинлар қўшилади. Товушлар қўйилмаганлиги сабабли охиргилари нутқ материалларисиз ўтказилади. Товуш талаффуз қилиши бузилган болалар учун ҳаракатлантирувчи ўйинлар «Тикув машинаси» Болалар ўнг қўлларида панжа ва тирсаклар билан айланани айланитиришни, чап қўлларида игна билан ишлашга мос майда ҳаракатларни бажарадилар. Кейин ҳаракатлар алмашади: чап қўл айланма ҳаракатларни, ўнг қўл – игна ҳаракатларини. Қўл ҳаракатлари «тук-тук-тук» сўзларини ритмик айтиш остида амалга оширилади. «Айиқчани яширамиз» Болалар айиқчани яшираётган етакловчига орқаларини қилиб турадилар. Болалар шўх мусиқа остида уни қидирадилар. Ким топса, ўша етакловчи бўлади. «Кўприкча устида юриш» Болалар полдан 5-10 см баландликда қўйилган сал қияликдаги кўприкчадоскада галма-гал юрадилар қоматларини, юриш ритмларини кузатиш.

«Кичик оёқчалар йўлда югурадилар» Болалар ўтирибдилар, педагог уларга оёқларини кўтаришни таклиф қилади. Уларнинг оёқлари кичкиналигига эътиборини ҳаратади ва бир неча марта қайтаради: «Кичик оёқчалар йўлда югурадилар». Кейин эса педагог айиқнинг оёқлари катта, шунинг учун у секин юради, дейди: «Катта оёқлар йўлда юрадилар». Педагог болаларда тез ва енгил, ёки бўлмаса секин ва оқир оёқ ҳаракатларини кўрсатиш учун мусиқа остида қазил ашулаларни тез ва секин темпда айтадилар. Логоритмик машғулотларда товушларни автоматлаштириш жараёнида турли ҳаракатлар мослигида артикулятсия, диктсия, оҳангдор бурролик ва бошқалар (ҳамма просодияларда) амалга оширилади. Артикулятсияни ривожлантирувчи ўйин ва машқлар «Акс-садо» Болалар секин, оқиста мусиқа остида ўрмонда юрадилар ва мева, қўзиқоринлар терадилар. Биринчи гуруқ залнинг бир томонига, бошқаси ҳарамаҳарши томонга кетадилар. Мусиқа анча баланд, тахликали янграйди. Биринчи гурух болалари баланд овозда «АУ-АУ-АУ» дейдилар. Иккинчи гуруқ уларга сокин мусиқа остида паст овозда «АУ-АУ-АУ» деб, жавоб қайтарадилар. Бирбирларини чақиришиб иккала гуруқ учрашади. Марш янграйди, болалар ўрмондан уйга ҳараб келадилар. Ундош товушларни аниқ гапиртирувчи ўйинлар «Тарвузли поезд» Болалар айлана бўлиб туриб коптокни бир бирларига узатадилар, кейин педагог эса: «тарвузларни поездга ташишни» тасаввур қиладилар. Ундан кейин қўлларнинг айланма ҳаракати билан мусиқа остида ҳаракат қилаётган поездни тасвирлаб «Чу-Чу-Чу», деб талаффуз қиладилар. Ҳаракатлар мусиқа тўхташи билан тугайди. Болалар «Ш-Ш-Ш!» деб, талаффуз қиладилар. «Тарвузларни поездга ташиш» даги ҳаракатлар билан «тарвузларни тушириб олиш» бошланади. «Юриш»

