Mineral o‘g‘itlar olish texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

465 KB

Ko'chirib olish

M ineral o‘g‘itlar olish texnologiyasi Reja: 1. Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash 2. Superfosfat 3. Superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari 4. Superfosfat ishlab chikarish 5. Superfosfat ishlab chikarishda ftorli gazlarni tutib kolish. 6. Donadorlangan va ammoniylangan superfosfatlar 7. Qo‘shaloq superfosfat Tayanch iboralar: stexiometrik me’yor, kalsit, dolomit, temir- va alyumosilikatlar, retrogradakiyasi, gidrogyotet, kremnegel

TABIIY FOSFATLARNI SULFAT KISLOTALI PARCHALASH Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash natijasida sulfat kislota stexiometrik me’yoriga karab maxsulot sifatida oddiy superfosfat, kush suferfosfat va ekstraksion fosfat kislota (EFK) olinadi. Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalashning umumiy fizik-kimyoviy asoslari Tabiiy kalsiy fosfatlarning kislotalar bilan parchalanishidan fosfor kislotasi va kalsiyning tegishli tuzlari xosil buladi. Kalsiyli tuzlari suvda yaxshi eriydigan kislotalar (masalan, nitrat yoki xlorid kislota) ishlatilganda olingan eritmalarni o‘gitga aylantirish, usimliklar tomonidan uzlashmaydigan yoki kiyin uzlashadigan fosfatli birikmalarga aylanishiga olib keladigan kimyoviy uzgarishlarni oldini olish uchun kalsiyning bir kismini ajratib olish yoki boglash orkali amalga oshiriladi. Bundan farkli ularok, fosfatlarni sulfat kislotali parchalashda ajraladigan suvda kam eruvchi kalsiy sulfat kattik fazaga o‘tadi; u o‘git tarkibida ballast (keraksiz ko‘shimcha) sifatida katnashishi yoki eritmadan ajratib olinishi mumkin. Birinchi xolatda oddiy superfosfat, ikkinchisida esa ekstraksion fosfat kislota olinadi. Tabiiy fosfatlarni sulfat kislota bilan ishlov berilganda, ftorapatit: fosfat kislota olishda: Са 5 (РО 4 )зF Q 5Н 2 S0 4 Q 5nН 2 0 == ЗНзР0 4 Q 5СаSО 4 *nН 2 0 Q НF superfosfat olishda: 2Са 5 (Р0 4 ) 3 F Q 7Н 2 S0 4 Q ЗН 2 0 = ЗСа(Н 2 Р0 4 ) 2 *Н 2 0 Q 7СаS0 4 Q 2НF reaksiya tenglamalari buyicha parchalanadi. Shu bilan bir vaktda fosfatli xom ashyo tarkibidagi boshka minerallar: kalsit, dolomit, temir- va alyumosilikatlar xam parchalanadi. Masalan: СаМ g( СО 3 ) 2 Q 2 Н 2 S0 4 Q (n-2) Н 2 0 = Са SO 4 *n Н 2 0 Q М gSO 4 Q 2 С 0 2 К 2 0*N а 2 0* А 1 2 0 3 *2SiO 2 Q 5 Н 2 SO 4 = N а 2 S0 4 Q К 2 SO 4 QAl 2 (S0 4 ) 3 Q 2SO 2 Q 5H 2 О Kremniy dioksid N F bilan ta’sirlashib, SiF 4 xosil kiladi: Si0 2 Q 4 Н F = SF 4 Q 2 Н 2 0

