Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalash - Kimyo - Referatlar

Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalash

Yuklangan vaqt:

16.12.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.876953125 KB

Ko'chirib olish

Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalash Reja: 1. Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalashning umumiy fizik- kimyoviy asoslari 2. Superfosfat 3. Superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari

Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalash natijasida sul’fat kislota stexiometrik mehyoriga qarab mahsulot sifatida oddiy superfosfat va ekstraktsion fosfat kislota (EFK) olinadi. Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalashning umumiy fizik- kimyoviy asoslari . Tabiiy kalg’tsiy fosfatlarning kilotalar bilan parchalanishidan fosfat kislotasi va kalg’tsiyning tegishli tuzlari hosi bo’ladi. Kalg’tsiyli tuzlari suvda yaxshi eriydigan kislotalar (masalan, nitrat yoki xlorid kislota) ishlatilganda olingan eritmalarni o’g’itga aylantirish, o’simliklar tomonidan o’zlashmaydigan yoki qiyin o’zlashadigan fosfatli birikmalarga aylanishiga olib keladigan kimyoviy o’zgarishlarni oldini olish uchun kalg’tsiyning bir qismini ajratib olish yoki bog’lash orqali amalga oshiriladi. Bundan farqli o’laroq, fosfatlarni sul’fat kislotali parchalashda ajraladigan suvda kam eruvchi kalg’tsiy sul’fat qattiq fazaga o’tadi; u o’g’it tarkibida ballast (keraksiz qo’shimcha) sifatida qatnashishi yoki eritmadan ajratib olinishi mumkin. Birinchi holatda oddiy superfosfat, ikkinchisida esa ekstraktsion fosfat kislota olinadi. Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislota bilan ishlov berilganda, ftorapatit: - fosfat kislota olishda: Ca 5 (‘O 4 ) 3 F + 5H 2 SO 4 + 5nH 2 O = 3H 3 ’O 4 + 5CaSO 4 *nH 2 O + HF - superfosfat olishda: 2Ca 5 (‘O 4 ) 3 F + 7H 2 SO 4 + 3H 2 O = 3Sa(H 2 ’O 4 ) 2 *H 2 O + 7CaSO 4 + 2HF reaktsiya tenglamalari bo’yicha parchalanadi. SHu bilan bir vaqtda fosfatli xom ashyo tarkibidagi boshqa minerallar: kalg’tsit, dolomit, temir- va alyumosilikatlar ham parchalanadi. Masalan: CaMg(CO 3 ) 2 + 2H 2 SO 4 + (n-2)H 2 O = CaSO 4 *nH 2 O + MgSO 4 + 2CO 2 K 2 O*Na 2 O*Al 2 O 3 *2SiO 2 + 5H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + K 2 SO 4 + Al 2 (SO 4 ) 3 + 2SiO 2 + 5H 2 O Kremniy dioksid HF bilan tahsirlashib, SiF 4 hosil qiladi: SiO 2 + 4HF = SiF 4 + 2N 2 O

