Professional etikaning kategoriyalari - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Professional etikaning kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

Professional etikaning kategoriyalari Reja: 1. Burch 2. Kamtarlik. 3. Vijdon 4. Qadr-qimmat 5. Xushmuomalalik 6. Odoblilik

Tayanch tushunchalar : Kategoriya , etika kategoriyalari ; burch va kasbiy burch ; O ’ zbekiston fuqarolarining fuqarolik burchlari ; ofitsiant , metrdotel , shveysar , barmen va garderobchi , vijdon , ichki sudya , posbon , or – nomus va kasbiy etika , mezon , obro ’, sifatli ado yetish , aldamaslik , kasb axloqi normalari . Etika kategoriyalari jamiyat va uning a’zolarining axloqiy, ya’ni ma’naviy boyligini o’zida to’liq ifoda qiladigan tushunchalar majmuiga aytiladi. Kategoriya grekcha «kategoria» so’zidan olingan bo’lib, etikaning asosiy tushunchalari hisoblanadi, axloqning muhim tomonlarini hamda elementlarini o’zida ifoda qiladi. Demak, etika kategoriyalari jamiyat farovonligiga va uning a’zolarining ma’naviy madaniyati bilan bog’liq bo’ladi. Kategoriyalar tabiatda ob’yektiv mavjud bo’lib, jamiyatning rivojlanishi va odamlar madaniy hamda ma’rifiy saviyasining oshib borishi bilan ularning jamiyat uchun ahamiyati oshib, mazmuni esa chuqurlashib boradi. Kategoriyalarning zaruriyligining va mazmunining jamiyat tomonidan anglanishi ma’naviy hamda ma’rifiy tarbiyaviy ishlar bilan bevosita bog’liq. Burch. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, kasb etikasida burch asosiy tushuncha hisoblanadi. Chunki, burch, mohiyatan, jamiyat, davlat va shahslarga nisbatan muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U vijdon, e’tiqod, mas’uliyat kabi tushunchalar bilan mustahkam bog’liq. Umuman, hayotda insonning har bir hatti-harakati zamirida burch tushunchasi - burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi. «Burch - ado etilishi, bajarilishi majburiy bo’lgan vazifa, majburiyatdir». Demak, burch - qilinishi shart bo’lgan ish, vazifa. Burch - biror hatti-harakat uchun javobgarlik hissidir. Avvalo, bu tushunchalar axloqiy va shu bilan birga huquqiy tushuncha hamdir. Axloqiy nuqtai nazardan qaraganda burch ijtimoiy-insoniy vazifalarni bajarishda keng namoyon bo’ladi. Burch eng avvalo oilaviy – munosabatlarda mujassamlashadi. Ota-onalik burchi. Siyosiy va huquqiy

burch, Vatan oldidagi burch Shular jumlasidandir. Davlat, jamiyat va xalq oldidagi burch aytish joiz bo’lsa har bir inson-fuqaro hayot mazmun-maqsadi bo’lishi kerak. Bugungi kunda Vatan oldidagi burch millat oldidagi burch bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Vatan oldidagi burch haqida O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida shunday deyilgan: “52-modda. O’zbekiston Respublikasini himoya qilish, O’zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir” 6 . Burch manbaini, asosini ijtimoiy manfaatlar tashkil etadi. Burchda manfaat buyruq shaklida namoyon bo’ladi. Demak, burchni anglash degani axloqli, tarbiyali, odobli, to’g’ri, mehnatsevar, vijdonli, xalqparvarlik hamdir. Boshqacharoq qilib aytganda burch va mas’uliyat bu - axloq-odobli bo’lishdan tashqari Vatanga sodiqlik, Vatan yo’lida fidokorona mehnat qilish, o’qish va shu yo’l bilan davlat va jamiyatni taraqqiyotga olib chiqish. Burch va mas’uliyat muhim axloqiy fazilatlardir. Ayniqsa Vatan va xalq oldidagi burch va mas’uliyatni chuqur tushunib unga amal qilish kishidan katta iroda talab qiladi. Kamtarlik. Kamtarlik bu – avvalo, o’z–o’ziga talabchanlik, o’z harakatlariga, ishiga, bilimiga tanqidiy qarash, o’ziga, kuch–quvvatiga ortiqcha baho bermaslikdir. Kamtarlik kishilarga bo’lgan munosabatda namoyon bo’ladi. Inson odobli bo’lsa, kishilar bilan shunchalik sodda va kamtarlik bilan muomala qiladi, o’z ishlariga va harakatlariga kamtarlik bilan baho beradi. O’zgalarga shirinso’z bo’ladi, boshqalardan o’zini ustun qo’ymaydi, soxta shuhrat ketidan quvmaydi, yutuqlaridan esankiramaydi. Kamtarinlik Arastuning fikricha: “uyatsizlik va tortinchoqlik o’rtasidagi xislatdir. Bu xislat odamlarning qilmishlarida va gap so’zlarida ko’rinadi. Uyatsiz, shaloq odam hammaga, har qanday vaziyatda har narsani gapiraveradi. Tortinchoq odam esa zarur gapni zarur vaqtida aytmaydi, zarur ishni bajarishga ham jur’ati yetishmaydi. Kamtarin odam esa, uyatsiz odam kabi, har vaqt, har yerda, har

