Фонетик фонематик нутқ бузилиши - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Фонетик фонематик нутқ бузилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.306640625 KB

Ko'chirib olish

Фонетик фонематик нутқ бузилиши Режа: 1. Болаларда фонетик-фонематик нутқ ривожланмаганлигини бартараф этиш 2. Коррекцион ишнинг биринчи, иккинчи, учинчи даврларида олиб бориладиган логопедик ишлар мазмуни

Болаларда фонетик-фонематик нутқ ривожланмаганлигини бартараф этиш Нутқнинг фонетик-фонематик томондан ривожланмаганлиги - бу товушларни талаффуз этиш ва идрок қилиш жараёнидаги камчиликлар натижасида болаларда она тилидаги товушларни талаффуз қилиш тизими шаклланишининг бузилишидир. Бундай нутқ камчилигида нутқнинг идрок ва талаффуз қилиш нуқсонларига асосланган фонетик-фонематик томонининг бузилиши биринчи ўринда туради. Шу билан бирга баъзи болаларда лекцика-грамматик тараққиётида яққол ифодаланмаган орқада қолиш ҳоллари ҳам кузатилиши мумкин. Бу тоифадаги болаларга хос хусусият артикулятсион ёки акустик белгиларига кўра фарқ қиладиган товушларнинг шаклланиш жараёнининг тугалланмаган бўлишидир. Бу ҳолда бола нутқида дифференциатсияланмаган товушлар бўлиши товушларни алмаштириш, нутқда уларни қўлламаслик, кўплаб товушларни бузиб талаффуз қилиш, шунингдек товушларни эшитишга кўра Этарли фарқламаслик кузатилади. Мактабгача тарбия муассасаларида нутқ камчиликларига эга бўлган болаларни тарбиялаш болалар боғчаси тарбия дастурига мувофиқ ташкил қилинади Фонетик- фонематик нутқ камчилигига эга бўлган болалар оммавий турдаги мактабгача тарбия муассасаларнинг мактабга тайёрлов гуруҳларига мўлжалланган билим, кўникма ва малакалар ҳажмини ўзлаштиришлари керак. Фонетик-фонематик жиҳатдан нутқ ривожланмаган болалар гуруҳларига олиб келинган болалар 10 ой ичида умумтаълим мактабида муваффақиятли билим олиш учун зарур бўлган асосий топшириқлар, кўникма ва малакалар хажмини ўзлаштириб олишлари лозим. Нутқ фаолиятининг айрим томонларини ривожлантиришга қўйиладиган талабларни аниқлаш мақсадида қуйидаги махсус ишлар амалга оширилади: – талаффуз малакаларини шакллантириш;

– фонематик идрокни ривожлантириш; – товуш анализ ва синтези кўникмаларини ривожлантириш. Тузатувчи таълимнинг мақсади: болаларда умумий ва нутқ камчиликларини тузатиш ҳамда болаларнинг нутқий фаолиятини ривожлантиришга йўналтирилган махсус логопедик метод ва усулларни қўллаш йўли билан боланинг ёшига мувофиқ луғат бойлиги ва мустақил нутқ билан бирга тўғри, аниқ, равон нутқни тарбиялаш. Тузатилган нутқий материал устида қуйидаги ишлар амалга оширилади: – болаларда сўзнинг морфологик таркибига ва сўзларнинг ўзгаришга эътиборни жалб этиш ҳамда сўзларнинг гапда боғланишини ривожлантириш; – болаларда оддийёйиқ ва қўшма гапларни тўғри тузиш, мустақил нутқда турли конструксиядаги гапларни қўллаш кўникмаларини тарбиялаш; – мустақил нутқни ривожлантириш: – луғатини бойитиш: – талаффузини тўғрилаш асосида саводга ўргатиш: – ихтиёрий диққат ва хотирани ривожлантириш. Қуйида биз фонетик-фонематик нутқ ривожланмаганлигини бартараф этиш бўйича М. Аюпова (1992) томонидан тавсия этилган логопедик иш тизими билан танишамиз. Фонетик- фонематик нутқ ривожланмаганлигини бартараф этиш бўйича олиб бориладиган коррексион иш тизими шартли равишда 3 даврга бўлинади. Уларнинг ҳар бирининг мазмуни ва ҳажми жиҳатидан фарқ қилган ҳолда бир-бирига боғлиқ ҳамдир. Коррексион логопедик ишнинг олдинги даври кейинги даврдаги иш мазмунини ўзлаштириб олишга болаларни тайёрлайди. Коррекцион ишнинг биринчи, иккинчи, учинчи даврларида олиб бориладиган логопедик ишлар мазмуни Коррекцион ишнинг биринчи даврида олиб бориладиган логопедик ишлар мазмуни