SiF 4 нинг бир кисми газли фазага ўтади , колган кисми эса эритмада коладиган гексафторсиликат кислотага айланади : SiF 4 Q 2 Н F = Н 2 SiF 6 Tarkibida kislotada eruvchan kup mikdordagi magniy, alyuminiy, temir birikmalari bulgan tabiiy fosfatlar sulfat kislotali ishlov berish uchun yaroksizdir. Ayniksa temir tutgan ko‘shimchali minerallar yaroksiz xisoblanadi. hosil buladigan temir fosfatlari barkaror tuyingan eritmalarga aylanib, ulardan asosan F еР 0 4 *2 Н 2 О shaklida kristallanish sekin kechadi. Buning okibatida fosfat kislota olishda kalsiy sulfat chukmasi bilan birgalikda erimaydigan temir fosfati shaklida Р 2 О 5 д ning bir kismi yukotilishi xisobiga uning unumi kamayadi; superfosfat olishda esa maxsulotdagi suvda eriydigan Р 2 О 5 .-, ning mikdori kamayadi, chunki uning ma’lum ulushi usimliklarga kiyin uzlashadigan, sitratli eritmada kisman eriydigan F еР 0 4 *2 Н 2 О shakliga o‘tadi. Eritmadan kiyin eriydigan shaklga o‘tish Р 2 О 5 , ning retrogradakiyasi deyiladi. Shu boisdan sulfat kislotali parchalashda tarkibida kup mikdorda temir tutgan fosforitlar ishlatilmaydi. Rudalarni oldindan oksidlovchilik atmosferasida 850-1150° С xaroratda kizdirish Fe(II) birikmalari — gyotet FeO(ON), gidrogyotet FeO(ON)*nN20 larning kislotalarda kiyin eriydigan gematit F е 2 О 3 , magnetit F е Fe 2 0 4 va boshka birikmalarga aylanishiga olib keladi. Lekin, xattoki uzok vakt kizdirish xam bu ko‘shimchalarning tayyor maxsulot sifatiga va ishlab chikarishning texnologii kursatkichlariga salbiy ta’sirini tuda bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun sulfat kislotali parchalash jarayonida, odatda, tarkibidagi Fe 2 O 3 :P 2 O 5 ogirlik nisbati 0,08 dan katta bulmagan ruda va konsentratlar kullaniladi; bunda Р 2 О 5 , retrogradatsiyasi sezilarsiz darajada buladi. -Fosfatli rudalardagi karbonatlar — kalsit, dolomit ko‘shimchalari ularning parchalanishi uchun ko‘shimcha mikdordagi sulfat kislota sarflanishiga, СО 2 ajralishi xisobiga reaksion jixozlarda kup mikdordagi kulik xosil bulishiga, buning natijasida esa ular ish unumining pasayishiga olib keladi. Kalsit va dolomitning parchalanishi natijasida superfosfatdagi usiz xam unchalik katta bulmagan P 2 O 5 )

konsentratsiyasini kamaytiruvchi yoki fosfat kislota olishdagi tashlandik gips mikdorining oshiruvchi ko‘shimcha mikdordagi kalsiy sulfat xosil buladi. Rudani kuydirish natijasida karbonatlar parchalanadi va СО 2 yukotiladi. Shuning uchun kuydirilgan ruda ishlatilganda kupiklanishning oldi olinadi. Kupiklanishni birdaniga kamaytirishning boshkacha usuli, bu reaktorga uzatiluvchi rudalarni tashish moslamalari (shnek yoki lentali transportyor) da uncha kup mikdorda bulmagan sulfat yoki fosfat kislotalar bilan namlash xisoblanadi. Bunda karbonatlarning asosiy kismi parchalanib buladi. Rudalarni kislotali parchalanishida uning tarkibidagi magniy birikmalari xom ashyoni yukori parchalanish darajasiga erishishda tuskinlik kiluvchi va olinadigan maxsulot sifatini yomonlashtiruvchi suvda eruvchan magniy sulfat va fosfatlariga aylanadi. Shuning uchun tarkibida kup mikdorda magniy tutgan xom ashyodan uni kimyoviy boyitish orkali yukotish lozimdir. Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash jarayonining texnologik parametrlarini tanlash uchun Са S0 4 — Н 3 Р 0 4 — Н 2 О sistemasining xossasi asos xisoblanadi. Bunda kalsiy sulfat uch xil: bitta suvsiz (angidrit Са 5 0 4 ) va ikkita kristallogidrat [yarimgidrat (polugidrat) yoki bassanit Са S0 4 *0,5 Н 2 О va digidrat yoki gips Са S0 4 *2 Н 2 О ] shaklida mavjud bulishi mumkin. Kursatilgan shakllar kristallanishining xaroratli va konsentratsiyali soxalari — (fosfat kislotadagi ularning eruvchanlik nisbatlari yoki eritma ustidagi suvning bug bosimi va gipsning yarimgidratga yoki angidridga va yarimgidratning angidritga aylanishidagi kaytar reakkiyalar dissotsiatsiya bosimining nisbati orkali aniklanadi. Misol sifatida kalsiy sulfatning 80° С dagi eruvchanlik izotermasi 3.14 — rasmda keltirilgan. Tasvirdan kurinadiki, eritmadagi fosfat kislotaning mikdori ortib borishi bilan uchta modifikatsiyaning barchasini eruvchanligi dastlab ortib boradi, 16-22% Р 2 О 5 da maksimumga erishadi va sungra pasayadi. 80° С da angidrit minimal eruvchanlikka ega buladi, uning uzi, shuning uchun kattik faza bilan muvozanatga sabab buladi. 33,3% dan kam Р 2 О 5 to‘ingan eritmalarda metastabil gips (metastabil kristallogidratlar izotermalari kesishgan a nuktada) bevosita angidritga aylanadi;

