Texnogen madaniyat (XVI-XX asrlar) - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Texnogen madaniyat (XVI-XX asrlar)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Texnogen madaniyat (XVI-XX asrlar) Reja: 1. Texnogen madaniyatning shakllanishi. 2. Zamonaviy madaniyatda texnikaning ahamiyati. 3. Ommaviy madaniyat.

Zamonaviy madaniyatni texnikaviy, texnika hukmdorligi, dunyoviy-elektron yoki axborot madaniyati deb ataydilar. Bunday munosabat hozirgi madaniyatda fan va texnikaning o‘rni muhimligini ko‘rsatadi. «Zamonaviy» yoki «Yangi» fan antik yoki o‘rta asrlardagi fandan tubdan farQ Qiladi. Agar, ilgarilari fan dunyoni asl holda, unga dahlsiz o‘rgangan bo‘lsa, endi esa, fan bilish, yaratish, ixtiro, loyiha tuzish kabi jarayonlarni mujassamlashtirib «inson idroki yordamida hal bo‘ladigan muammolarga e’tiborini jalb QilmoQda». Hozirgi fanning jo‘shQin Qiyofasi mana shundan iborat. HaQiQatni anglashga urinish o‘rniga insonning QiziQish va ehtiyojlari mos keluvchi aniQ imkoniyatlarni hisobga olish harakati ustun bo‘lmoQda. Fan va madaniyatdagi yangi yo‘nalish shakllanishining boshlanishi Uyg‘onish davri bilan bog‘liQ. (XIV-XVI asrlar). Uyg‘onish-Evropa madaniyati taraQQiyotidagi muhim davr bo‘lib, davriy jihatdan o‘rta asrlarga mansub. BiroQ, bu davr mutlaQo yangi madaniyat bosQichini ochdi. Shaharlar ko‘payishi, Yevropada ichki va tashQi savdoning vujudga kelishi, hunarmandchilikning rivojlanishi Yevropa madaniyatida yangi yo‘nalishlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. QisQa vaQt ichida o‘rta asrlar jamiyatida moddiy madaniyat va texnologiyalar o‘zgarib ko‘plab muhim ilmiy kashfiyotlar Qilindi. Buyuk geografik kashfiyotlar diniy «dunyo Qiyofasini» o‘zgartirdi, aQliy va iQtisodiy hududni kengaytirib jahon savdosini vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Antik davr merosini o‘rganish yangi falsafiy yo‘nalishlar paydo bo‘lishiga turtki bo‘lib inson va tabiatning o‘zaro munosabatlarida mutlaQo o‘zgacha andoza shakllandi. Jamiyatdagi shaharliklar orQasida «gumanizm» deb nomlanuvchi yangi g‘oya shakllandi. Bu nom inson haQidagi yangi dunyoviy fandan (studia humanitatis) kelib chiQQan bo‘lib, ilgarigi «ilohiyat haQidagi fanni» (studio divinus) asta-sekin siQib chiQardi. Insonparvarlik g‘oyasi Quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Tabiat Qonunlarini -»tabiiy-muvofiQ» tamoyili asosida tushuntirishga asoslanish;

2. Insonni muammolar markazi Qilib olish (antropotsentrizm) – insonga tabiatning toji sifatida Qarash; 3. AQliy tafakkur (Rasionalizm)- inson idrok va zakovat orQali atrof muhitni, o‘z-o‘zini biladi deb hisoblash; Inson nimasi bilan yerdagi boshQa barcha narsalardan farQ Qilib xudoga yaQinlasha oladi, inson Qanday fazilatlarga ega? Insonparvarlik g‘oyalarining rivojlanishi dunyo va insonning diniy konsepsiyasi buzilishiga va XVIII asrda inson shaxsining o‘zini Qadrlash haQidagi ta’limot paydo bo‘lishiga olib keldi. Gumanistlar o‘z ta’limotining ishonch mezoni deb emprik-tajriba va rasionallikni hisobladi. Bu xulosa ularni cherkovni Reformatsiya Qilish (M. Lyuter, J. Kalvin), utopik sotsializm (T. Mor, T. Kampanella) va ijtimoiy pragmatizm (N. Makkiavelli) kabi g‘oyalarni nazariy asoslashga olib keldi. Uyg‘onish davri gumanistlari dunyo va inson paydo bo‘lishidagi ilohiy g‘oyalarni butunlay inkor Qilmadi, balki olam doimiy va Qat’iy Qonunlarga muvofiQ ravishda bunyodga kelishini tasdiQladilar. Idrok insonga shuning uchun berilganki, idrok yordamida inson bu Qonunlarni tushunib o‘z jamiyatlarini tuzishlarida Qo‘llashi yerda baxtning Qaror topishiga garov bo‘lib oxiratini ham obod Qilishlari mumkin. Inson tabiat Qonunlariga mos ravishda rivojlanuvchi tabiatan aQlli mavjudot hisoblanib, nafaQat moddiy dunyo markazida turadi, u shuningdek, badiiy tushunish va tasvirlash ob’ektining asosi hamdir. Antropotsentrizm, rasionalizm, ssientizm - Uyg‘onish davri madaniyati yaratgan asosiy Qadriyatlar keyingi asrlar Yevropa madaniyati asosini belgiladi. Uning keng rivojlanishi natijasida XVII asrda «ilmiy inQilob», XVIII asrda Ma’rifatparvarlik g‘oyalarining tarQalishi va sanoat inQilobi boshlanishiga, nihoyat, XIX-XX asrlar davomida madaniyatning klassik texnikaviy shaklidagi yutuQlarga olib keldi. XVII asrda fan Yevropaliklar hayotiga, jamiyat ishlab chiQarishining barcha tizimlarini rivojlantirish va me’yorida faoliyat ko‘rsatishning tabiiy va zaruriy sharti bo‘lib maxsus ijtimoiy institut sifatida jadal kirib keldi. Davlat bu turdagi faoliyatning barcha Qiyinchiliklarini o‘zining zimmasiga oldi. XVII asrda ilmiy