Фонетик – фонематик нутқ ривожланмаганлигини бартараф этишда олиб бориладиган коррексион ишнинг биринчи даврини тайёрлов даври деб ҳам номлаш мумкин. Бу даврда олиб бориладиган ишлар қуйидагиларни ўз ичига олади: артикулятсион аппарат харакатчанлигини ривожлантириш ; тўғри талаффуз қилинадиган товушларни аниқлаш; товушларни нутққа қўйиш; эшитув идрокини ривожлантириш, товушлар дифференциатсияси устида ишлаш сўз ва бўғин ичидан товушни ажратиш. Нутқнинг товуш томони шаклланишида фақатгина артикулятор моториканинг эфферент звеносининг шаклланганлиги эмас, балки нутқий сезгилар- кинестезиялар ҳам мухим аҳамият касб этади. Н.И Жинкин қайтиш реакциясининг бўлмаслиги нутқий органлар харакати машқлари учун тажриба тўпланишини тўхтади деб таъкидлаган. Қайтиш реакцияларининг (кинестезия) кучайиши нутқнинг ўзлаштиришни тезлаштиради ва йенгиллаштиради. Ҳаракат – кинестетик алоқаларни ривожлантириш учун товуш талаффузи вақтида артикулятор органлар ҳолатини аниқловчи махсус машқлар бажартирилади. Машқларни бажариш жараёнида болаларнинг диққати доимо кинестетик сезгиларга қаратилади. Артикулятор ҳаракатларнинг кинестетик асосини шакллантириш турли хил машқларни бажариш жараёнида амалга оширилади, лаблар ҳолатини аниқлаш, тил учи тор ва кенглигини ажратиш ва .х.к. Артикулятсион аппарат харакатчанлигини шакллантириш бўйича логопедик ишлар қуйидагиларни ўз ичига олади: 1. Артикулятор моторикани ривожлантиришга ҳаракатлар ҳажмини кўпайтиришга йўналтирилган, артикулятсион аппарат органлари ҳаракатчанлигини, кучини, аниқ ҳаракатини, артикулятор органни керакли ҳолатда ушлаб тура олиш кўникмаларини ривожлантиришга оид статик машқлар. 2. Бир вақтда ва кетма – кет бажарилаётган ҳаракатлар жараёнида динамик координатсияни ривожлантирувчи машқлар

Артикулятор ҳаракатлар статикасини ривожлантириш, ҳаракатларни такрорлаш ва қайта тиклаш жараёнида амалга оширилади. Артикулятор ҳаракатларни ривожлантириш ўйин («Ширин мураббо», футбол») шаклида олиб борилиб, моторика бузилишининг характери ва даражасини ҳисобга олган ҳолда ўтказилади. Артикулятор моторикани ривожлантирувчи машқлар бир вақтнинг ўзида ҳаракатнинг кинетик ва кинестетик асосида таъсир қилишни эътиборга олган бўлиб, шу жумладан ҳаракатларнинг статик ва динамик координатсиясига, ҳаракатларнинг турли даражаларини шакллантириш ва мураккаблаштиришга ҳам қаратилгандир. Артикулятор моториканинг ривожланиши товуш талаффузидаги камчиликларни коррексиялаш учун аҳамиятлидир. Бу ишнинг асосий вазифаси артикулятсион органлар сезгисини ва ҳаракатчанлигини яхшилаш; тил ва лабларнинг ихтиёрий ҳаракатларини мукамаллаштиришдан иборат. Моторикани ривожлантириш артикулятсион гимнастика кўринишда ўтказилади. Унинг мақсади артикулятор ҳаракатларнинг ҳар бир элементини қайта ишлашдан иборат бўлади. Нутқ аппарат моторикасини ривожлантириш ва тўғри артикулятсияни тарбиялаш ишлари қуйидагиларни ўз ичига олади: – статик ва динамик машқлар; – артикулятор аппарат харакатчанлик кучини, ҳаракатлар аниқлигини ривожлантириш; – нутқ аппарат мускулларидаги тарангликни йўқотиш. – ҳаракатларнинг нормал темпини тарбиялаш. Биринчи даврнинг асосий вазифалардан яна бири товушларни нутққа қўйиш, болаларда бузилган артикулятсион тузумларни коррексиялашдир. Товушларни нутққа қўйиш индивидуал машғулот давомида, ҳар бир болага 10 – 15 минут ажратилган ҳолда олиб борилади. Ҳар бир аниқ ҳолатда товушларни нутқга қўйиш усуллари танланади. Уларни танлашда бола шахсига, талаффуздаги камчилик хусусиятларига, нутқ хусусиятларига эътибор берилиши лозим.