nisbatan yuqori konsentratsiyali eritmalarda dastlab gipsning kam eriydigan yarimgidratga konversiyasi sodir buladi, shundan keyin yarimgidrat angidritgacha degidratlanadi. Bu uzgarishlar stabilligi kam fazaning asta-sekin erishi va shu bilan bir paytda eritmadan stabilligi yukori fazaning kristillinishi puli bilan sodir buladi. 3.15 — расмда Са S 0 4 — Н 3 Р0 4 — Н 2 О системасида кальций сульфатнинг 4 )азали ў згариш й ў налиши ва таркибини ифодаловчи политермик диаграмма келтирилган. Системадаги стабил каттик фаза гипс (пастдаги аЬ эгри чизик) ва ангидрит (юкоридаги е d эгри чизик) хисобланади. с d эгри чизикдан ю к корида жойлашган сохада системанинг биринчи кристалланувчи фазаси хисобланган яримгидратнинг катта кисми ангидритга ўтади; Бу узгариш 80°С да таркибида 33,3% дан куп Р 2 О 5 тутган эритмаларда секинлик билан (сутка ва ойларда) содир булади. Худди шундай шароитда гипснинг яримгидратгача дегидратацияси анча тез (соат ва минутларда) тугайди. 3.14 — расм. 80°С да фосфор кислотада калькии сулфатининг) э рувчанлик изотермаси: А — ангидрит; П — яримгидрат; Г — гипс. 3.15 - расм. Фосфор кислота эритмада калькии сулфат кристалогидратининг бир - бирига айланиши схемаси . А - Са S 0 4 ; П - Са S 0 4 0,5 Н 2 О ; Г Са S 0 4 2Н 2 О2

ed va aЬ egri chiziklar orasidagi soxada x,am xuddi shunday stabil faza angidrit x,isoblanadi, ammo bu yerda plugidrat angidritga tugridan-tugri aylanmaydi, dastlab gipsgacha tula aylanadi. sd egri chizik — turli xaroratda bunday metastabil fazalarning birgalikda mavjud bulishini kupgina nuktalar bilan ifodalangan xolati deb xisoblanadi. Shunga uxshash, aЬ egri chizik;ni xam turli xaroratda stabil gips va angidritning birgalikda mavjud bulishini kupgina nuktalar bilan ifodalangan xolati deb xisoblanadi. Osvald koidasiga binoan aЬ egri chizikdan pastdagi soxdda stabil faza bulgan gips P—A—G uzgarish buyicha gipsga aylanishi kerak. Vaxolanki, amaliyotda bu sox,ada angidritning xrsil bulishi kuzatilmaydi. Buni fazalarning uzgarish kinetikasi, masalan keltirilgan xarorat va R2O5, konsentratsiyasi soxasida A→G uzgarishning P→A Uzgarishga nisbatan juda katta tezlik bilan sodir bulishi orkali izoxlanishi mumkin. Boshka sharoitda A ning uzgarish tezligi kichik bulishi mumkin. Fazalarning uzaro bir-biriga aylanish tezligi va yunalishiga sistemadagi begona kushimchalar ionlari xam ta’sir etishi mumkin. Shunday kilib, tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalashning xarorat va konsentratsiya sharoitlarini tanlashda kalsiy sulfat modifikakiyalariniig xosil bulishi va bir-biriga aylanishining uziga xosligini e’tiborga olgan xrlda amalga oshirish lozim. Bu ayniksa ekstraksion fosfat kislota texnologiyasida muxim axamiyatga egadir. Monokalsiyfosfat suv bilan ta’sirlashib, erkin fosfat kislota va dikalsiyfosfatga parchalanadi: Са(Н 2 Р0 4 ) 2 *Н 2 0 Q ag = СаНР0 4 Q Н 3 РО 4 Q ag Parchalanish darajasi tuz va suvning nisbiy mikdoriga boglikdir. Shuning uchun monokalsiyfosfatning eruvchanligi xakida fakatgina shartli fikr yuritish mumkin. Ayni xaroratdagi eritmaga ma’lum mikdordagi tuzni utkazish uchun talab etiladigan suvning fakat shunday mikdorigina doimiy x^isoblanadi. 2.3 — rasmda turli xil xaroratlardagi СаО — Н 3 Р 0 4 — Н 2 О sistemasida eruvchanlik izotermasi tasvirlangan. Eritmadagi Р 2 О 5 konsentratsiyasi ortishi bilan

