Дислалия - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Дислалия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.4580078125 KB

Ko'chirib olish

Дислалия Режа: 1. Дислалия, унинг шакллари 2. Дислалия турлари 3. Дислалияни бартараф этишда логопедик таъсир методикаси

Дислалия, унинг шакллари Дислалия термини грекча сўздан олинган бўлиб, дис – бузилиш, лалиа – нутқ деган маънони англатади. Дислалия нутқ бузилишлари орасида энг кўп тарқалган камчиликдир. Е.Ф. ау маълумотига кўра, товушлар талаффузидаги камчиликлар мактабгача ёшдаги болаларда 15 – 20% ни, кичик мактаб ёшдаги болаларда 5 – 7% ни ташкил этар экан. М.Н. Александрова маълумотига кўра Россияда 5 – 6 ёшли болаларда сирғалувчи товушлар (с, з, тс) 23%, шовқинли товушлар (ш, ж) 24%, африкат товуш (ч) 13%, «р» товуши 26%, «л» товуши 10%, жаранглилар 4,5%, «й» товуши 1,5%, тил орқа товушлар 1% кўрсаткичларда нотўғри талаффуз этилиши кўрсатилади. М.М. Алексайева маълумоти бўйича 5 ёшли болаларда сирғалувчи товушлар (с, з, тс) 17,3%, шовқинли товушлар (ш, ж) 60,4%, «р» товуши 46,7%, «л» товуши эса 7,2% ташкил этар экан. Р. Беккер маълумотига кўра, Германияда дислалия ҳодисаси 5 – 6 ёшли болаларнинг 34% учрар экан. К. Онезора дислалия умумтаълим мактаби ўқувчиларининг 18,5% ида кузатилар экан. Милослав Зимееннинг Прагадаги болалар боғчасида олиб борган текширишларига кўра, дислалия қуйидаги рақамларни ташкил этган: 3 – 4 ёшли болаларда 69%, 4 – 5 ёшлиларда 58%, 5 – 6 ёшли болаларда 46%, 6 – 7 ёшлиларда эса 37%. Ўзбекистонда М. Аюпова маълумотига кўра 5 ёшли болаларда товушлар талаффузидаги камчиликлар 41,5%, 6 ёшли болаларда эса 22,9% ни ташкил этади. М. Аюпова маълумоти бўйича 5 ёшли болаларда сирғалувчи (с, з) 32,1%, шовқинлилар (ш, ж) 38,4%, «р» товуши талаффузида 60,7%, тил орқа товушлари 25%, чуқур тил орқа товушлари (қ, ғ) 7,1, «л» товуши 5,4% ташкил этган.

Ҳозирги вақтда дислалия нутқ аппарат инерватсияси сақланган ва эшитиш нормада бўлганда товушлар талаффузидаги камчилик деб талқин этилади. Этиологик 1 белгиларга кўра дислалия икки шаклга бўлинади: механик (органик) ва функсионал дислалия. Механик дислалия ва унинг сабаблари Механик (органик) дислалия периферик нутқ аппаратнинг (тил, жағ, танглай, тиш) органик бузилиши натижасидир. Тил тагидаги этнинг (юганча) калталиги механик дислалияга сабаб бўлади. Бу камчилик тил ҳаракатини қийинлаштиради, тил тагидаги этнинг ҳаддан ташқари калта бўлиши тилнинг юқори томон кўтарилишига имкон бермайди. Бундан ташқари, тилнинг ҳаддан ташқари катта бўлиши ёки ҳаддан ташқари кичик ва тор бўлиши ҳам дислалияга олиб келади. Бундай ҳолларда тўғри артикулятсия қийинлашади. Жағ тузилишидаги камчиликлар прикус нонормалликларга олиб келади. Нонормал прикуслар бир неча хил кўринишда бўлиши мумкин. Прогнатия – юқори жағ олдинга томон чиққан бўлади. Бунинг натижасида пастки олдинги тишлар юқоридаги тишлар билан бирлашмайди (4-расм). Прогения – пастки жағ олдинга чиққан бўлади (5-расм). Очиқ прикус-юқори ва пастки жағлар бирлашганда улар орасида оралиқ масофа қолади. Айрим ҳолларда бу оралиқ фақат олдинги тишлар орасида бўлади (олдинги очиқ прикус) (6-расм) .