SiF 4 ning bir qismi gazli fazaga o’tadi, qolgan qismi esa eritmada qoladigan geksaftorsilikat kislotaga aylanadi: SiF 4 + 2HF = H 2 SiF 6 Tarkibida kislotada eruvchan ko’p miqdordagi magniy, alyuminiy, temir birikmalari bo’lgan tabiiy fosfatlar sul’fat kislotali ishlov berish uchun yaroqsizdir. Ayniqsa temir tutgan qo’shimchali minerallar yaroqsiz hisoblanadi. Hosil bo’ladigan temir fosfatlari barqaror to’yingan eritmalarga aylanib, ulardan asosan Fe’O 4 *2H 2 O shaklida kristallanish sekin kechadi. Buning oqibatida fosfat kislota olishda kalg’tsiy sul’fat cho’kmasi bilan birgalikda erimaydigan temir fosfati shaklida P2O5 ning bir qismi yo’qotilishi hisobiga uning unumi kamayadi; superfosfat olishda esa mahsulotdagi suvda eriydigan P2O5 ning miqdori kamayadi, chunki uning mahlum ulushi o’simliklarga qiyin o’zlashadigan, tsitratli eritmada qisman eriydigan Fe’O 4 *2H 2 O shakliga o’tadi. Eritmadan qiyin eriydigan shaklga o’tish P2O5 ning retrogradatsiyasi deyiladi. SHu boisdan sul’fat kislotali parchalashda tarkibida ko’p miqdorda temir tutgan fosforitlar ishlatilmaydi. Rudalarni oldindan oksidlovchilik atmosferasida 850-1150 O S xaroratda qizdirish Fe(II) birikmalari – gyotet FeO(OH), gidrogyotet FeO(OH)*nH 2 O larning kislotalarda qiyin eriydigan gematit Fe 2 O 3 , magnetit Fe 3 O 4 va boshqa birikmalarga aylanishiga olib keladi. Lekin, xattoki uzoq vaqt qizdirish ham bu qo’shimchalarning tayyor mahsulot sifatiga va ishlab chiqarishning texnologik ko’rsatkichlariga salbiy tahsirini to’la bartaraf eta olmaydi. SHuning uchun sul’fat kislotali parchalash jarayonida, odatda, tarkibidagi Fe 2 O 3 :’ 2 O 5 og’irlik nisbati 0,08 dan katta bo’lmagan ruda va kontsentratlar qo’llaniladi; bunda P2O5 retrogradatsiyasi sezilarsiz darajada bo’ladi. Fosfatli rudalardagi karbonatlar – kalg’tsit, dolomit qo’shimchalari ularning parchalanishi uchun qo’shimcha miqdordagi sul’fat kislota sarflanishiga, SO 2 ajralishi hisobiga reaktsion jihozlarda ko’p miqdordagi ko’pik hosil bo’lishiga, buning natijasida esa ular ish unumining pasayishiga olib keladi. Kalg’tsit va dolomitning parchalanishi natijasida superfosfatdagi usiz ham unchalik katta bo’lmagan P2O5 kontsentratsiyasini kamaytiruvchi yoki fosfat kislota olishdagi

tashlandiq gips miqdorining oshiruvchi qo’shimcha miqdordagi kalg’tsiy sul’fat hosil bo’ladi. Rudani kuydirish natijasida karbonatlar parchalanadi va SO 2 yo’qotiladi. SHuning uchun kuydirilgan ruda ishlatilganda ko’piklanishning oldi olinadi. Ko’piklanishni birdaniga kamaytirishning boshqacha usuli, bu reaktorga uzatiluvchi rudalarni tashish moslamalari (shnek yoki lentali transportyor) da uncha ko’p miqdorda bo’lmagan sul’fat yoki fosfat kislotalar bilan namlash hisoblanadi. Bunda karbonatlarning asosiy qismi parchalanib bo’ladi. Rudalarni kislotali parchalanishida uning tarkibidagi magniy birikmalari xom ashyoni yuqori parchalanish darajasiga erishishda to’sqinlik qiluvchi va olinadigan mahsulot sifatini yomonlashtiruvchi suvda eruvchan magniy sul’fat va fosfatlariga aylanadi. SHuning uchun tarkibida ko’p miqdorda magniy tutgan xom ashyodan uni kimyoviy boyitish orqali yo’qotish lozimdir. Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalash jarayonining texnologik parametrlarini tanlash uchun CaSO 4 – H 3 ’O 4 – H 2 O sistemasining xossasi asos hisoblanadi. Bunda kalg’tsiy sul’fat uch xil: bitta suvsiz (angidrit SaSO 4 ) va ikkita kristallogidrat [yarimgidrat (polugidrat) yoki bassanit CaSO 4 *0,5H 2 O va digidrat yoki gips CaSO 4 *2H 2 O] shaklida mavjud bo’lishi mumkin. Ko’rsatilgan shakllar kristallanishining xaroratli va kontsentratsiyali sohalari – fosfat kislotadagi ularning eruvchanlik nisbatlari yoki eritma ustidagi suvning bug’ bosimi va gipsning yarimgidratga yoki angidridga va yarimgidratning angidritga aylanishidagi qaytar reaktsiyalar dissotsiatsiya bosimining nisbati orqali aniqlanadi. Misol sifatida kalg’tsiy sul’fatning 80 O S dagi eruvchanlik izotermasi 12 – rasmda keltirilgan. Tasvirdan ko’rinadiki, eritmadagi fosfat kislotaning miqdori ortib borishi bilan uchta modifikatsiyaning barchasini eruvchanligi dastlab ortib boradi, 16- 22% P2O5 da maksimumga erishadi va so’ngra pasayadi. 80 O S da angidrit minimal eruvchanlikka ega bo’ladi, uning o’zi, shuning uchun qattiq faza bilan muvozanatga sabab bo’ladi. 33,3% dan kam P2O5 tutgan eritmalarda metastabil