inQilob matematika va mexanikada sodir bo‘lib, aniQ fanning ikki yo‘nalishi, ya’ni, aksiomatik va tajribaviy faoliyatlar birlashdi. Zamonaviy fanda eksperiment (tajriba) bilishning usuli va Quroli sifatida nazariy fanning antik va o‘rta asrlar shaklida tubdan farQ Qiladi. Eksperimentga tayanuvchi olim antik davr donishmand-faylasufi yoki o‘rta asrlardagi ilohiyotshunosdan farQli olamga mutlaQo boshQacha munosabatni o‘ziga tanladi. U sodir bo‘layotgan hodisalarni kuzatish va mushohada Qilishdan tabiatni ehtiyojiga mos tarzda o‘zgartiruvchiga aylandi va o‘zining sirlarini namoyon Qildi. Fanning shakllanishi va sekin-asta jamiyat hayotiga muhim asos bo‘lib kirishi yangi davr kishisining turmush tarzi, fikr yo‘sini, tafovutli Qiyofasi sifatida rasionalizmning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Rasionalizmning keng ko‘lamda namoyon bo‘lishi XVIII asrdagi ma’rifatparvarlik harakati bilan bog‘liQ. Barcha baxtsizlik va nohaQlikdan insoniyatning aziyat chekishi bilimsizlikdan ekanligiga, faQat ma’rifatli xalQ va uning hukmdori «Ozodlik, Tenglik, Qardoshlikni» o‘rnatishga ma’rifatparvarlar ishonganlar. Ma’rifatparvarlar vakili D. Didro va D. Alamber «Fan, san’at va hunarmandchilik ensiklopediyasi»ni nashr Qilishi katta madaniyat yutug‘i bo‘ldi. «Ensiklopediya» nafaQat insoniyatning muhimi ilmiy yutuQlarini tartibga soldi, balki yangi madaniy Qadriyatlar tizimini ham tasdiQladi. Ma’rifatparvarlarning rasionalistik yo‘nalishi XVIII asrdagi ishlab chiQarishni tashkil Qilish, davlatning ichki va tashQi siyosati, huQuQ institutlari va siyosiy partiyalarning shakllanishi, san’at taraQQiyotida ko‘plab tamoyillarni belgilab berdi. Ma’rifatparvarlar Buyuk Fransuz inQilobining ideologlari hisoblanib, Uyg‘onish davri gumanistlari boshlab bergan madaniy Qadriyatlarni ulug‘lash jarayonini nihoyasiga yetkazdi. XVIII asrda ilmiy bilim jamiyat ongini butunlay yangi sifat darajasigi ko‘tardi. Fan insonning ma’naviy hayotiga, chuQur kirib borib uning madaniyatiga mazmun bag‘ishladi. Kishilarning -tabaQaviy, milliy- irQiy yoki boshQa farQlaridan Qat’iy nazar barcha uchun bir xil mohiyat kasb etdi. Yevropa va Shimoliy Amerikaning ko‘plab mamlakatlarida XIX asrning o‘rtalarida industrlashtirish yoki sanoat burilishi nihoyasiga yetdi. Rasionalizm va