Ёни очиқ прикус ўнг томонли, чап томонли ва икки томонли бўлиши мумкин. Тишларнинг (тиш қаторининг) нотўғри тузилиши ҳам дислалияга сабаб бўлиши мумкин. Тишлар ва жағдаги камчиликларни бартараф этиш врачстоматолог томонидан олиб борилади. Танглайнинг нотўғри тузилиши ҳам товушларнинг тўғри талаффузига халақит беради. Тор, баланд ёки паст, ясси танглай кўпчилик товушларнинг тўғри артикулятсиясига имкон бермайди. Лабларининг қалинлиги ингичка ва кам ҳаракатчанлиги ҳам лаб ва лабтиш товушларини аниқ талаффузига халақит беради. Функционал дислалия ва унинг сабаблари Функсионал дислалияда периферик нутқ аппаратининг артикулятсион қисмида ҳеч қандай органик бузилишлар, камчиликлар кузатилмайди. Функсионал дислалиянинг кенг тарқалган сабабларидан бири оиладан нутқини нотўғри шакллантиришдир. Айрим оилаларда катталар бола нутқига тақлид қиладилар. Болани суйиб у билан «бола тилида» сўзлашадилар. Бунинг натижасида болада товушларнинг тўғри талаффузи кеч ривожланади. Дислалия болаларда тақлид асосида ҳам юзага келиши мумкин. Товушлар талаффузи ҳали етарли, тўғри шаклланмаган кичик ёшдаги болалар билан, тили чучук ёки ноаниқ, тез шошиб гапирадиган кишилар билан доимо мулоқотда бўлиши бола нутқига салбий таъсир кўрсатади. Кўпинча бола оилада товушларни нотўғри талаффуз этувчи киши нутқига тақлид этади. Бу эса функсионал дислалияга сабаб бўлади. Оиладаги икки тиллилик, педагогик қаровсизлик ҳам функсионал дислалияга сабаб бўлади. Бунда товушларга эътибор бермаслик, боладаги камчиликларни тўғирламаслик, тўғри ва аниқ талаффуз намуналарини бермаслик ҳоллари кузда тутилади. Фонематик эшитишнинг яхши ривожланмаганлиги болаларда товушлар талаффузидаги камчиликларни келтириб чиқарувчи сабаблардан биридир. Бу ҳолда товушлар дифференцияси (товушларни фарқлаш) қийинлашади.

Болалар асосан бир-бирига ўхшаш: жарангли-жарангсиз, сирғалувчи ва шовқинли товушларни ажрата олмайдилар. Бу қийинчиликлар натижасида товушларнинг тўғри талаффузи узоқ вақтга чўзилиб кетади. Шу билан бирга, товушлар талаффузидаги камчиликлар, айниқса, товушларни алмаштириш ҳоллари, ўз навбатида, фонематик эшитувнинг шаклланишининг қийинлаштиради ва келгусида нутқнинг умумий ривожланмаганлигига ва ўқиш-ёзишда бузилишлар бўлишига сабаб бўлади. Дислалия артикулятсион аппарат аъзоларининг (тил, лаб, пастки жағ) ҳаракатчанлигидаги камчиликлар натижасида ҳам содир бўлади. Бу ҳол боланинг тилни керакли ҳолатда ушлаб тура олмаслиги ёки бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга тез ўта олмаслигида намоён бўлади. Дислалия функсионал эшитувнинг пасайиши натижасида ҳам пайдо бўлиши мумкин. Боланинг ақлий ривожланишидаги камчиликлар ҳам оғир ва узоқ давом этадиган дислалияга сабаб бўлади. Олигофрен болаларнинг 50% да товушлар талаффузидаги камчиликлар бўлиши мумкин. Дислалия турлари Товушларни нотўғри талаффуз этиш она тилида ҳамма товушларда учратиш мумкин. Товушлар талаффузининг бузилиши асосан артикулятсион жиҳатдан талаффуз қилиш қийин бўлган: сонор (р, л), сирғалувчи (с, з,) ва шовқинли (ш, ж, ч), тил орқа (к, г) товушларида учрайди. Болаларга товушлар талаффузининг бузилиши товушларни нутқда йўқлиги, уларни бузиб талаффуз этиш ва бир-бири билан алмаштириш ҳоллари билан намоён бўлади. Бу ҳолатларнинг ҳар бирини батафсил кўриб чиқамиз. Нутқда товушларнинг йўқлиги уларнинг сўзнинг бошида (масалан, ранда сўзи ўрнига бола «анда»), сўзнинг ўртасида (тарвуз – «тавуз»), сўзининг охирида (қор – «қо») тушиб қолишида ифодаланиши мумкин. Товушларни бузиб (нотўғри) талаффуз этиш Шунда ифодаланадики, бунда товушларнинг тўғри талаффузи ўрнига, шу товушга яқин лекин она