monokalsiyfosfatning eruvchanlik egri chizigidagi SaO mikdori kamayadi, dikalsiyfosfatning eruvchanlik egri chizigidagi SaO mikdori esa ortadi. 2.3-rasm. СаО-Р 2 О 5 sistemasi. Ikki tuz bilan tuyingan eritma tarkibi (monovariantli muvozanat): В -25-135 0 С да –Са(Н 2 РО 4 ) 2 *Н 2 ОQСаНРО 4 , 0 0 С да. - Са(Н 2 РО 4 ) 2 * Н 2 ОQСаНРО 4 * Н 2 О; F 2 - F 5 -40-130 0 C да, -Са(Н 2 РО 4 ) 2 *Н 2 ОQСа ( Н 2 РО 4 ) 2 ; R - R 1 0-25 0 C да 2Н 3 РО 4 *Н 2 ОQСа(Н 2 РО 4 ) 2 *Н 2 О. uchta tuz bilan tuyingan eritma tarkibi (invariantniye rastvori): U -30 0 C да - Н 3 РО 4 Q Са(Н 2 РО 4 ) 2 * Н 2 ОQСа(Н 2 РО 4 ) 2 ; Е-152 0 С да - Са(Н 2 РО 4 ) 2 * Н 2 ОQСа(Н 2 РО 4 ) 2 Q СаНР0 4 ; Q -100 0 C -2Н 3 РО 4 *Н 2 ОQСа(Н 2 РО 4 ) 2 QН 2 ОQмуз. SUPERFOSFAT0 1 2 3 4 5 6

Superfosfatni nisbatan yuqori konsentratsiyali qo‘shaloq superfosfatdan farqlash maqsadida oddiy superfosfat deb ham ataladi. Tabiiy fosforlar (apatit konsentrata yoki fosforit uni) ni sulfat kislota bilan parchalash orkali superfosfat olinadi. Sulfat kislota mikdori tabiiy fosfatdagi kalsiyni tula boglashga ketadigan mikdorga nisbatan shunday xisobda kam olinadiki, buning natijasida kuyidagi tenglama buyicha monokalsiyfosfat va kalsiy sulfatning aralashmasi xosil buladi: 2Са 5 (Р0 4 ) 3 F Q 7Н 2 S 0 4 Q ЗН 2 0 = ЗСа(Н 2 Р O 4 ) 2 *Н 2 0 Q 7Са S 0 4 Q 2Н F . Superfosfat ishlab chikarishda fosfatli xom ashyo va sulfat kislotaning aralashtirilishidan dastlab suspenziya xosil buladi, unda kimyoviy reaksiyalar va kristallanish jarayonining sodir bulishi tufayli u asta-sekin kuyiladi va yaxlit massa xolatida kotadi. Uning maydalanishidan xosil kilingan superfosfat —xom ashyoga karab sarig, kul rang kukun yoki donador maxsulotdir. U bir necha kattik faza va ularga shimilgan suyuk fazadan iboratdir. Kattik fazada kalsiy (asosan monokalsiyfosfat), magniy, temir, alyuminiy fosfatlari, Са 5 0 4 *0.5Н 2 0 ko‘shimchasi bilan СаSО 4 (apatit konsentratini kayta ishlashda esa shuningdek СаSО 4 ), boshlangich fosfat tarkibiga kiruvchi parchalanmagan mineral koldiklari, kremnegel SiO 2 *nH 2 O va boshkalar buladi. Kattik fazaning mikdori 65-72% ni, shu jumladan 50-55% СаSО 4 (va SrSO 4 ) ni tashkil etadi. Suyuk faza esa monokalsiyfosfatga tuyingan va tarkibida Мg Q , Fе 3Q , F Q , SiF 4 , va boshka ionlar bulgan fosfat kislotaning suvli eritmasidan iboratdir. Superfosfat ishlab chikarishdagi asosiy , boskichlar: apatit konsentrata yoki fosforit unini sulfat kislotasi bilan korishtirish va xosil kilingan suspenziyani kameralarda pishitish (yetiltarish) dan iboratdir. Uning batamom pishitilishi kimyoviy sexlarda maxsulotni saklashda tula amalga oshadi. Xom ashyolar aralashtirgichlaridan va superfosfat kamerasidan chikadigan ftorli gazlar — ftor tutgan boshka maxsulotlarga aylantiriladi.