gips (metastabil kristallogidratlar izotermalari kesishgan a nuqtada) bevosita angidritga aylanadi; nisbatan yuqori kontsentratsiyali eritmalarda dastlab gipsning kam eriydigan yarimgidratga konversiyasi sodir bo’ladi, shundan keyin yarimgidrat angidritgacha degidratlanadi. Bu o’zgarishlar stabilligi kam fazaning asta-sekin erishi va shu bilan bir paytda eritmadan stabilligi yuqori fazaning kristillinishi yo’li bilan sodir bo’ladi. 12 – rasm. 80 O S da fosfat kislotada kalg’tsiy sul’fatning eruvchanlik izotermasi: A – angidrit; P – yarimgidrat; G – gips. 13 – rasmda CaSO 4 – H 3 ’O 4 – H 2 O sistemasida kalg’tsiy sul’fatning fazali o’zgarish yo’nalishi va tartibini ifodalovchi politermik diagramma keltirilgan. Sistemadagi stabil qattiq faza gips (pastdagi ab egri chiziq) va angidrit (yuqoridagi cd egri chiziq) hisoblanadi. sd egri chiziqdan yuqorida joylashgan sohada sistemaning birinchi kristallanuvchi fazasi hisoblangan yarimgidratning katta qismi angidritga o’tadi; Bu o’zgarish 80 O S da tarkibida 33,3% dan ko’p P2O5 tutgan eritmalarda sekinlik bilan (sutka va oylarda) sodir bo’ladi. Xuddi shunday sharoitda gipsning yarimgidratgacha degidratatsiyasi ancha tez (soat va minutlarda) tugaydi. sd va ab egri chiziqlar orasidagi sohada ham xuddi shunday stabil faza angidrit hisoblanadi, ammo bu yerda plugidrat angidritga to’g’ridan-to’g’ri aylanmaydi, dastlab gipsgacha to’la aylanadi. sd egri chiziq – turli xaroratda bunday metastabil fazalarning birgalikda mavjud bo’lishini ko’pgina nuqtalar bilan ifodalangan holati deb hisoblanadi. SHunga o’xshash, ab egri chiziqni ham turli xaroratda stabil gips va angidritning birgalikda mavjud bo’lishini ko’pgina nuqtalar bilan ifodalangan holati deb hisoblanadi. Osvalg’d qoidasiga binoan ab egri chiziqdan pastdagi sohada stabil faza bo’lgan gips P–A–

G o’zgarish bo’yicha gipsga aylanishi kerak. Vaholanki, amaliyotda bu sohada angidritning hosil bo’lishi kuzatilmaydi. Buni fazalarning o’zgarish kinetikasi, masalan keltirilgan xarorat va P2O5 kontsentratsiyasi sohasida A → G o’zgarishning P → A o’zgarishga nisbatan juda katta tezlik bilan sodir bo’lishi orqali izohlanishi mumkin. Boshqa sharoitda A ning o’zgarish tezligi kichik bo’lishi mumkin. Fazalarning o’zaro bir-biriga aylanish tezligi va yo’nalishiga sistemadagi begona qo’shimchalar ionlari ham tahsir etishi mumkin. 13 – rasm. Fosfat kislota eritmalarida kalg’tsiy sul’fat kristallogidratlarining birbiriga aylanish tasviri: A – CaSO 4 ; P – CaSO 4 *0,5H 2 O; G – CaSO 4 *2H 2 O Shunday qilib, tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalashning xarorat va kontsentratsiya sharoitlarini tanlashda kalg’tsiy sul’fat modifikatsiyalarining hosil bo’lishi va bir-biriga aylanishining o’ziga xosligini ehtiborga olgan holda amalga oshirish lozim. Bu ayniqsa ekstraktsion fosfat kislota texnologiyasida muhim ahamiyatga egadir. Monokalg’tsiyfosfat suv bilan tahsirlashib, erkin fosfat kislota va dikalg’tsiyfosfatga parchalanadi: Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + aq = CaHPO 4 + H 3 PO 4 + aq Parchalanish darajasi tuz va suvning nisbiy miqdoriga bog’liqdir. SHuning uchun monokalg’tsiyfosfatning eruvchanligi haqida faqatgina shartli fikr yuritish mumkin. Ayni haroratdagi eritmaga mahlum miqdordagi tuzni o’tkazish uchun talab etiladigan suvning faqat shunday miqdorigina doimiy hisoblanadi.