тили фонетика тизимида ифода этилмайдиган товуш талаффуз этилади. Масалан, тиш аро сигматизм, ён сигматизм, валяр р (бунда тил учи тебраниши ўрнига юмшоқ танглай тебранади), увиляр р (бунда тил учи ўрнига кичик тилча тебранади). Товушлар тилнинг фонетик тизимида мавжуд бўлган бошқа товушларга алмаштирилиши мумкин. Улар қуйидагича намоён бўлиши мумкин: 1) ҳосил бўлиш усулига кўра ўхшаш, артикулятсия ўрнига кўра фарқ қиладиган товушларни алмаштириш, масалан, портловчи тил орқа к ва г, портловчи тил олди т ва д товушлари (масалан, китоб сўзи ўрнига «титоб», гул сўзи ўрнига «дул»); 2) ҳосил бўлиш ўрнига кўра ўхшаш, ҳосил бўлиш усулига кўра фарқ қиладиган товушларни алмаштириш, масалан, сирғалувчи тил олди с товуши, портловчи тил олди т товуши билан (соат ўрнига «тоат»); 3) ҳосил бўлиш усулига кўра ўхшаш ва артикулятсия органларининг иштирокига кўра фарқ қиладиган товушларни алмаштириш, масалан, с товуши, лаб-тиш аъзолари иштирокида ҳосил бўладиган ф товуши билан (сумка сўзи ўрнига «фумка»); 4) ҳосил бўлиш усули ва ўрнига кўра ўхшаш, овоз иштирокига кўра фарқ қиладиган товушларни алмаштириш, масалан, жарангли товушлар жарангсиз товушлар билан алмаштирилади (бола – «пола», пайпоқ – «байбоқ», зина – «сина», гул – «кул»). Бузилган товушларнинг сонига қараб дислалия яна оддий ва мураккаб турларга бўлинади. Агарда тўртта товуш талаффузида камчилик бўлса, оддий дислалия, агар бешта ва ундан ортиқ товуш талаффузида камчилик бўлса, бу – мураккаб дислалия деб аталади. Агар бир фонетик группага кирувчи товушлар талаффузида камчиликлар бўлса (масалан, сирғалувчи с, з, ж) бу-мономорф дислалия. Агар у икки ва ундан ортиқ артикулятсия гуруҳига тегишли бўлса (масалан, ротатсизм, сигматизм ва ламбдатсизм), бу – полиморф дислалия бўлади.