Бу ўйин просодияни ривожлантиришга имкон беради. Болалар мусиқа остида бутун товонларида, оёқ учларида, товонларида, товоннинг ташқи гумбазида юрадилар. Юришнинг йўналиши ва мусиқанинг характери ўзгариб туради. Болалар юриш тактида: «Биз қоматни текширдик ва куракларни келтирдик. Биз оёқ учида юрамиз, биз товонларимизда юрамиз. Биз ҳамма болалардек ва маймоқ айиқдек юрамиз», дейдилар. «Ҳайвонот боги» Болаларнинг ҳар бири ўзи учун қайвон ролини танлаб олади ва «қафас» га ўтиради (чамбарак). Педагог «қафаслар» орасидан юради ва «Бу қафасда қандай қайвон яшайди» деб сўрайди. Болалар ҳаракатлари, мимикалари билан, овозига тақлид қилиб нимани тасвирлаб бераётганларини кўрсатадилар. Фонематик эшитишни ривожлантирувчи ўйинлар «Ким эътиборли» Болалар мусиқа остида айлана бўлиб юрадилар, педагог товуш номини айтади, болалар чапак чалиб керакли товушни ажратиб оладилар. Керакли бўқинни ажратиб олишда болалар икки марта чапак чаладилар. Қатор бошқа сўзлар ичидан тўғри ажратилган сўз учун болалр чўкка тушиб ўтирадилар. Диктсия ва товушларни мустаҳкамлашни ривожлантирувчи ўйинлар «Мўри тозаловчи» Болалар айлана бўлиб турадилар ва дейдилар: «Мана қувноқ мўри тозаловчи. У мўриларни тозалайди, тозалайди. Қўллари юқорига ва пастга қимирлайди ва бармоқлари мақкам қисилган». Болалар матнни қайтариб, қуйидаги ҳаракатларни бажарадилар: қўлларини юқорига кўтарадилар, кейин уларни тирсакларида букадилар, бармоқларини мушт қилиб сиқиб куч билан пастга туширадилар. «Ботқоқ» Болалар икки гуруқга бўлинадилар: «турналар» ва «қурбақалар» айлана бўлиб турадилар. Ўртада «ботқоқ». «Қурбақалар» ашула айтадилар: «Вақилловчи қурбақачалар қирқоқ бўйида сайр қиладилар. Чивинларни, пашшаларни терадилар». Уларга «турналар» хори жавоб беради: «Турначалар-кемачалар, ҳаммалари кул ранглари, оқлари ва узун бурунлари

ҳам осмон остида учадилар. Вақилловчи қурбақачалар турналардан тирик қолишни истасангиз тезроқ ботқоққа кириб кетинг». «Труналарнинг» қўшиқини эшитиб чўкка тушиб ўтирган «қурбақалар» «ботқоққа» сакраб тушадилар. Қўшиқнинг охирида «турналар» «қанотларини» ёйиб сакрайдилар, «ботқоққа» сакрашга улгурмаган «қурбақаларни» тутадилар. Тутилган «қурбақалар» ўйиндан чиқадилар. Товушларни дифферентсиаллаш босқичида мусиқали ёки мусиқасиз драматик ўйинлар фойдали. Ўйинлар матни турли товушлар билан тўлдирилади. Персонажларни тақдим этиш нутқ просодиясини бойитади. Дислалияли болаларда логоритмик ишлар жараёнида фаолиятида умумий моторика, нутқ ва эркин хулқ меъёрлашади (ўйин, ўқув ва мулоқот). Ринолалия билан оқриган кишилар учун мусиқий-ритмик машғулотлар Юз мимикасини ривожлантириш ҳамда умумий моторикани – ҳаракатлар тонусини, мувофиқлаштиришни, ўтишни; танглай пардасини ҳаракатланишини; нутқ моторикасини; бурунлашишни (товушларнинг димоқдан чиқиши) бартараф қилиш – логоритмиканинг мақсади ва вазифалари ҳисобланади. Юз мимикасини ривожлантириш учун маълум бўлган вазиятлардан фойдаланилади: «Биз лимон емоқдамиз», «Ширин мураббо», «Аччиқ қалампир», «Кўп кутилган совқа», «қўқирчоқ бетоб бўлиб қолди», «Ойим келди», «Музқаймоқ егим келяпти» ва бошқалар. Матнга мос ҳаракатлантирувчи ўйинлардан фойдаланилади. «Биз қувноқ болалармиз» Хонанинг ўртасида бир-биридан 15-20 қадам оралиқда бўр билан иккита параллел чизиқ ўтказилган (бу ерда етакловчи бўлади). Чизиқ ортида болалар турадилар, улар мусиқий сигнал бўйича қувноқлик билан: «Биз қувноқ болалармиз, чопишни ва ўйнашни яхши кўрамиз, қани, бизга етиб олчи!» дейдилар. Болалар кулиб ҳарама-ҳарши томонга чопиб ўтадилар. Етакловчи уларга ўз қисми атрофида етиб олишга ва тегишга ҳаракат қилади. У тегиб кетган болалар ўйиндан чиқадилар, стулларга ўтирадилар,