qanday gapni aytavermaydi; va o’ta tortinchoq odam kabi, zarur vaqtda zarur gapni aytishga jur’atsizlik ham qilmaydi”. Kamtarinlik tortinchoqlik va andishalilikdan farq qiladiki, ular insonning qadrqimmatini tushirib qo’yish ehtimoli bor. Kamtarlik xokisorlik va samimiylikdan kelib chiqadi. U kishilarga bo’lgan munosabatda ham yaqqol ko’rinadi. Kamtarlik inson ichki ma’naviy dunyosining tashqi ifodasi hisoblanadi. Tarbiya ko’rgan, odobli kishini uning kamtarligidan ham bilib olish mumkin. Barcha insoniy fazilatlar ichida eng e’zozlisi kamtarlikdir. Kamtarlikning qarama- qarshi tomoni takabburlikdir. Ularning biri insonni insonga yaqinlashtiradi, ikkinchisi esa uni odamlardan uzoqlashtiradi. Xitoy maqoliga ko’ra “dono bo’lmay turib, kamtar bo’lish mumkin, ammo kamtar bo’lmay turib dono bo’lish qiyin”. Vijdon etikaning nihoyatda ta’sir doirasi keng kategoriyalaridan biridir. U insonning o’z faoliyati, qilgan ishlari va belgilagan maqsadlarini ruhiy tahlil eta olish imkoniyatidir. Inson ma’naviyatining kuchi, qudrati ham, o’z qilmishiga o’zi xolisona baho bera olish darajasi bilan belgilanadi. Vijdon, Zigmund Froyd ta’biri bilan aytganda, a’lo men, men ustidan nazorat o’rnatib, uni boshqarib turuvchi ikkinchi bir, yuqori darajadagi men. Agar uyat hissi insonning tashqi, jamiyatga bog’liqligidan kelib chiqsa, vijdon uning ichki o’z-o’ziga bog’liqligini namoyon etadi. Bu ichki bog’liqlik tashqi bog’liqlikka nisbatan teran va doimiydir: uyat ma’lum bir vaqt ichida odamning o’z nojo’ya harakati tufayli yuzaga kelgan o’ng’aysizligi bo’lsa, vijdon azobi bu - oddiy o’ng’aysizlik emas, balki qalbdagi, odamdagi odamiylikka e’tiqodning faryodi, talabi. Uni qondirmas ekansiz, hech qachon azob to’xtamaydi. Uyat bilan vijdonni, shu bois, dengizdagi muz tog’i – aysbergga o’xshatish mumkin: yuzaga uyat tarzida chiqib turgan qismi teranlikdagi qismidan yuz, balki ming barobar kichik. Birinchi Prezident I.A.Karimov ham vijdonga shunday baho beradi: “Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma’naviyatining ustunlaridan biri bo’lib kelmoqda. Jamiyat hayotida adolat va haqiqat, mehr-shafqat, insofu diyonat kabi tushunchalarni qaror toptirishda aynan mana shu omilning o’rni va ta’siri