Товушни нутққа қўйиш бўйича олиб бориладиган ишни режалаштирилар экан, логопедик ишни ва товушни нутқга қўйиш қоидаларини кетма- кетлигини ҳисобга олиш зарур. Асосий диққат эътибор товуш артикулятсиясини онгли равишда мустаҳкамлашга қаратилиб, болалар тил, лаблар, тишлар қай ҳолатда турганлигини кўрсатиб ва айтиб бера олишлари керак. Болалар диққати кўпроқ товушлар артикулятсиясига қаратилади. Коррексиялаш усуллари артикулятсион аппарат тузилиши ва функсиясини ҳисобга олган ҳолда танланади. Товушларни нутққа қўйишда тақлид, механик ва аралаш усулидан фойдаланилади. П, Б, Д, Т, В, Ф, К, Г товушларини нутққа қўйишда тушунтириш, тақлид усулидан, с, з, ш, ж, ч, р товушларини нутққа қўйишда тақлид ва механик усуллардан фойдаланиш тавсия этилади. Нутқнинг фонетик -фонематик ривожланмаганлигини коррексиялаш аналитик- синтетик машқларни мураккаблаштирувчи тизим орқали логопедияда қабул қилинган усулларни қўллаш билан олиб борилади. Бунда болаларни нутқ органлари артикулятсиясига онгли ёндошишга, ўз талаффузини назорат қилишга, нутққа қўйилган товушларнигина эмас, балки нутқдаги барча товушларни аниқ ва тўғри талаффуз этишга, товушларни ҳосил бўлиш ўрни ва жарангдорлигига кўра таснифлаб беришга ўргатиш лозим. Бундай тайёргарлик ишларидан сўнг болаларда товуш анализи операциясини шакллантиришга, яъни бўғин ва сўзларда товушларни ажрата билишга ўргатилади. Коррексион ишнинг II даврида олиб бориладиган логопедик ишлар мазмуни Коррексион таълимнинг ИИ даврида товушларни нутққа қўйиш давом эттирилади, нутққа қўйилган товушларни нутқда мустаҳкамлаш; эшитиш идрокини ривожлантириш; товуш анализи ва синтезини шакллантириш: а) сўзда товуш ўрнини топиш (сўз бошида, ўртасида, охирида); б) сўзларда

товушлар сони ва кетма- кетлигини аниқлаш; нутқнинг лекцик грамматик томонини бойитиш ва ривожлантириш бўйича логопедик иш олиб борилади. Ушбу даврда ҳам товушларни нутққа қўйиш ишлари давом эттирилди. Товушларни нутқда мустаҳкамлашга болалар товушларни тўғри ва аниқ талаффуз қила олганларидан сўнг ўтилади. Товушларни нутқда мустахкамлаш учун турли хил иш турларидан фойдаланилади: керакли товуш иштирок этган бўғинлар, бўғин бирикмалари, сўз, жумлаларни логопед кетидан қайтариш; расмлар бўйича сўзларни мустақил талаффуз этиш; берилган товушга сўз ўйлаб топиш; ўқилган матнни қайта ҳикоя қилиб бериш, керакли товушни ўз ичига олган топишмоқ, тез айтиш, мақол, кичик-кичик матн ва шеърларни айтиб бериш. Товушлар дифференциатсияси устида иш олиб бориш ИИ даврнинг асосий вазифаларидандир. Логопедик иш кўриш, эшитиш, тактил вибратсион ва кинестетик назоратга таянган ҳолда олиб борилади. Фонематик идрокни ривожлантириш болалар билан олиб бориладиган коррексион ишнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Фонематик идрокни ривожлантириш ишлари товуш анализини шакллантириш билан ўзаро боғлиқ ҳолда олиб борилади. Фонематик идрокни ривожлантириш ишларида қуйидаги машқлардан фойдаланилади: – нутқий бўлмаган товушларни ажратиш; – товушлар қаторидан маълум товушларни ажратиш (акустик ва артикулятсион белгилари ўзаро яқин бўлади); – сўз таркибидан маълум товушни ажратиш (товуш таркиби жиҳатидан яқин ва узоқ бўлган товушлар); – берилган товушга сўз ўйлаб топиш; – битта товуш билан фарқ қилувчи бўғинлар қаторини қайтариш; – берилган маълум товушга расм танлаш; – нутқта тўғри талаффуз қилинадиган сўзлардан ўзлаштирилган товушларни мустахкамлаш;