Kukunsimon superfosfat gigroskopikdir va suyuk fazadan monokalsiyfosfatning kristallanishi natijasida kuchli yopishkok bulib koladi. Sovutilgan va yetarli darajada pishitalgan superfosfatda kristallanish tugallanganligi uchun yepishkokligi kam buladi. Neytrallangan va donadorlangan superfosfat deyarli yopishib kolmaydi. Xozirgi paytda konsentrlangan fosforli va murakkab o‘gitlar ishlab chikarish juda tez suratlarda rivojlanayotganligi sababli mineral o‘gitlarning dunyodagi assortimentida oddiy superfosfatning nisbiy ulushi kamayib bormokda. SUPERFOSFAT OLISHNING FIZIK-KIMYOVIY ASOSLARI Fosfatning parchalanishi. Superfosfat olishda ftorapatitning parchalanishi ikki boskichda sodir buladi. Avval erkin fosfat kislota xosil buladi: Са 5 (Р0 4 ) 3 F Q 5Н 2 S0 4 Q 2,5Н 2 0 = ЗН 3 Р0 4 Q 5СаS0 4 *0,5Н 2 0 Q НF. Bu reakkiya 20-40 minut davomida kamerada superfosfat massasining pishitilishi davrida tugaydi. Kalsiy sulfat yarimgidrat shaklida chukmaga tushadi, ammo juda tez, bir necha minutda angidritga aylanadi, uning shakli tayyor superfosfatda saklanib koladi. Buni superfosfat kamerasidati reaksion massa xaroratining yukoriligi (110-120° С ) va suyuk fazada (birinchi boskich jarayonining oxirida 42-46%) Р 2 О 5 ;) MIKDORINING KUPLIGI BILAN IZOXLANADI. BUNDAY SHAROITDA KALSIY SULFATNING STABIL SHAKLI ANGIDRIT XISOBLANADI ( 2.2 — rasm). Sulfat kislot tula sarflangandan sung ikkinchi boskich jarayoni - kolganapatitning tuplangan fosfat kislota bilan reaksiyasi boshlanadi: Са 5 (Р0 4 ) 3 F Q 7НзР0 4 Q 5Н 2 0 = 5Са(Н 2 РО 4 ) 2 *Н 2 0 Q Н F . Xosil bulgan monokalsiyfosfat dastlab eritmada buladi, uning tuyinishidan kristallanishi boshlanadi. СаО — Н 3 Р 0 4 — Н 2 О sistemasidagi muvozanat diagrammasidan kurinadiki (2.3 — racm), eritmadagi Р 2 О 5 , mikdori 42-46% va xarorat 100° С dan yukori (bu ikkinchi boskich jarayonining boshlanish sharoitiga muvofik keladi) bulganda monokalsiyfosfat Са ( Н 3 Р 0 4 ) 2 * Н 2 О kristallanadi