Талаффузидаги камчиликлар ўз характерига, маълум товушлар группасига тегишли бўлишига кўра дислалия қуйидаги турларга ажратилади: 1. Сигматизм (грекча «сигма» «с» ҳарфининг номини билдиради). Бунда сирғалувчи (с, з) ва шовқинли (ш, ж, ч) товушлар талаффузида камчиликлар кузатилади. Сирғалувчи ва шовқинли товушларнинг бошқа товушларга алмаштирилиши парасигматизм деб юритилади. Масалан, соат – «тоат», жўжа – «дўда», чойнак – «тойнак». 2. Ротатсизм (грекча «ро» ҳарфи номидан олинган бўлиб, «р» товушни билдиради) – р товушнинг талаффузидаги камчиликлардир. Р товушини бошқа товушлар билан алмаштирилиши параротатсизм деб юритилади. Масалан, ракета – «якета», ром – «лом», ручка – «ючка». 3. Ламбдатсизм (грекча «ламбда» ҳарфини номидан олинган бўлиб, л товушини билдиради) – л товушининг талаффузидаги камчиликдан иборат. Л товушининг бошқа товушларга алмаштирилиши параламбдатсизм деб юритилади. Масалан, лола – «ёя», гул – «гуй». 4. Тил орқа товушларидаги камчиликлар: каппатсизм – к товушининг нутқда йўқлиги, паракататсизм «к» товушини алмаштирилиши. Масалан, копток – «топто», китоб – «титоб»; гамматсизм – г товушининг нутқда йўқлиги, парагататсизм «г» товушининг алмаштирилиши. Масалан, гул – «дул», гилам – «дилам»; хитизм – х товушининг нутқда йўқлиги, парахитизм «х» товушининг алмаштирилиши. Масалан, хат – «тат», хўроз – «тўроз»; ётатсизм – й товушининг нутқда йўқлиги, параётатсизм «й» товушининг алмаштирилиши (грекча каппа, гамма, хи, ёта ҳарфларини номидан олинган бўлиб, к, г, х, й товушларини билдиради). 5. Жаранглатиш нуқсонлари – жарангли ундош товушлар талаффузидаги камчиликлар. Бу камчиликлар жарангли ундош товушларни жарангсиз ундош товушларга алмаштирилишидир: б-п, д-т, в-ф, з-с, ж-з, г-к ва бошқалар.

Дислалияни бартараф этишда логопедик таъсир методикаси Талаффуз бузилишларни бартараф этиш учун логопедик таъсир лозим. Логопедик таъсирнинг асосий мақсади, нутқ товушларини тўғри шакллантиришдир. Нутқ товушларини тўғри тиклаш учун бола қуйидагиларни билиши лозим: нутқ товушларини билиши ва уларни идрокида аралаштириб юбориши керак эмас /бир товушни иккинчисидан акустик белгиси бўйича ажрата билиши/; нормал талаффуз қилинган товушдан нотўғри талаффуз қилинган товушни ажрата билиши; ўзи талаффуз қилган товушни эшитиб назорат қила билиши ва сифатини баҳолаши; товушни нормал /еффектини/ акустик эффектини ҳосил қилувчи артикулятсион ҳолатни бажара олиши; нутқнинг ҳамма турларида товушлардан ўринли фойдаланиши лозим. Логопед болани тўғри талаффузга ўргатиши учун ниҳоятда самарали йўл топиши лозим. Тўғри ташкил қилинган логопедик иш дислалиянинг бошқа турларида ҳам самарали натижага эришади. Механик дислалиянинг бир қанча ҳолларида логопедия ва тиббиётнинг биргаликда ёндашиши натижасида самарали муваффақиятларга эришилади. Логопедик таъсирнинг муваффақиятли шарт шароитлари талаффуздаги камчиликларни бартараф этиш учун яхши шароитлар яратиб беради: логопеднинг бола билан эмотсионал контакти; машғулотларни қизиқарли шаклда ташкил қилиш ва чарчашга йўл қўймайдиган иш тизимида олиб бориш. Логопедик машғулотлар ҳафтасига уч марта мунтазам равишда ўтказилади. Ота-оналар билан биргаликда уй шароитида ҳам машғулотлар ўтказилиши лозим (логопед топшириқлари асосида). Машғулотларни ҳар куни (кунига 2 – 3 марта) 5 – 15 минутдан ўтказиш лозим. Талаффуздаги нуқсонларни бартараф этиш учун дидактик материаллардан кенг фойдаланилади.