– сўз таркибидаги алоҳида товушларни эшита билиш. Бу ва яна бошқа вазифалар, машғулотлар давомида мақсадга кўра такрорланади. Таълимий машғулотларни ўйин кўринишида ўтказиш тавсия этилади. Ҳар бир ўйин бошқа вазифаларни яъни: сўзлар , гаплар ва мустақил нутқда товушларни тўғри талаффузини мустаҳкамлашни кўзлаган ҳолда ўтказилади. Ўйинлар нутқда товушларни мустаҳкамлаш ва аниқлаш, фонематик идрокни ривожлантиришга хизмат қилади. Машғулот давомида “ Топчи нимани овози”, “ Овоз қайердан келяпти”, “ Сўздаги товушни топ”, “ Ким кўпроқ сўз топади”, “ Расмларни эслаб қол” каби ўйинлардан фойдаланиш тавсия этилади. Аниқ кинестетик ва эшитиш сезгиларига таянган ҳолда олиб борилган товуш анализи ва синтезига оид машқлар ўз навбатида нутқ товушларини ўзлаштиришга, ўз талаффузи устида мустақил назорат кўникмаларини тарбиялашга, дисграфия ва дислекцияни олдини олишга ёрдам беради. Коррексион ишнинг III даврида олиб бориладиган логопедик ишлар мазмуни Коррексион таълимнинг учинчи даврини асосий вазифалари қуйидагилар: – нутққа қўйилган барча товушларни мустаҳкамлаш; – товуш анализи малакаларини мустаҳкамлаш; – нутқнинг лекцик грамматик томонини такомиллаштириш. Коррексион таълимнинг сўнгги даврининг мақсади нутқий мулоқот шароитида фонематик идрок ва тўғри товуш талаффузи кўникмаларини мустаҳкамлашдир. Бу ишда мустақил нутқда фақатгина товушларни тўғри талаффузини шакллантирибгина қолмай, балки болаларнинг луғатини бойитиш, нутқининг грамматик тузилишини такомиллаштириш, нутқнинг темпи ва мелодикинтатсион томонини ривожлантириш, такомиллаштиришга оид машғулотлар ҳам муҳим аҳамият касб этади.

Коррексион таълимнинг учинчи даврида болаларда товуш анализи малакаларини шакллантиришга оид коррексион ишлар давом эттирилади. Бунда иш ҳаракатнинг қуйидаги алгоритмидан фойдаланилади: сўздаги товушларни баланд овозда такрорлаб, тўғри талаффуз қилиш; сўздаги ҳар бир товушни эшитиш ва уни қўшни товушдан ажрата билиш; сўздаги товушларни навбат билан айтиш, фиксатсия йўли билан сўзлардаги товушларнинг сони ва кетма- кетлигини аниқлаш. Сўзнинг товуш таркибига оид анализ ишлари ҳар бир болага индивидуал ёндошилган ҳолда олиб борилади. Логопедик машғулотларда алоҳида операцияларни бажариш билан бирга нутқий материалнинг анализ ва синтези билан боғлиқ ҳамма ақлий иш ҳаракатлар тизими қайта ишланади. Болаларда бажарилган иш ҳаракатлар алгоритмининг аста секин шакллантириб ва мустаҳкамлаб бориб, аввал логопед раҳбарлигида сўнгра боланинг ўзини сўз, бўғин, товушнинг анализ- синтез қила олишини мустақил назорат қилишга ва ўз ишини баҳолашга ўргатилади. Коррексион таълимнинг муҳим вазифаларидан бири оппозитсион ва тўғри талаффузига эришилган товушлар дифференциатсиясига оид машғулотлар ҳисобланади. Ушбу машғулотларда артикулятсион ва акустик белгилари жиҳатидан ўхшаш товушлар дифференциатсиясига оид турли усуллар қўлланилади. Машғулотларда болалар диққати, хотира, тафаккур операциялари (анализ, синтез, солиштириш, умумлаштириш), назорат ва ўзўзини назорат қилиш, мустақилликни ривожлантирувчи ишлар олиб борилади. Тарбиячи билан олиб бориладиган машғулотларда болаларнинг атрофдаги предметлар ва ҳодисалар ҳақидаги тасаввурлар ҳосил қилиш ва уларни бир тизимга солиш, табиий ва ижтимоий ҳодисалар билан таништириш билан бир вақтда болаларнинг луғат бойлиги кенгайтирилади, сўзлашув ва хикоя нутқи ривожлантирилади.