Stexiometrii nisbatdagi komponentlarning ta’sirlashuvi natijasida sodir buladigan kuyidagi: 2Са 5 (РО 4 ) 3 F Q 7Н 2 S 0 4 Q ЗН 2 О = ЗСа(Н 2 Р0 4 ) 2 *Н 2 0 Q 7Са SO 4 Q 2Н F . tenglama buyicha boradigan reaksiyaning birinchi boskich jarayonida 70%, ikkinchi boskichida esa 30% apatit ta’sirlashadi. Birinchi boskichda kup mikdordagi suyuk fazaga tulgan tur tuzilishli mikrokristallardan iborat kalsiy sulfat xosil buladi. Reakkion massaning kotishi sulfat kislota tuda sarflanguncha sodir buladi, uning ishtirokida monokalsiyfosfatning xosil bulishi mumkin emas; shu boisdan massa kotishining sabibini fakatgina kalsiy sulfatning kristallanishiga boglash mumkin. Ikkinchi boskich kamerali yetiltirish davrida boshlanadi va omborda maxsulotni uzok vakt (xom ashyo naviga, ishlab chikarish tartibiga va pishitish sharoitiga boglik xolda 6-25 sutka) pishitishda yakunlanadi. Sulfat kislotaning me’yori. Fosfatni parchalashga sarflanadigan sulfat kislotaning stexiometrik me’yori 7Н 2 S0 4 :ЗР 2 О 5 -, nisbat orkali aniklanadi va u I kicm Р 2 О 5 , ga 1,61 kism Н 2 S0 4 tugri keladigan mikdorga teng (bu yerda va keyinchalik xam massa nisbatida buladi). Apatit konsentratida 39,4% Р 2 О 5 .-) bulsa, 100 kicm xom ashyoga tugri keladigan N2S04 ning stexiometrik me’yori 39,4x1,61 = 63,4 kismni tashkil kiladi. Parchalanishni tezlashtirish maksadida va begona ko‘shimchalar borligini xisobga olgan xolda kislotaning amaliy me’yori nisbatan yukori — 68 dan 72 kismgacha olinadi. Fosforitlardan oddiy superfosfat olishda sulfat kislotaning stexiometrik me’yorini xisoblash — xom ashyoning kimyoviy va mineralogik tarkibini xamda reakkion muxit kislotaliligining kamayish darajasi buyicha uning parchalanish jarayonida sodir buladigan ikkilamchi reakkiyalarni xam e’tiborga olingan xolda amalga oshiriladi. Ajralib chikadigan kislotalar (Н 3 Р0 4 , НF) xam boshlangich xom ashyo komponentlarini parchalaydi. Boshlangich xom ashyo tarkibidagi kalsiyning bir kismigina monofosfatga aylanadi, kolganasosiy kismi esa sulfat kislota sarflanishi xisobiga kalsiy sulfatga aylanadi. Fosfatli anionlarning bir kismi kationli ko‘shimchalar — Мg, Fе 3Q , А1 3Q bilan byrikadi, natijada monofosfatga

aylanadigan kalsiyning ma’lum ulushini kamayishiga, ya’ni xosil buladigan SaSO4 mikdorining ortishiga olib keladi; bu esa sarflanadigan N2S04 me’yorini orttirishni talab etadi. Fosforitda kalsiydan tashkari erimaydigan sulfatlar xosil kiluvchi boshka elementlar yuk bulganda, sulfat kislotaning stexiometrik me’yori (p) kuyidagi formula bilan aniklanadi: п = 98[ l ғ56 - (mғ142 - рғ40 - gғ160 -rғ102)]. Bu yerda: l , m, р, g , r — xom ashyo tarkibidagi (moc xolda) СаО, Р 2 О 5 , Мg0, Fе 2 О 3 ;) va А1 2 0 3 ; larning massa buyicha % mikdorlari; 56, 142, 40, 160 va 102 — tegishlicha ularning molekulyar massalari. Sulfat kislotaning anik (real) me’yori uning xisoblangan me’yoridan birmuncha kichik buladi, chunki Са 2Q ionining bir kismi F- va SiF 6 2- ionlari bilan xam birikadi. Boshka ko‘shimchalar esa uning mikdorini oshirishi mumkin. Shuning uchun xar bir turdagi xom ashyo uchun sulfat kislotaning amaliy me’yori tajriba yuli bilan belgilanadi. Jarayonning mexanizmi va tezligi. Xarorat va jarayonga kiritiladigan sulfat kislotaning konsentratsiyasi maxsulotning tuzilishi va fizik xossalarida uz aksini tonadi. Fosfatning parchalanish tezligi sulfat kislota konsentratsiyasiga, superfosfat suyuk fazasining tarkibi va uning reakkiya maxsulotlari bilan tuyinish darajasiga boglikdir. 3.17 — rasmda belgilangan vakt doirasida fosfatning parchalanish darajasini davriy aralashtirish sharoitida boshlangich sulfat kislotasi konsentratsiyasiga boglikligining umumiy kurinishi tasvirlangan. Suyultiril gan eritma konsentratsiyasining ortishi va konsentrlangan eritma konsentratsiyasining kamayishi bilan fosfatning parchalanish darajasi, shuningdek parchalanish tezligi xam ortadi. Ammo sulfat kislotaning eng kichik va katta konsentratsiyali eritmalarida parchalanishning boshlanishi bilan ajraladigan kalsiy sulfatning tarkibi uzgaradi vauning kichik ulchamli kristallari xosil buladi; bu esa xosil bulgan kristallarning fosfat zarrachalari sirtiga joylashib olib, u keyingi sulfat kislotaning fosfat zarrachalari bilan ta’sirlashishiga imkon bermaydi va natijada fosfatning parchalanish darajasi keskin pasayadi. Shuning uchun parchalanish