14 – rasmda turli xil xaroratlardagi CaO – H 3 PO 4 – H 2 O sistemasida eruvchanlik izotermasi tasvirlangan. Eritmadagi P 2 O 5 kontsentratsiyasi ortishi bilan monokalg’tsiyfosfatning eruvchanlik egri chizig’idagi CaO miqdori kamayadi, dikalg’tsiyfosfatning eruvchanlik egri chizig’idagi CaO miqdori esa ortadi. 14 – rasm. CaO – P 2 O 5 – H 2 O sistemasi. Ikki tuz bilan to’yintirilgan eritmalarning tarkibi (monovariantli muvozanat): V – 25-132 O S da: Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + CaHPO 4 , 0 O C da: Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + CaHPO 4 *2H 2 O; F 1 – F 2 – 40-132 O S da: Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + Ca(H 2 PO 4 ) 2 ; R va R 1 – 0 va 25 O S da: 2H 3 PO 4 *H 2 O + Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O. Uchta komponent bilan to’yintirilgan eritmalarning tarkibi (invariantli muvozanat): U – 30 O S da: H 3 RO 4 + Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + Ca(H 2 PO 4 ) 2 ; E – 152 O S da: Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + Ca(H 2 PO 4 ) 2 + CaHPO 4 ; Q – 100 O S da: 2H 3 PO 4 *H 2 O + Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + muz. Superfosfat . Superfosfatni nisbatan yuqori kontsentratsiyali qo’shaloq superfosfatdan farqlash maqsadida oddiy superfosfat deb ham ataladi. Tabiiy fosfatlar (apatit kontsentrati yoki fosforit uni) ni sul’fat kislota bilan parchalash orqali superfosfat olinadi. Sul’fat kislota miqdori tabiiy fosfatdagi kalg’tsiyni to’la

bog’lashga ketadigan miqdorga nisbatan shunday hisobda kam olinadiki, buning natijasida quyidagi tenglama bo’yicha monokalg’tsiyfosfat va kalg’tsiy sul’fatning aralashmasi hosil bo’ladi: 2Ca 5 (‘O 4 ) 3 F + 7H 2 SO 4 + 3H 2 O = 3Ca(H 2 ’O 4 ) 2 *H 2 O + 7CaSO 4 + 2HF. Superfosfat ishlab chiqarishda fosfatli xom ashyo va sul’fat kislotaning aralashtirilishidan dastlab suspenziya hosil bo’ladi, unda kimyoviy reaktsiyalar va kristallanish jarayonining sodir bo’lishi tufayli u asta-sekin quyiladi va yaxlit massa holatida qotadi. Uning maydalanishidan hosil qilingan superfosfat – kul rang kukun yoki donador mahsulotdir. U bir necha qattiq faza va ularga shimilgan suyuq fazadan iboratdir. Qattiq fazada kalg’tsiy (asosan monokalg’tsiyfosfat), magniy, temir, alyuminiy fosfatlari, CaSO 4 *0.5H 2 O qo’shimchasi bilan CaSO 4 (apatit kontsentratini qayta ishlashda esa shuningdek CdSO 4 ), boshlang’ich fosfat tarkibiga kiruvchi parchalanmagan mineral qoldiqlari, kremnegelg’ SiO 2 *nH 2 O va boshqalar bo’ladi. Qattiq fazaning miqdori 65-72% ni, shu jumladan 50-55% CaSO 4 (va CdSO 4 ) ni tashkil etadi. Suyuq faza esa monokalg’tsiyfosfatga to’yingan va tarkibida Mg 2+ , Fe 3+ , Al 3+ , F - , SiF 6 2- va boshqa ionlar bo’lgan fosfat kislotaning suvli eritmasidan iboratdir. Superfosfat ishlab chiqarishdagi asosiy vazifalar: apatit kontsentrati yoki fosforit unini sul’fat kislotasi bilan qorishtirish va hosil qilingan suspenziyani kameralarda pishitish (etiltirish) dan iboratdir. Uning batamom pishitilishi kimyoviy tsexlarda mahsulotni saqlashda to’la amalga oshadi. Xom ashyolar aralashtirgichlaridan va superfosfat kamerasidan chiqadigan ftorli gazlar – ftor tutgan boshqa mahsulotlarga aylantiriladi. Kukunsimon superfosfat gigroskopikdir va suyuq fazadan monokalg’tsiyfosfatning kristallanishi natijasida kuchli yopishqoq bo’lib qoladi. Sovutilgan va yetarli darajada pishitilgan superfosfatda kristallanish tugallanganligi uchun yepishqoqligi kam bo’ladi. Neytrallangan va donadorlangan superfosfat deyarli yopishib qolmaydi. Hozirgi paytda kontsentrlangan fosforli va murakkab o’g’itlar ishlab chiqarish juda tez suratlarda rivojlanayotganligi sababli mineral o’g’itlarning dunyodagi assortimentida oddiy superfosfatning nisbiy ulushi kamayib bormoqda.

Superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari . Fosfatning parchalanishi. Superfosfat olishda ftorapatitning parchalanishi ikki bosqichda sodir bo’ladi. Avval erkin fosfat kislota hosil bo’ladi: Ca 5 (‘O 4 ) 3 F + 5H 2 SO 4 + 2,5H 2 O = 3H 3 ’O 4 + 5CaSO 4 *0,5N 2 O + HF. Bu reaktsiya 20-40 minut davomida kamerada superfosfat massasining pishitilishi davrida tugaydi. Kalg’tsiy sul’fat yarimgidrat shaklida cho’kmaga tushadi, ammo juda tez, bir necha minutda angidritga aylanadi, uning shakli tayyor superfosfatda saqlanib qoladi. Buni superfosfat kamerasidagi reaktsion massa xaroratining yuqoriligi (110-120 O S) va suyuq fazada (birinchi bosqich jarayonining ohirida 42- 46%) P2O5 miqdorining ko’pligi bilan izohlanadi. Bunday sharoitda kalg’tsiy sul’fatning stabil shakli angidrit hisoblanadi (15.2 – rasm). Sul’fat kislot to’la sarflangandan so’ng ikkinchi bosqich jarayoni - qolgan apatitning to’plangan fosfat kislota bilan reaktsiyasi boshlanadi: Ca 5 (‘O 4 ) 3 F + 7H 3 ’O 4 + 5H 2 O = 5Ca(H 2 ’O 4 ) 2 *H 2 O + HF. Hosil bo’lgan monokalg’tsiyfosfat dastlab eritmada bo’ladi, uning to’yinishidan kristallanishi boshlanadi. CaO – H 3 ’O 4 – H 2 O sistemasidagi muvozanat diagrammasidan ko’rinadiki (15.3 – rasm), eritmadagi P2O5 miqdori 42-46% va xarorat 100 O S dan yuqori (bu ikkinchi bosqich jarayonining boshlanish sharoitiga muvofiq keladi) bo’lganda monokalg’tsiyfosfat Ca(H 2 ’O 4 ) 2 *H 2 O kristallanadi. Stexiometrik nisbatdagi komponentlarning tahsirlashuvi natijasida sodir bo’ladigan quyidagi: 2Ca 5 (‘O 4 ) 3 F + 7H 2 SO 4 + 3H 2 O = 3Ca(H 2 ’O 4 ) 2 *H 2 O + 7CaSO 4 + 2HF. tenglama bo’yicha boradigan reaktsiyaning birinchi bosqich jarayonida 70%, ikkinchi boskichida esa 30% apatit tahsirlashadi. Birinchi bosqichda ko’p miqdordagi suyuq fazaga to’lgan to’r tuzilishli mikrokristallardan iborat kalg’tsiy sul’fat hosil bo’ladi. Reaktsion massaning qotishi sul’fat kislota to’la sarflanguncha sodir bo’ladi, uning ishtirokida monokalg’tsiyfosfatning hosil bo’lishi mumkin emas; shu boisdan massa qotishining sabibini faqatgina kalg’tsiy sul’fatning kristallanishiga bog’lash mumkin. Ikkinchi bosqich kamerali yetiltirish davrida boshlanadi va omborda mahsulotni uzoq vaqt (xom ashyo naviga, ishlab