utilitarizm (manfaatparastlik) ning madaniyatdagi belgilovchilik o‘rni fan va texnika taraQQiyotiga yangi turtki berdi. Oddiy to‘Quv dastgohi «Jenni» dan J. Uattning bug‘ mashinasi (1784 yil) va R. Fultonning bug‘ kemasi, Stefensonning parovozidan (1814 yil) birinchi yer osti temir yo‘liga (1863 yil) o‘tilishi injenerlik fikrining o‘sishini ko‘rsatdi. Bug‘ va elektrlashtirish, telefon va telegraf davri, astronomiya, geologiya, biologiya, ximiya sohalarida ajoyib kashfiyotlar bo‘lgan vaQt insoniyat madaniyatini yangi bosQichga ko‘tardi. P. Sorokinning xulosasi bilan aytganda «faQat birgina XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklarning o‘zi oldingi asrlardagi kashfiyotlarning hammasini jamlagandan ham ko‘pdir». 1 Xususan, bu asrdan 8527 ta kashfiyot makon, zamon va materiya ustidan texnika hukmronligining cheksiz o‘sganligidan dalolatdir. Ispan faylasufi X. Ortegi-i Gassetning yozishicha: «Biz haQiQatdan ham XIX -asrda ro‘y bergan inson taQdiridagi radikal o‘zgarishlar oldida turibmiz. Zamonaviy inson uchun ham jismonan, ham ijtimoiy jihatdan mutlaQo yangi manzara, yangi faoliyat yaratildi. Bu yangi dunyoning Qiyofasini uchta muhim jihat belgilaydi. Bu demokratiya, ekspremental fan va industrializatsiya. Ikkinchi va uchinchi jihatlarni «texnika» nomi bilan umumlashtirish mumkin» 2 . Sivilizatsiyaning o‘sishi dastlab makon va zamonga xos kechdi: insonning ma’naviy dunyosi o‘tmishning yangi xududi va yangi «Qatlami» ni o‘zlashtira boshladi. Bilishning maydoni chuQurlashdi va kengaydi. biroQ, shu bilan birga zamon va makonni yenguvchi yangi usullar ham paydo bo‘ldi: inson yangi texnika vositasida ulkan fazoviy vaQtni QisQa muddatda bosib o‘tib, yer yuzining xoxlagan joyida bo‘lishi mumkin. Dunyo yangi Qiyofa kasb etdi. XIX asrda texnotsentrik dunyoQarash keng tarQalib, kishilar o‘z hayotini ilmiy asosda Qurishga urina boshladi. Injenerlik faoliyati tamoyillari tabiat va jamiyat hayotiga keng yoyildi. Insonning turmush jarayonidagi bunyodkorlik, tirikchilik tashvishlari o‘rnini bundan buyon ixtirochilik, texnika ijodkorligi, ehtiyojlarni Qondiruvchi texnika vositalari yaratish egalladi. Tabiat, inson, madaniyat kabi tushunchalar talQini sezilarli o‘zgardi. Tabiat material va energiyaning bitmas- 1 Сорокин П. Человек, Цивилизация, Общество, М. 1992, с 467-б. 2 Ортега-и- Гасит Х. Восстания масс.- Вопросы Философии, №3, 1989, 127-128 б.