beqiyosdir” .Vijdon – shahsning faqat o’zigagina xos bo’lgan ruhiy tahlil imkoniyatidir. Lekin shahsning vijdoni umuminsoniy, milliy, ma’naviy qadriyatlar zaminida shakllanadi, uning o’ziga xos ehtiyoji va manfaatlari, dunyoqarashi va madaniyati hamda ma’naviy kamoloti darajasi bilan aralashib, faoliyatiga baho berishga imkon yaratadigan ruhiy mezonga aylanadi. Shu sababli vijdonlilik darajasi hammada bir xil bo’lishi mumkin emas. Vijdon asosida o’z qilmishimizgagina emas, balki boshqalarning faoliyatiga, jamiyatdagi voqea va hodisalar va ijtimoiy vaziyatga ham baho beramiz. Qadr-qimmat - tushunchasi inson o’z qadrini, bu dunyoda uning hayoti oliy qadriyat ekanligi, o’z shahsi oldida o’zi ma’sul ekanligini anglash uchun xizmat qiladigan hissiyot. U nomus, g’urur tushunchalari bilan bog’liq, bir tomondan insonning o’z qadrini har qanday holatda ham yerga urmasligini taqozo etadi. Qadr– qimmat insonning jamiyatda, insonlar orasida tutgan o’rni, topgan obro’si, hurmati va nufuziga aytiladi. Qadr–qimmat o’z–o’zini anglash va nazorat qilishni ifodalaydi. Qadr–qimmat o’z qadrini anglash shakli bo’lib, insonni kamsitadigan, xo’rlaydigan va shu bilan uning boshqa kishilar ko’z o’ngida qimmatini yo’qotishiga sabab bo’ladigan qiliqlarga yo’l qo’ymaydigan to’siq hisoblanadi. Inson qadr–qimmatining mezoni unda mavjud bo’lgan eng adolatli va insonparvar axloq nuqtai nazaridan insoniylik darajasidir. Nomus - mohiyatan shahsning o’z qadr - qimmatini anglab yetishi, shu qadr - qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki olinmasligiga nisbatan bo’ladigan munosabatidir. Biroq, bu - nomus qadr-qimmat tushunchasi bilan bir xil ma’noga ega, degani emas. Chunki qadr-qimmat shahsdan o’zining boshqa odamlarga nisbatan kamsitilmasligini, atrofdagilardan barcha insonning teng huquqliligi tamoyilini o’ziga nisbatan qo’llashlarini talab qiladi. Nomus esa o’z qadr- qimmatini bilishdan tashqari, har bir Shahsning jamiyatda alohida, o’ziga xos tarzda egallagan mavqei va shu mavqeni dog’ tushirmay saqlash-saqlamasligi bilan bog’liq. Bu mavqe esa, Shubhasiz, o’sha shahsning ijtimoiy hayotdagi o’rni, kasbi, yoshi va unga nisbatan beriladigan axloqiy daraja bilan muayyanlashadi .