дам оладилар ва бурун ва оғиздан нафас олишни дифферентсиаллашнинг турли машқларини бажарадилар (парчаларни, баргчаларни пуфлайдилар ва бошқалар). Бир чизиқдан бошқасига 3-4 марта чопиб ўтганларидан кейин педагогнинг сигнали бўйича дам олганлар ичидан янги етакловчи тайинланади. Умумий моторикани ривожлантирувчи ўйинлар «Йиқитмасдан тутиб ол» Болалар бир нечта тўсиқларни босиб ўтишлари керак (арҳамчиларни). Биринчи аргамчи полдан 60 см баландликда тортилган, бошқаси – ундан 1 м узоқликда, полдан 40 см баландликда, яна 1 м дан сўнг кейинги арҳамчи 5 см баландликда. Болалар турли тусдаги мусиқа остида галма-галдан биринчи тўсиқни «айиқча» нинг қадам ташлаши билан, яъни ярим букилган оёқлар билан, қўлларини очиб думалоқ қилиб ўтадилар; иккинчисидан «сичқонча» бўлиб эмаклайдилар, яъни учинчи тўсиққача қоринда эмаклайдилар; турадилар, ундан сакраб ўтадилар ва «қурбақача» бўлиб чўкка тушадилар, яъни тўртта оёқда турадилар. Бундан сўнг ўйнаётган бола ўзини ростлаши керак, педагог ташлаган копоток ёки чамбаракни тутиб олади ва у билан четга чиқади. Ҳамма болалар тўсиқларни босиб ўтганларидан кейин логопеднинг «Ўйнанглар!» сигнали билан копоток ёки чамбаракни ўйнашни бошлайдилар. Танглай пардасини фаоллаштириш учун йўтал, эснаш, ютинишга тақлид қилиш, қўшиқли ўйинлар машқларини ўтказиш керак. қўшиқ матни унли товушларга бой бўлиши лозим. Қўшиқ айтиш вақтида нафас олиш, диктсия, катта очилган оғизни кузатиш зарур. қўшиқ товуш пайдо қилишни, нафас олишни, ифодалиликни, жарангларнинг туташлигини меъёрлаштиради. қўшиқ воситалари билан нутқдаги бурунлашишини (товушларнинг димоқдан чиқишини) олдини олиши мумкин. Аҳамиятли вазиятларда унли товушлардан қўшиқ айтишни бошлаш керак. Болалар ҳаракатланаётган поезд ритми мусиқаси остида юрадилар, тўхтайдилар, «у-у-у!» деб гудок чаладилар ёки логопед турли суратларни кўрсатади, болалар улардан хайқириб таъсирланадилар, масалан, қип-қизил,