chiqarish tartibiga va pishitish sharoitiga bog’liq holda 6-25 sutka) pishitishda yakunlanadi. Sul’fat kislotaning mehyori. Fosfatni parchalashga sarflanadigan sul’fat kislotaning stexiometrik mehyori 7H 2 SO 4 :3P2O5 nisbat orqali aniqlanadi va u 1 qism P2O5 ga 1,61 qism H 2 SO 4 to’g’ri keladigan miqdorga teng (bu yerda va keyinchalik ham massa nisbatida bo’ladi). Apatit kontsentratida 39,4% P2O5 bo’lsa, 100 qism xom ashyoga to’g’ri keladigan H 2 SO 4 ning stexiometrik mehyori 39,4x1,61 = 63,4 qismni tashkil qiladi. Parchalanishni tezlashtirish maqsadida va begona qo’shimchalar borligini hisobga olgan holda kislotaning amaliy mehyori nisbatan yuqori – 68 dan 72 qismgacha olinadi. Fosforitlardan oddiy superfosfat olishda sul’fat kislotaning stexiometrik mehyorini hisoblash – xom ashyoning kimyoviy va mineralogik tarkibini hamda reaktsion muhit kislotaliligining kamayish darajasi bo’yicha uning parchalanish jarayonida sodir bo’ladigan ikkilamchi reaktsiyalarni ham ehtiborga olingan holda amalga oshiriladi. Ajralib chiqadigan kislotalar (H 3 ’O 4 , HF) ham boshlang’ich xom ashyo komponentlarini parchalaydi. Boshlang’ich xom ashyo tarkibidagi kalg’tsiyning bir qismigina monofosfatga aylanadi, qolgan asosiy qismi esa sul’fat kislota sarflanishi hisobiga kalg’tsiy sul’fatga aylanadi. Fosfatli anionlarning bir qismi kationli qo’shimchalar – Mg 2+ , Fe 3+ , Al 3+ bilan birikadi, natijada monofosfatga aylanadigan kalg’tsiyning mahlum ulushini kamayishiga, yahni hosil bo’ladigan CaSO4 miqdorining ortishiga olib keladi; bu esa sarflanadigan H 2 SO 4 mehyorini orttirishni talab etadi. Fosforitda kalg’tsiydan tashqari erimaydigan sul’fatlar hosil qiluvchi boshqa elementlar yo’q bo’lganda, sul’fat kislotaning stexiometrik mehyori (n) quyidagi formula bilan aniqlanadi: n = 98[l/56 – (m/142 – ‘/40 – q/160 – r/102)]. Bu yerda: l, m, ‘, q, r – xom ashyo tarkibidagi (mos holda) CaO, ‘ 2 O 5 , MgO, Fe 2 O 3 va Al 2 O 3 larning massa bo’yicha % miqdorlari; 56, 142, 40, 160 va 102 – tegishlicha ularning molekulyar massalari. Sul’fat kislotaning aniq (real) mehyori uning hisoblangan mehyoridan birmuncha kichik bo’ladi, chunki Sa 2+ ionining bir qismi F - SiF 6 2- ionlari bilan ham birikadi.