Xushmuomalalik - So’z kundalik hayotda fikr almashuv quroli hisoblanadi. Odatda o’zimiz aytayotgan yoki eshitayotgan so’zlarning butun mohiyati haqida ko’p o’ylab o’tirmaymiz. Bunga hojat ham yo’q. Bizni gap zamiridagi natija qiziqtiradi, xolos. Darhaqiqat, so’z ham jonli narsa. Uning qudrati insonda hayajon qo’zg’ab, yuragida ezgu xislar tug’dirishida. Xalq bunday so’zlarni ardoqlab kutib oladi: u endi ma’naviy boylikka aylanadi. Oilada yoki jamiyatda sodir bo’ladigan katta–kichik janjallarni diqqat bilan kuzatilsa, barchasining sababi, ko’pincha, qo’pol so’z yoki yomon muomalaga borib taqalishi muqarrar. Bir kishi o’ylamasdan gapirib qo’ysa, boshqasiga shu gap yoqmaydi va natijada bekordan bekorga janjal kelib chiqadi. Shirinso’z ko’pgina muvaffaqiyatlarning omilidir, aytish joiz bo’lsa, u taraqqiy etgan jamiyat tashkil yetishning asoslaridandir. Shuning uchun ham bu narsaga barcha tarbiyachilar va islohchilar katta ahamiyat beradilar. Ular doimo boshqalarga yaxshi so’zlarni aytish, muloyim gaplarni tanlashga undaydilar. Yaxshi, muloyim gapni ishlatish insonning obro’sini orttiradi, do’stlarini ko’paytiradi, hammaning hurmatiga sazovor qiladi. Insonning muomalasiga qarab, axloqiga ham baho beriladi. So’z orqali insonlarning tafakkuri, fikri anglashiladi, muomala madaniyati orqali u kishining odobi, kelib chiqishi, naslu–nasabi, ota–onasi va ustozining bergan ta’lim tarbiyasi namoyon bo’ladi.Til - inson tafakkurining mahsuli.U inson madaniyati, fikriy go’zalligini, yaxshi, ibratli, havas qilsa arziydigan fazilatlarni yuzaga chiqaruvchi vositadir. Uning insonga ta’siri ham shunga yarasha. Har bir so’zni o’z vaqtida so’zlash, so’zlashdan oldin puxta o’ylab ko’rish kerak. Demak, shirin so’zli bo’lish tarbiyalanganlik belgisidir. Kuch bilan erisha olmagan narsaga so’z bilan erishish mumkin. Muomalada asosiy vosita til hisoblanadi. Shuning uchun ham til aloqa quroli deyiladi. Insonning tili shirin, muomalasi madaniyatli bo’lsa, qisqa vaqt ichida xalq orasida obro’-e’tibor topadi. Aksincha, sergaplik hech qachon kishiga obro’ keltirmaydi. Ayniqsa, mahmadonalik yosh bolaga xos xususiyat bo’lib, kattalar uchun bu qusur insonni doimo obro’sizlantirgan. Shuning uchun ham o’tmishda

yashab o’tgan mutafakkirlarimiz tilga, so’zga hurmat bilan yondashishni ta’kidlaganlar. Demak, xushmuomalalik - ko’ngildagi ardoqli fikrlarni, eng noyob his – tuyg’ularni, eng ezgu niyatlarni insonlar bilan baham ko’rish, osoyishtalik, vazminlik, xotirjamlik bilan ish tutish demakdir. Odoblilik . Bu tushuncha -kundalik hayotda axloq qoidalariga rioya qilishdir. Odob axloqiy fazilatlar insonning kundalik faoliyatiga singib borayotganini ko’rsatuvchi mezondir. Odob – jamiyat qabul qilgan axloq normalarini inson faoliyatida, hatti–harakatida, muomala va muloqotida namoyon bo’lishidir. Muayyan odob doirasida bo’lish, yaxshi nom qoldirishga intilish insoniyat paydo bo’libdiki, mavjud. Insonning eng yaxshi fazilatlari nasl–nasabi, bilimi bilan emas, balki odobi bilan belgilanadi. Bejizga mutafakkir Abu Mansur as Saolibiy : “Har bir kishi o’ziga qarab ta’rif qilinsa, ishiga qarab tavsiflanadi, maqtaladi. Fazilat nasl–nasab bilan emas, aql – adab bilandir”, - deb bejiz aytmagan. Davlat xizmatidagi xodimlarning odobi ularning obro’sinioshiradi va ularga nisbatan xalqning ishonchini kuchaytiradi. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishda davlat xizmatchisi xodimlari o’z xizmat vazifalarini kasb axloqi normalariga asoslangani holda ado yetishlari shubhasizdir.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T., O’zbekiston, 2017. 2. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - T., Ma’naviyat, 2008. 3. Abu Homid Muhammad al-G’azzoliy. Kimiyoi saodat. - T., Adolat. 2005. 4. Arastu. Poetika. Axloqi Kabir. - T., Yangi asr avlodi, 2004. 5. Komilov N. Komil inson haqida to’rt risola. - T. Ma’naviyat. 1997. 6. Sharq donishmandlari hikmatlari. –T., Sharq, 2006.

O'xshashlar

Professional etika va etiket faniga kirish, fanni o’rganishning maqsadi, predmeti va vazifalari

Professional etika va kasbiy etiketning vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari etiketning kelib chiqishi, maqsadi va zamonaviy ahamiyati

Kasb odobi va xizmat ko‘rsatish madaniyati kursining qisqacha mazmuni

Texnogen madaniyat (XVI-XX asrlar)

O`rta Osiyo Rossiya imperiyasi tarkibida me’morchilik, musiqa, tasviriy san’at, ilm-fan rivoji