думалоқ помидорни кўриб «о-о-о!» деб қўшиқ айтадилар. Ўрмонда юрадилар ва «Ау-Ау-Ау!» деб бир-бирини чақирадилар. Йиглаётган қиз болани «Уа-Уа-Уа!» деб тасвирлаб берадилар. Товушга тақлид қилиб бўрини «У!» деб, хўтикни «Иа!» деб, кучукчани «Ав!» деб, мушукчани «Мяу!» деб тасвирлаб берадилар. Хиргойи қилишни ҳаракатлар билан қўшиб олиб бориш фойдали. Масалан, болалар (катталар) турадилар, оёқлар елка кенглигида, ўз олдида, гавдани ўнгга, чапга буриб бош устида ҳарсак чаладилар. 4-6 марта қайтарилади, ҳарсак чалиб: «ҳарқҳарс» – «Пешонага ўтирмасин, чивинни ҳарс-ҳарс. Чапда чивинни ҳарсиллатамиз, ўнгда чивинни ҳарсиллатамиз» деб айтадилар. «Гавдани эгиш ва ростлаш» Болалар колонна бўлиб турадилар, кейин енгил қадам билан олдинга, орқага юрадилар ва ҳаракатларни сакраш билан тугатадилар. Оёқлар керилган, болалар тез энгашадилар, панжаларини полга урадилар: «Ах!», ростланадилар ва бошлари устида ҳарсак чаладилар: «Ух!». Бош устидаги ҳарсак билан сакраб оёқлар бирга қўйилади. (ҳаракатлар мусиқанинг хазил тусини кўрсатади). Ринолалия билан касалланганлар учун логоритмик машғулотлар Ринолалия билан касалланганлар учун логоритмик машғулотлар шундай қуриладики, унда ҳамма турдаги ишлар нутқ функциясига ижобий таъсир қилиб қолмасдан, балки умумий соқлигига ҳам таъсир кўрсатади. Машғулотлар марш мусиқасидан бошланади. Болалар қадам ташлаб юрадилар: бош кўтарилган, елкалар кенг ёйилган, олдинга ҳаралади, қўлларни қайрат билан силкитадилар. Логопед болалар қоматини кузатади. Логопед билан келишиб юриш пайтида қадам ташлашга мос шеър айтиш ҳам мумкин. “Пуфак” (мактабгача ёшдаги ва кичик синф ўқувчилари учун) Болалар мусиқа остида айлана бўлиб турадилар. Педагог: “Пуфакни пуфланглар”. Болалар ёноқларини шишириб “Фу-у”деб талаффуз қиладилар, қўлларини ушлаб орқалари билан марказдан катта доира қосил

қилиб юрадилар. Педагог: “Пуфак ёрилди”. Болалар “Ш” товуши билан айлана марказига ҳараб чопадилар. Педагог: “Пуфакни пуфланглар”. Биринчи ҳаракатни яна қайтарадилар. “Пуфаклар учиб кетдилар” сигналига болалар ёноқларини тўлдирадилар ва уларни шу ҳолатда ушлаб туриб қўлларини думалоқ қилиб айлана бўйлаб югурадилар. Сўнгра тўхтайдилар ва мусиқа остида айлана бўлиб бир-бирларини қўлларини ушлаб ёрилаётган катта пуфакни ҳаракатлар билан кўрасатадилар. Болалар қўлларини гавда бўйлаб бўшаштириб туширадилар. Сўнгра ҳамма стулларга ўтиради ва “Совун пуфакчалари” қўшқини куйлайди (Кюн мусиқаси). Машғулот оқиста мусиқа остида юриш билан тугайди. “Поезд” Болалар паровоз ғилдиракларининг тақиллашига тақлид қиладилар, тирсак бўғинларини эгиб ричаг ишини; сўнгра қилдиракларни қандай текширишни, поезд қандай юриб кетганини, қандай пар чикарганини, гудок чалганини ва бошқалар кўрсатадилар. “Ғозлар” Болалар гозлар қандай қилиб қанотларини қоққанини, чўқиганини, пишиллаганини, қақиллаганини, учганини ва бошқалар кўрсатадилар. “Самолётлар” Болалар бензин насосларини текширишга тақлид қилиб: “Ссс”, моторни: “Ррр” деб талаффуз қиладилар. Самолётлар учдилар, қўндилар, учувчилар кетмоқдалар (болалар стулчаларга ўтирадилар). Ринолалияли беморларнинг нутқ моторикасини ривожлантириш учун артикулятор машқлари функционал дислалияси бор одамлар билан ҳам ўтказилади. Мусиқа рақбари ўз машғулотларига логопеднинг маслақатига кўра зарур бўлган муайян артикулятор тартибини шакллантириш учун тайёрлов артикулятсион машқларини киритади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон Файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Аюпова М.Ю., Х.М.Пўлатова. Логопедик ритмика. Дарслик. Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2007. Электрон таълим ресурслари 1. http :/ / www.edu.uz – Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги сайти. 2. http : www . uzedu . uz – Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги сайти.

O'xshashlar

Фонетик фонематик нутқ бузилиши

Логопедия фанининг методологик асослари

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари

Ёзма нутқдаги камчиликлар

Дизартрия