Шундай қилиб, болалар нутқи турли йўллар билан ривожлантириб борилади, лекин бир мақсадни- таълим ва тарбия бериш жараёнида болаларнинг нутқий тараққиётидан камчиликларни йўқотиш ва уни мактабда кўникма ва малакалар олишга тайёрлашни кўзда тутади. Ишни ташкил этиш Махсус гуруҳларда логопеднинг хужжатлари. Логопедик иш жараёнининг тўғри ташкил этилганлиги мақсади нутқ камчиликларини тўғрилашдан иборат бўлган тузатиш ишининг сифати билан белгиланади. Ишни тўғри ташкил этишда қуйидагилар кўзда тутилади: болаларни ўз вақтида текшириш, машғулотлар жадвалини тўғри тузиш, ҳар бир бола билан олиб бориладиган индивидуал ишни умумий режага мувофиқ ражалаштириш, фронтал машғулотларни олиб боришда уларни зарур жиҳозлар, кўргазмали қуроллар билан жиҳозланиши ва гуруҳ тарбиячиси билан логопеднинг биргаликдаги ишлари. Логопедик текшириш Гуруҳга қабул қилинган болалар мукаммал логопедик текширувдан ўтказилади. Болаларни текшириш учун логопед ўқув йилнинг иккита биринчи хафталарини ажратади. Кейинчалик текширув натижалари машғулотлар вақтида болани кузатиш натижалари билан тўлдирилиши мумкин. Шу билан бир вақтда талаффузни тузатиш устида иш бошланади ҳамда режага мувофиқ фронтал машғулотлар олиб борилади, бу ҳақда қуйида баён этилади. Текшириш махсус “Нутқ картаси”да кўрсатилган режа асосида ўтказилади. Нутқ картаси Боланинг гуруҳга келган вақти ................................................................... Исми,фамилияси............................................................................................. Ёши ................................................................................................................. Уй адреси ........................................................................................................ Қайси боғча томонидан юборилган (№,вақти,адреси) .............................. Ота-она шикояти ...........................................................................................

Нутқ шаклланиши хақидаги маълумот....................................................... Умумий моторикасининг ҳолати...................................................................... Эшитиши............................................................................................................. Боланинг умумий ривожланиши...................................................................... Диққати, иш қобилияти .................................................................................... Нутқнинг умумий томонлари (суръати, овози, артикулятсияси, нафас олиши) ....................................................................................................................... ............. Артикулятсион аппаратининг ҳолати (тузилиши, ҳаракатланиши) ………….. .................................................................................................................................. Товушлар талаффузи ва фарқланиши.................................................................. Нутқнинг товуш составли анализи ва синтези ................................................ .......................................................................................................................... Мураккаб бўғин составли сўзларнинг талаффузи .............................................. ................................................................................................................................. Нутқнинг грамматик қурилиши .......................................................................... ................................................................................................................................. Луғати ..................................................................................................................... Логопедик текширувни тугатиб, индивидуал иш режасини тузгандан сўнг логопед тарбиячига ҳар бир боланинг нутқи шаклланишидаги асосий камчиликларни айтиб ва кўрсатиб беради (нутқ картасига мувофиқ), айниқса нутқи шаклланишида оғир камчиликларга эга бўлган болалар билан ўтиладиган тузатувчи таълим мазмуни устида тўлиқ тўхталиб ўтади. Логопед таълимнинг турли даврларида алоҳида болалар нутқига талаблар белгилайди. Шу билан бирга ҳар бир тарбиячи болаларнинг товушлар талаффузидаги камчиликларни эшитиши, нутқ бузилишларини аниқ тасаввур қилиши, товушларнинг нутққа қўйишнинг асосий усулларини эгаллаган бўлиши, болаларнинг нутқини кузатиш ҳамда машғулот ва машғулотлардан ташқари вақтларда уларнинг индивидуал имкониятларини ҳисобга олган ҳолда

тузатиш учун қайси болада қандай товушларни нутқга қўйиш, мустахкамлаш ёки дифференциатсиялаш зарурлигини билиши керак.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993.

O'xshashlar

Фонетик фонематик нутқ нуқсонини ва овоз бузилишларини бартараф этиш

Нутқида камчилиги бўлган болалар идрокининг хусусиятлари

Логопедия фанининг методологик асослари

Ёзма нутқдаги камчиликлар

Дислалия