tuganmas manbai, universal omborxonaga aylanib Qoldi. hatto, tabiat sirlarini o‘ta chuQur anglash ham unga yaQinlashish degani emas, balki, aksincha Qandaydir uzoQ begonalikni, faQat texnik yondoshuvni bildiradi. Insonning o‘z tabiati sirlarini anglashga urinishi shunchalik Qarama-Qarshi natijalarga olib keladi. XIX asr insonga «koinot sardori», «barcha narsalardan yuQori» yorlig‘ini berdi. Inson ko‘proQ «mexanik agregat», «fizik-kimiyoviy unsurlar majmui», «maymunga turdosh mahluQ», «turli mehnat Qurollari tayyorlovchi Xomo faber» kabi sifatlar bilan atala boshlandi. Insonning o‘zi mexanizm bo‘lgani kabi, dunyo ham unga o‘xshash ulkan mashina ishlab chiQaruvchi fabrikadir. Insonning o‘zi-o‘rtacha mehnat unumdorligi o‘lchamidagi madaniyat ijodkori. MaQsadga muvofiQlik, risoladachilik, me’yorlik insonni butunlay hayotini belgilab, uni o‘rtacha, baravar Qilib tenglashtiradi: maQsadlar baravarlashadi, umumhayotiy andoza, turmush tarzi Qonuniylashdi, barchaning huQuQi tenglashdi, ko‘p sonli o‘rta sinf shakllandi, misli ko‘rilmagan muvaffaQiyatlar ila ozodlikka erishdi, munosabat, did, odatlar andozalashdi. Ommaviy madaniyat, hissiz, shaxssiz madaniyatlar davri keldi. XIX- asrda texnika taraQQQiyoti g‘ayriQonuniy ravishda madaniyatning butun rivojini bir xil Qolipda o‘lchashi jamiyat fikrida iQtisodiy omillarning ahamiyati oshuviga olib keldi. Bu esa olamni texnik o‘zlashtirish suratlari sezilarli o‘sishiga sabab bo‘ldi. OQibatda taraQQiyotning butunlay va shubhasiz o‘sishi jarayonida sivilizatsiya butunlay halok bo‘lishi mumkin (Y. Xeyzinga). Bu muammolar XX asrda yaQQol ko‘zga tashlandi. XX asrda texnika surati haddan tashQari o‘sdi. Keyingi yuz yilda yer yuzida sanoat ishlab chiQarishi 50 martadan oshdi, bu o‘sishning 4g‘5 Qismi 1950 yildan keyingi davrga to‘g‘ri keldi. HaQli ravishda XX asr insoniyat tarixiga ilmiy- texnika inQilobi asri bo‘lib kirdi. Insonlarning hozirgi vaQtdagi ta’sir kuchini tabiatning eng beshafQat kuchlari bilan teng Qo‘yish mumkin. Shuning uchun ham xususan XX asrda texnika muammosi va uning madaniyatdagi o‘rniga olimlar o‘z e’tiborlarini alohida Qaratdilar.

Texnika so‘zining o‘zi mahorat, san’atni anglatib, ishlab chiQarishga bog‘liQ yoki bog‘liQ bo‘lmagan faoliyatni amalga oshirish uchun kishilar yaratgan vositalar yig‘indisi uni belgilaydi yoki anglatadi. Insonlar jamiyati paydo bo‘lishi bilan amalda texnika paydo bo‘ldi, dastlab kishining mehnat faoliyatida yordam beruvchi mehnat Quroli sifatida, keyin, har xil maQsadlarda ishlatiladigan texnikaning boshQa turlari vujudga keldi. Texnikaning xususiyatlari shundaki: 1. Texnika sun’iy ravishda, kishilar tomonidan tabiatni o‘zgartirishi natijasida yaratilib, oQibatda, oldindan yaralgan ideal andozalar moddiylikda mujassamlanadi; 2. Texnikaning ommaviy xususiyati- u avvalo, kishilarning amaliy ehtiyojlari bilan bog‘liQ bo‘lib, shu ehtiyojlarni Qondirishga xizmat Qiladi; 3. Texnikaning muhim parametrlaridan biri rasionallik hisoblanadi, ma’lum jamiyat doirasida u yoki bu texnika Qurilmasini ma’lum Qadar tezroQ ishlab chiQarishga mo‘ljallanadi. Texnika madaniyatning favQulodda hodisasi sifatida jamiyat va tabiat o‘rtasidagi munosabatni ta’minlaydi, u ijtimoiy madaniyat jarayonining ajralmas tarkibiy Qismidir. Texnika taraQQiyoti insonning tabiat ustidan hukmronlik Qilishida uning imkoniyatlarini kengaytirdi, madaniy va ijtimoiy o‘zgarishlarni muQarrar amalga oshiradi. Madaniyatda texnikaning o‘rni xususida turlicha Qarashlar mavjud. Texnodeterministik konsepsiya texnikani har doim insonga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini ishonchli asoslaydi. Ilmiy taraQQiyot va texnika yutuQlari insonga ko‘plab sirlarni ochib, uni ulkan miQdorda moddiy boylik bilan ta’minlaydi. Ilmiy- texnika taraQQiyoti bilan bog‘liQ barcha muammo va Qarama-Qarshiliklar, ya’ni texnik vositalarning biosferani halokatga yaQinlashtiruvchi ta’siri axborot aloQa davri deb ataluvchi insoniyat taraQQiyotining keyingi bosQichida ijobiy bartaraf Qilinishini ta’kidlaydilar. Texnikani optimistik baholashda texnokratik nazariya katta ahamiyatga ega. Texnokratiya- jamiyatdagi shunday kuchki, u jamiyatning texnik-texnologiya taraQQiyoti istiQboli xususidagi ilmiy bashoratida nufuzli ilmiy xulosalarga tayanadi.