Boshqa qo’shimchalar esa uning miqdorini oshirishi mumkin. SHuning uchun har bir turdagi xom ashyo uchun sul’fat kislotaning amaliy mehyori tajriba yo’li bilan belgilanadi. Apatitni davriy sharoitda 63% H 2 SO 4 dan yuqori kontsentratsiyali sul’fat kislota eritmasi bilan parchalanganda kalg’tsiy sul’fatning yarimgidrat va angdrit shaklining uzunligi 5-7 va eni 1-2 mkm bo’lgan mayda ignasimon kristallari hosil bo’ladi. Ignasimon kristallar fosfat donachalari sirtida qalin quyqali parda hosil qiladi. Bu esa reaktsiyani to’xtatadi, natijada superfosfat massasi yomon qorishadi, undagi suyuq faza qattiq zarracha sirtida qoladi va fizik xossasi yomon bo’lgan – sochiluvchanligi kam ho’l «ifloslangan» mahsulot olinadi. Parchalanish jarayonini 63% H 2 SO 4 dan quyi kontsentratsiyali sul’fat kislota eritmasi bilan o’tkazilganda esa kalg’tsiy sul’fatning nisbatan yirik (10-15 mkm) kristallari hosil bo’ladi. Ular fosfat sirtida unga kislotaning diffuziyalanishini kam darajada qiyinlashtiradigan yoriqli g’ovak qobiq hosil qiladi; shuning uchun reaktsiya tezroq ketadi va quruq sochiluvchan mahsulot olinadi. Boshlang’ich sul’fat kislotaning kontsentratsiyasi qanchalik katta bo’lsa, mahsulotning namligi ham shunchalik kam bo’ladi va undagi P2O5 miqdori ortadi. Lekin, sul’fat kislota kontsentratsiyasining yetarli darajadan yuqori bo’lishi yuqorida izohlangan holatni keltirib chiqaradi. SHunday qilib, kislota kontsentratsiyasining optimal doirasi bo’lib, uning chegarasi xarorat va aralashtirish sharoitiga bog’liqdir. Optimal kontsentratsiya, xarorat va sul’fat kislota mehyori fosfat xom ashyosining xar bir navi uchun tajriba sharoitidan kelib chiqib aniqlanadi. Ishlab chiqarish jarayonida reagentlarning uzluksiz aralashtirishda qisman tahsirlashgan reaktsion aralashma – suspenziya (bo’tqa) kiritiladi, bunda 50-60 O S xaroratdagi 68-69% li sul’fat kislota ishlatiladi. Bu holda suyuq fazada sul’fat va fosfat kislotalarning mahlum nisbati o’rnatiladi, kalg’tsiy sul’fatning kristallanishi yaxshilanadi va qorishuvchi (qotuvchi) massa g’ovak holatda hosil bo’ladi. Suspeziyaning oquvchanligini yo’qotishi va qotib qolishini oldini olish maqsadida uning aralashtirgichda bo’lish vaqti qisqa muddatli bo’ladi, ammo bu vaqtda xom

ashyoning parchalanish darajasi belgilangan darajaga yetib borishi kerak. Boshlang’ich sul’fat kislota kontsentratsiyasi kanchalik katta bo’lsa, aralashtirgichdan chiqadigan suspeziyadagi apatitning parchalanish darajasi shunchalik yuqori darajada ushlab turiladi va fosfat zarrachalari sirtiga suyuqlik o’tkazmaydigan kalg’tsiy sul’fat qobig’ining hosil bo’lmasligi uchun H 2 SO 4 :H 3 ’O 4 nisbat ham shunchalik kichik darajada bo’lishi kerak. Agar boshlang’ich sul’fat kislota kontsentratsiyasi 68% li bo’lsa, optimal sharoit uchun aralashtirgichda suspenziyaning bo’lish vaqti 5-7 min, uning aralashtirgichdan chiqish xarorati 110-115 O S bo’ladi. Fosfat parchalanishining birinchi bosqichida sul’fat kislota bilan fosfatning mayda zarrachalari tahsirlashadi, reaktsiya nihoyatda shiddatli kechadi va fosfat kislota hosil bo’ladi. Ikkinchi bosqichda esa fosfatning yirik zarrachalari bilan fosfat kislota va reaktsiyaga kirishmagan sul’fat kislota tahsirlashadi. Bunda suyuq fazadagi eritmaning neytrallanib borishi tufayli reaktsiya tezligi birmuncha pasayadi. Kamerada superfosfat massasining suyuq fazasining monokalg’tsiyfosfatga to’yinib borishi bilan ham parchalanish tezligi yanada pasayadi. Ikkinchi fazada parchalanish tezligining pasayishini suyuq fazanining neytrallanib borishi, yirik fosfat zarrachalarining parchalanishi va fosfat sirtida kalg’tsiy sul’fat qobiqlarining hosil bo’lishi bilan izohlanishi mumkin.

Adabiyotlar 1. Технический анализ и контроль производства неорганических веществ. 2издание Под ред. Торочешкникова М. М., Высшая школа 1976 г. с. 241 – 248, 256 – 258. 2. Горошев А.П. Технический анализ, стр. 362-371, Госхимиздат,1953. 3. Шрайбан С.С Контроль производства хлора и каустика, стр. 57- 66, ОНТИ,1934. 4. Ismatov A.A. va boshqalar. Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi,-T: O‘zbekiston, 2002, 336 б.

O'xshashlar

Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish

Mineral o‘g‘itlar olish texnologiyasi

Kaliy sul’fat ishlab chiqarish

Ammoniy sul’fat ishlab chiqarish

Ozuqali va termik fosfatlar