Талаффуздаги камчиликларни бартараф этиш муддати бир қанча факторларга боғлиқ: нуқсоннинг мураккаблик даражасига, боланинг ёш ва индивидуал хусусиятига, машғулотнинг мунтазамлигига, ота-оналар томонидан бериладиган ёрдамга. Оддий дислалияда машғулотлар бир ойдан уч ойгача, мураккаб дислалияда эса уч ойдан олти ойгача ўтказилади. Мактаб ёшидаги болаларга қараганда, боғча ёшидаги болалар талаффузидаги нуқсонлар қисқа муддат ичида бартараф этилади, катта мактаб ёшидаги болаларга қараганда эса кичик мактаб ёшидаги болаларда тезроқ бартараф этилади. Логопедик таъсир босқичма-босқич амалга оширилади, ҳар бир босқичда логопедик таъсир умумий мақсадига қарашли бўлган аниқ педагогик масала ечилади. Адабиётларда логопедик таъсир нечта босқич бўлиниши ҳақида ҳеч қандай бир хил фикр йўқ: Ф.Ф. Рау ўз ишларида икки босқичга, О.В. Правдина ва О.А. Токарева уч босқичга, М.Йе. Хваттсев тўртта босқичга бўлган. Логопедик таъсирнинг вазифа ва мақсадларидан келиб чиқиб, қуйидаги босқичларга ажратишни муҳим деб топилди; тайёрлов босқичи бошланғич талаффузда билим ва кўникма (малака)ларни шакллантириш босқичи. Тайёрлов босқичи. Бу босқичнинг асосий мақсади бола диққатини мақсадга қаратилган логопедик жараёнга қаратиш. Бунинг учун бир қатор умумпедагогик ва махсус логопедик масалаларни ечиш лозим. Муҳим умумпедагогик масалалардан бири машғулотлар йўналишини шакллантиришдир: логопед болани логопедик кабинет жиҳозларига, муҳитига ўргатиши, болада машғулотга нисбатан қизиқиш ва хоҳиш уйғотиш лозим. Болаларда нотаниш одамларга нисбатан уялиш, танглик, индамаслик баъзи ҳолларда, ҳатто қўрқув ҳоллари ҳам кузатилади. Логопеддан асосан хушмуомалалилик талаб қилинади; бола билан муносабатда расмиятчилик, қаттиқ қўллик қилиш керак эмас.

Бола машғулот қоидаларига риоя қилиши, логопед берган инструкцияларни бажаришни, мулоқотга фаол равишда киришишни ўрганиши керак. Машғулотларга тушунган ҳолда, эркин фаолият шаклида ёндашишни шакллантириш лозим. Тайёрлов этапининг муҳим масалаларидан бири эркин диққат, хотира, фикрлаш операцияларини, анализ ва синтез, таққослаш, хулоса чиқариш операцияларини ривожлантиришдир. Махсус логопедик масалалардан бири товушларни бир-биридан ажратишга, танишга, артикулятсияни шакллантиришни билиш ва кўникишга ўргатишдир. Бу масалалар дислалиянинг қайси формаси эканлигига қараб параллел ёки кетма-кет равишда ечилади. Идрок қилиш жараёни бузилмаган артикуляр формада (фонематик ёки фонетик) бўлса, юқоридаги масалалар параллел равишда олиб борилади. Дислалиянинг акустико-фонематик формасининг муҳим масаласидан бири болаларни фонемаларни танишга, ажратишга ва эслаб қолишга ўргатишдир. Бу юқоридаги масалаларни ечмасдан товушларнинг тўғри талаффузини шакллантиришга ўтиб бўлмайди. Бола товушни тўғри талаффузига эришиши учун, у товушни (фонемани) эшита билиши лозим. Дислалиянинг аралаш ва мураккаб шаклида рецептив билимларни ривожлантириш учун артикуляр базани шакллантириш лозим. Фонематик идрок қўпол бузилган бўлса, артикуляр билим ва малака жараёнларини шакллантириш ишлари олиб борилади. Артикулятсион базани шакллантириш учун бир қанча машқлар тури, методик тавсиялар, талаффузни тўғрилаш учун қўлланма ва дидактик талаблар ишлаб чиқилган. Дислалияда қўпол мотор бузилишлар йўқ. Дислалик болада нутқ учун махсус бўлган артикулятсион органлар ҳаракатининг айримлари шаклланмаган. Артикулятсион органлар ҳаракатининг шаклланиш жараёни эркин ва тушунган ҳолда амалга ошади: бола вазифани тўғри бажаришга ва