Yevropada XVIII-asr oxirlaridanoQ texnikaning halokatli ta’siri haQida xabarlar tarQala boshladi. Turli falsafa maktabining vakillari texnika sivilizatsiyasi, uning QattiQ, «temir sur’ati», beshafQat va axloQsizligini ta’kidlab, hayot, tabiat, insonga xurmatsizligini QattiQ tanQid Qila boshladilar. Ular jamiyatda texnikaga sig‘inish, uni ilohiylashtirish holati sodir bo‘layotganiga, texnika zamonaviy sivilizatsiyaning ofati bo‘lajagiga o‘z e’tiborlarini Qaratdilar. Texnikaning nazoratsiz taraQQiy etishi ekologik muammolarni tug‘dirdi, harbiy sanoat komplekslarining keng rivojlanishiga sabab bo‘lib, oQibatda insonni texnikaning ijro Qismiga aylantirib Qo‘yadi. Agar nazariyotchilarning bir Qismi texnikaga pessimistik nazar bilan Qarab, an’anaviy jamiyatga Qaytishni yagona yo‘l deb Qarashayotgan bo‘lsalar, boshQalari esa texnikaning agressivligi va murosasizligini ta’kidlab, inson bunday sharoitda faQat bitta iloji bo‘lgan usul bilan Qarshi turishi mumkin, ya’ni kuchi yetganicha texnomadaniyatning parchalanishiga yordam berishi kerak, deb hisoblaydilar. BiroQ, barcha muammo texnikaga emas, balki insonning o‘ziga bog‘liQ. Texnika axloQiy jihatdan mustaQil olam emas, uning majmui xususiyatida jamiyatning Qadriyat tuzilmasi namoyon bo‘ladi. «Texnika-inson» ziddiyatlarining bartaraf Qilinishi yangi tipdagi insonnning shakllanishiga bog‘liQ bo‘lib, bu madaniyatdagi biosferik tamoyillarini hisobga oluvchi, tabiat va inson munosabatlarini uyg‘unlashtirishga harakat Qiluvchi madaniyatning bosh muammolarni oQilona hal Qilishni ta’minlovchi sifatga ega bo‘lgan yangi insondir. Biosferik tamoyilning asoschilari V.I. Vernadskiy, K.E. Sialkovskiy, A.L. Chijevskiy bo‘lib, bu nazariya D. j. Forrestr, D. Medouz, M.V. Mesarovich, E. Pestele, A. Pechchen kabi Rim klubi olimlarining asarlarida takomillashtirildi. Biosferik tamoyil Yerning evolyusiyasini umumiy geologik, biogenik, ijtimoiy va madaniy jarayon sifatida Qaraydi, planetaning koevolyusiya asosida tabiiy va sun’iy hamkorlikda rivojlanishi zarurligini ko‘rsatadi. Buning uchun omma ongida «Hayotga etikaning tan berishi» ni singdirish lozim (A. Shveyser), bunga

O. Leopold tomonidan ishlab chiQilgan «aksiologik uchlik» tushunchasi asos bo‘lishi mumkin; ya’ni, insonning artof-muhit bilan o‘zaro munosabatini Quyidagi Qadriyat mezonlari belgilashi lozim: butunlik, barQarorlik va go‘zal olam. Insoniyat bu Qadriyatlarga amal Qilib, sifatli yangi iQtisodiy tip-«Hayot iQtisodini» yaratishga Qodir bo‘ladi. «Hayot iQtisodi» ilmiy-texnika taraQQiyoti yutuQlarini inkor etmagan holda na ishlab chiQarishda eng yuQori miQdoriy manfaatni, na biror kerakli joyda zarur miQdordagi va zarur sifatdagi boylikni ko‘zlab ish tutadi. L. Mamford yozishicha: «Bunday iQtisodiyot har Qanday tirik jon, har Qanday jamoa uchun zarur bo‘lgan xilma-xil boylik va kechinmaga ega bo‘lishni taQozo Qiladi, negaki tug‘ilgandan to o‘lgungacha uning individual hayoti shunday o‘tsin». Madaniyatdagi biosferik konsepsiya tarafdorlari insoniyat tarixida o‘zlarining madaniyat tasnifini tuzib, unda ta’kidlashlaricha insoniyatning ilk bosQichlarida madaniyatning turli hil biogelik ko‘rinishlari mavjud bo‘lgan, keyinchalik sun’iy ravishda «tabiat ustidan hukumronlik Qilish» shioriga tayangan holda texnogenik madaniyat yaratildi zamonaviy odamlar yerdagi ekologik Qonunlarga asoslanib turmushi taQozo Qiluvchi noogenik madaniyatga o‘tadi. Ekologik madaniyat hozirgi zamon sivilizatsiyasining ahamiyatga molik belgilaridan biriga aylanib bormoQda 1980 yillardan e’tiboran zamonamiz ilm-fani tobora ekologiyalashmoQada. Dastlabki paytlarda ekologiya hayvonot va o‘simlik dunyosining atrof muhit bilan bog‘liQlik aloQalarini tadQiQ etgan bo‘lsa, so‘ngiroQ bir butun tarzda Yerning ekotizmi, biotsenezi, biosferani o‘rgana boshladi. 1970 yillardan ekologiya jamiyat hayotidagi jarayonlarni o‘rganishga kirishdi. Insoniyat jamiyati bilan uni o‘rab turgan tabiiy iQlimiy, sotsial-madaniy muhitning aloQadorligi muammolarini o‘rganuvchi sotsial ekologiya shakllandi. Ekologiyaning tabiiy va sotsial muhiti inson uning genofondi, odamni bugungi olamga moslashish jarayoni hususiyatlarini tadQiQ etuvchi mustaQil tarmog‘i «inson ekologiyasi» vujudga keldi. Tabiiy va sotsial, tabiiy va sun’iy jarayonlarning o‘zaro ta’sir aloQadorligini optimallashuvini ekologik madaniyatni boshlanishi» deb hisoblash mumkin. Bu insoniyat tomonidan tabiiy va sun’iy ikki tizimning teng huQuQligini tan olishi

demakdir. AyniQsa bu QishloQ ho‘jalik sohasi uchun o‘ta ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon QishloQ ho‘jaligi uchun mahsuldorlik va tovar ishlab chiQarish hajmi asosiy strategik maQsad emas, gap ekologiya Qonuniyatlariga muvofiQ tabiiy resurslardan oQilona foydalanish, atrof muhitni asrashdan iborat. Sanoat ishlab chiQarish uchun ekologik Qonunlar tabiat resurslariga tejamkorlik asosida yondoshish imkoniyatini beruvchi texnika va texnologiyani yaratishdangina iborat bo‘lmay ayni paytda, insonning mavjudligi va yashash muhiti-biosferani asrash, Qayta tiklashdan iboratdir. XX asr o‘rtalaridan fan va texnika taraQQiyoti kuchli axborotlar yig‘imini paydo Qildi. Ommaviy axborot vositalari (OAV)- matbuot, kino, radio, televidenie, kompyuter aloQasi zamonaviy sotsmadaniyat jarayonida salmoQli o‘rinni egallay boshladi. OAV yoki buning boshQacha mass media deb nom olgan turi axborot uzatishdagi kanallarning ko‘pligi, tezligi va uzoQ ishlashi bilan ulkan hajmdagi axborotlarga ega bo‘lmoQda. 1940-50 yillarda G.M. Makmoen asarlarida ommaviy kommunikatsiya birinchi marta madaniyatning yangi tipi, va kishilarning ijtimoiy munosabatidagi mutlaQo yangi tip sifatida ta’riflandi. Uning fikricha bu vosita insonlarning axborot olishdagi raQobat kurashida Qudratli kuchga aylanadi. OAV elektron texnika va yo‘ldosh aloQalardan foydalanib, kishilarni ijtimoiy hodisalar va madaniy boyliklarni bir vaQtda idrok Qilishga undaydi. G.E. Makmoen ta’kidlaganidek «hammabop va omma yoQtiradigan yangi dunyoviy elektron madaniyati» shakllanmoQda. HaQiQatdan ham zamonaviy madaniyatning holisona tahlili shuni ko‘rsatmoQdaki, ma’naviy madaniyat ko‘proQ ommaviylik kasb etib bormoQda. Ommaviy madaniyatning Qiyofasi Quyidagicha: 1. U millati, yoshi, joyi, ijtimoiy hususiyatlarga bog‘liQ bo‘lmagan ommaviy iste’molchilarga ega bo‘ladi; 2. Bu madaniyatdagi namunalarni yaratgan jarayonning o‘zi ommaviy hususiyat kasb etib, industriyaning mahsus ko‘rinishini o‘zida namoyon Qiladi, ya’ni unda