артикулятсион органлар ҳаракатини назорат қилишга ўрганади. Зарур бўлган ҳаракатлар олдин кўрсатилиб тақлид қилиш асосида шакллантирилади: логопед ойна олдида болага товушнинг тўғри артикулятсиясини кўрсатади, тушунтиради, қандай ҳаракатларни бажаришни кўрсатади ва қайтаришни сўрайди. Кўриш назорати остида бир неча марта қайтариш натижасида бола тўғри (керакли) вазиятни эгаллашга эришади. Агар бола қийналса, логопед зонд ёки шпатель билан ёрдам беради. Кейинги машғулотда кўрсатмасиз оғзаки инструкция бўйича қилдиришга ҳаракат қилиш керак. Кейинчалик бола тўғри бажараётганини кинестик сезгиси асосида текшириши мумкин. Бола қачон артикулятсияни кўрсатмасиз, бехато бажарса, Шунда ўзлаштириб олган бўлади. Товуш талаффузини тўғри шакллантириш даврида, шу товуш устида ишланаётганлиги ҳақида эслатиш керак эмас. Логопед, машғулот давомида, бола керакли товушни талаффуз қилиш учун тўғри вазиятни эгалладими, йўқми текширилади. Бунинг учун логопед боладан тўғри вазиятни эгаллаган ҳолда нафас чиқаришини (қаттиқ пуфлашни) сўрайди. Кучли нафас чиқариш натижасида интенсив шовқин ҳосил бўлади. Агарда шовқин керакли товушнинг (ундошнинг) акустик эффектига мос келса вазият тўғри танланган бўлади. Агар бундай бўлмаса, унда логопед боладан артикулятсион орган вазиятини ўзгартиришини сўрайди (бироз кўтариш, тушириш, тилни ҳаракатлантириш) ва яна пуфлатади. Муваффақиятли натижага эришмагунча бажартирилади. Баъзи ҳолларда бола ҳосил бўлган шовқинга қулоқ солиб уни нормал товуш билан тенглаштиради ва ҳатто мустақил равишда нутқига киритишга ҳаракат қилади. Бу ҳам яхши натижага олиб келмайди. Шунинг учун бундай ҳолларда логопед бола диққатини бошқа ҳолатга қаратади. Дислалияда артикулятсион органларнинг керакли ҳаракатларини шакллантириш учун қилинган машқлар натижаси етарлидир, ортиқча машқларни бажартириш зарур эмас. Бола нутқйи ривожланиш жараёнида айрим шаклланмаган нутқ ҳаракатлари устида иш олиб борилади.

Артикулятсион машқлар ўтказиш учун керакли бўлган талаблар: 1. Талаб қилинган вазиятни эгаллай билиш, шу вазиятда тура билиш (олиш), шу вазиятни сакраб туриш, бир вазиятдан иккинчисига ўта билиш. 2. Артикулятсион моторикани ривожлантирувчи машқлар тизимига статик машқлар каби нутқ ҳаракатининг динамик координатсиясини ривожлантиришга қаратилган машқларни ҳам киргизиши лозим. 3. Лаб ва тил ҳаракат машқларини бирга олиб бориш зарур, чунки бу органлар товушларни талаффузида биргаликда иштирок этишади, бир-бирига мослашади (бу кўринишни коартикулятсия дейилади). 4. Бола толиқиб қолмаслиги учун машғулотлар қисқа, лекин кўп марта ўтказилиши лозим. Орада бошқа иш тури билан шуғулланиш лозим. 5. Кинестик сезгини, кинестик анализ ва тасаввурни шакллантиришга катта эътибор бериш керак. 6. Ҳаракатларни ўзлаштириш билан бирга, товушларни реализатсия қилиш учун логопед бошқа товушларга керак бўлган ҳаракатлар устида ишлашга ўтади.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997.

O'xshashlar

Нутқида камчилиги бўлган болаларнинг тавсифномаси

Логопедия фанининг методологик асослари

Логопедик ритмиканинг тамойиллари ва усуллари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш

Ёзма нутқдаги камчиликлар