yuz minglab kishilar band bo‘lib, ularning «matbuot Qiroli», «Buyuk shou tomoshachilari», «kino, TV, estrada yulduzlari» bo‘ladi. Ommaviy madaniyat kishilarni hayotni befarQ kuzatuvchi tomoshabinga aylantiradi. o‘zlari ham mavjud hayotni go‘yo sarob kabi tasavvur Qiladilar. Ortega i Gasset ommaviy madaniyatning ta’sir doirasini tahlil etib, omma o‘ziga, shaxsga o‘xshamay Qolishi, kimki boshQalarga o‘xshamasa, shulardek fikrlamasa taxlikada Qolishini aytib, «Omma bu yo‘riQ-yo‘nalishsiz oQim bilan suzayotgan odamlar. Shuning uchun ular Qobiliyat imkoniyatlari katta bo‘lishiga Qaramay, hech narsa yaratmaydi. Ommaviy odam axloQdan mahrum, chunki uning mohiyati, ongi burchiga itoatdadir», degan edi. Ommaviy madaniyat umumiy iste’molchilik ehtiyoji bilan bog‘liQ. Buning asosida iste’mol talab tovar sifatida xaridorgir bo‘lish ma’naviy ehtiyoji yotadi. OQibatda hozirgi zamon madaniyatidagi ma’naviy Qadriyatlar tor doiradagi ehtiyojlarni Qondirish vositasiga aylanadi. Madaniyatning chuQur ma’no- mohiyati, xotira cheksizligi «odatli», «umumiy» Qimmatlar bilan, haQiQiy ijod avvaldan ma’lum, mavjud namuna asosidagi «asarlar» yaratish va ishlab chiQarish (kinoseriallar, saez TV va adabiy asarlar) bilan almashinadi. Shaxs o‘zining ijodiy Qobiliyati milliyatidan ayrilib, tayyor «madaniy mahsulotlar» iste’molchisiga aylanib Qoladi. Hususan yoshlar uchun ommaviy madaniyatning xatarli oQibatlarini Prezidentimiz bir necha bor Qayd etgan edilar. Jumladan, «Fidokor» gazetasi muhbirining savollariga javoblarida: «Dunyoda bir Qarashda beozor, siyosatdan holi bo‘lib tuyulgan shunday mafkuraviy ta’sir vositalari ham borki, ularga kunda ko‘pda yetarlicha e’tibor beravermaymiz», deb keyingi yillarda ko‘plab namoyish, etilayotgan jangarlik filmlar, yalang‘och asarlar yoshlar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligini, ular insonni o‘zligidan, tarixidan, madaniyatidan judo etishga Qaratilganligini ta’kidlab,... har Qanday kasallikni oldini olish uchun avvalo kishi organizmida unga Qarshi immunitet hosil Qilinadi. Biz ham farzandlarimiz yuragida ona Vatanga, boy tariximizga, ota- bobolarimizning muQaddas diniga sog‘lom munosabatni Qaror topdirishimiz,

ta’bir joiz bo‘lsa, mafkuraviy immunitetni kuchaytirishimiz zarur», deb ko‘rsatadi. Har bir inson ikki yo‘ldan birini tanlamog‘i yo iste’molchi tarzda oQim bilan suzmog‘i, yohud o‘ziga, o‘zligiga nisbatan talabchan bo‘lib girdobdan chiQmog‘i lozim. Insoniyat tobora texnika taraQQiyoti va ommaviy kommunikatsiyaning sotsial va ekologik jihatdan nazoratga olish, bugungi odam ma’naviy Qiyofasini bir hillashtirish (standartlash) ga Qarshi jiddiy to‘siQ Qo‘yish zaruriyatini anglamoQda. Ushbu masalani o‘ta keskinligiga e’tiborni Qaratish, mavjud muammolarning yechim yo‘llarini belgilashda 1990 yillarda BMT-Bosh Assambleyasi e’lon Qilgan Madaniyatning umumjahon o‘n yilligi muhim bosQich bo‘ldi. «O‘n yillik» ning asosiy maQsadi- iQtisod va texnika tezkor rivojlanayotgan hozirgi davrda umuminsoniy madaniy Qadriyatlarning birinchi darajali ahamiyatini tiklashdan iborat bo‘lib, bunda Quyidagi vazifalarni hal etish masalasi amaliy Qo‘yildi: Barcha tomonidan taraQQiyotni madaniyat yuksalish muhimligini tan olish, moddiy ishlab chiQarish bilan ijodkorlikning aloQadorlik yo‘llarini belgilash, madaniy o‘ziga hoslik va madaniyatlar muloQotini tan olish, individual va jamoa timsolida ijodiy potensial va tashabbuskorlikni Qo‘llab- Quvvatlash, xalQaro madaniy hamkorlikni rivojlantirish va boshQalar. MustaQillik tufayli O‘zbekistonning asosiy maQsadi madaniyatlarni yanada rivojlantirish va bir-birini boyitishga yo‘naltirilgan BMT boshchiligida o‘tkazilgan Qator xalQaro dasturlarda jumladan, «Umumjahon madaniy merosi», «Buyuk ipak yo‘li» dasturlarida bevosita va faol ishtirok etdi. Bugungi kunda Respublikada umumjahon ahamiyatiga molik maQomidagi SamarQand, Buxoro, Xiva va Shahrisabz yodgorliklari mavjud, shulardan keyingi uchtasi mazkur maQomga 1991 yildan so‘ng erishdi. «Buyuk ipak yo‘li» - bu nafaQat tarix, u bugungi kun hamdir. 1993 yilning mayida Yevropa komissiyasi Bryusselda Markaziy Osiyo, Kavkaz hamda Yevropa ittifoQi davlatlari vakillarini to‘pladi. MaQsad-ajdodlardan Qolgan Qadim yo‘llarni tiklash orQali Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaQasidagi mustaQil davlatlarni jahon iQtisodiyotiga integratsiyasini ta’lim etish; Uchrashuvda

Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo‘lagini tashkil etish to‘g‘risida deklaratsiya Qabullandi. I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, TRASEK (transport yo‘lagi) loyihasini amalga oshirish-Buyuk ipak yo‘lini Qayta tiklash ayrim shaxslar faoliyatining mahsuli emas, u zamon, jahon taraQQiyotining ob’ektiv zaruriyatidir. YuNESKOning amaliy Qadamlaridan biri- «Ipak yo‘li - muloQot yo‘li dasturi asosida SamarQandda Markaziy Osiyo sivilizatsiyalari tarixini o‘rganishga Qaratilgan xalQaro Markaziy Osiyo tadQiQotlari institutining tashkil etilishi bo‘ldi. MustaQil davlatimizning milliy madaniyatini tiklash, rivojlantirish va umuminsoniy Qadriyatlar asosida boyitish yo‘lidagi yutuQlari tufayli 1997 yili O‘zbekiston YuNESKO Ijroiy Kengashining a’zosi etib Qo‘llandi, Prezidentimiz I.A. Karimov «Ibn Sino» medali bilan taQdirlandi. Yurtimizda jisman va ma’nan sog‘lom avlodni tarbiyalash, ta’lim tizimini takomillashtirish yoshlarda tarixiy ong va mustaQil tafakkurni shakllantirishga katta e’tibor QaratilmoQda. 2000 yil O‘zbekistonda «Sog‘lom avlod yili» deb belgilandi. Buni mohiyati shundaki, kechayotgan islohatlarning mohiyati insonga Qaratilgan va u inson uchun amalga oshirilmoQda. Binobarin sog‘lom avlod-millat, yurt kelajagi demak. Yurtimizni birinchi ordeni ham «Sog‘lom avlod uchun» deb nomlangani bejiz emas. Bu buyuk kelajak yo‘lidagi umidli Qadam timsolidir. Tayanch tushunchalar Texnogen madaniyat, antropotsentrizm, rasionalizm, utilitar, emperik, texnotsentrik, texnodeterministik, ommaviy madaniyat, mafkuraviy imunitet. Mavzuni takrorlash uchun savollar 1. Texnika, va uning asosiy xarakterli belgilari. 2. Texnogen madaniyat va uning shakllanish jarayoni. 3. Texnogen madaniyatining muhim elementlari va vositalari.

4. Texnogen madaniyat bilan ommaviy madaniyatning o‘zaro bog‘liQligi. 5. Madaniyatda Biosfera konsepsiyasining mohiyati. 6. Ommaviy madaniyat nima? Va uning bugungi ko‘rinishlari. 7. Ommaviy madaniyatning salbiy tomonlarini nimada ko‘rasiz? 8. Ekologik madaniyat deganda nimani tushunasiz, uning zarurligi. 9. Texnika va inson munosabati, bu jarayonning XXI asrdagi istiQboli

ADABIY O TLAR 1. I. Karimov, O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida, T., 1997 2. I. Karimov, O‘zbekiston XXI asrga intilmoQda, T., 1999. 3. I. Karimov, Donishmand xalQimizning mustahkam irodasiga ishonaman. Fidokor gazetasi 8 iyun 2000 y. 4. Вернадский В. Несколко слов о ноосфере, М., 1990. 5. Информатсия и култура, Новосибирск, 1990. 6. Новая технократическая волна на Западе, М., 1996. 7. Самосознание Европейской култури в ХХ веке, М., 1991 8. Сорокин П. Человек. Сивилизатсия. Общество. М., 1992. 9. Швесер А. Упадок и возрождение култури, М., 1993

O'xshashlar

Teхnogen madaniyaт (XVI-XX asrlar)

Diniy dunyoviy texnogen va mоdеrnizm va pоstmоdеrnizmi madaniyati XVI - XXI asrlar

XVI-XIX Asrlar madaniyati

Техноген маданият (xvi-xx асрлар)

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat. An’aviy madaniyat