darajasining kislota konsentratsiyasiga bogliklik grafigida ikkita maksimum va ular orasida bitta minimumdan iborat egri chizik tarzida aks ettirilgan. Maksimumlarning joylashish xolati xom ashyo turi, xarorat, vakt va boshkalarga boglikdir. Kislotaning kuyi konsentratsiyasida fosfatning parchalanish darajasi va tezligi erisha oladigan eng yukori daraja (chapdagi maksimum) uning yukori konsentratsiyali eritmasidagi (ungdagi maksimum) ga nisbatan katta buladi; ammo bunday kislota bilan sistemaga kup mikdordagi suv kiradi va bu esa kattik maxsulot urniga kurimaydigan suspenziya xosil bulishiga olib keladi. Н 2 S0 4 konsentratsiyasi 3.17 — rasm. Belgilangan vakt doirasida (fosfatnnng parchalanish darajasini boshlangich sulfat kislota konsentratsiyasiga boglikligi. Apatitni davriy sharoitda 63% Н 2 S0 4 dan yukori konsentratsiyali sulfat kislota eritmasi bilan parchalanganda kalsiy sulfatning yarimgidrat va angdrit shaklining uzunligi 5-7 va eni 1-2 mkm bulgan mayda ignasimon kristallari xosil buladi. Ignasimon kristallar fosfat donachalari sirtida kalin kuykali parda xosil kiladi. Bu esa reakkiyani tuxtatadi, natijada superfosfat massasi yomon korishadi, undagi suyuk. faza nattin zarracha sirtida koladi va fizik xossasi yomon bulgan — sochiluvchanligi kam xul «ifloslangan» maxsulot olinadi. Parchalanish jarayonini 63% N2S04 dan kuyi konsentratsiyali sulfat kislota eritmasi bilan utkazilganda esa kalsiy sulfatning nisbatan yirik (10-15 mkm) kristallari xosil buladi. Ular fosfat sirtida unga kislotaning diffuziyalanishini kam darajada k.iyinlashtiradigan yorikli govak kobik xosil kiladi; shuning uchun reakkiya tezrok ketadi va kuruk sochiluvchan maxsulot olinadi.

Boshlangich sulfat kislotaning konsentratsiyasi kanchalik katta bulsa, maxsulotning namligi xam shunchalik kam buladi va undagi R2O5 mikdori ortadi. Lekin, sulfat kislota konsentratsiyasining yetarli darajadan yukori bulishi yukorida izoxlangan xolatni keltirib chikaradi. Shunday kilib, kislota konsentratsiyasining optimal doirasi bulib, uning chegarasi xarorat va aralashtirish sharoitiga boglikdir. Optimal konsentratsiya, xarorat va sulfat kislota me’yori fosfat xom ashyosining xar bir navi uchun tajriba sharoitidan kelib chikib aniklanadi. Ishlab chikarish jarayonida reagentlarning uzluksiz aralashtirishda kisman ta’sirlashgan reakkion aralashma — suspenziya (bo‘tka) kiritiladi, bunda 50-60° С xaroratdagi 68-69% li sulfat kislota ishlatiladi. Bu xolda suyuk fazada sulfat va fosfat kislotalarning ma’lum nisbati o‘rnatiladi, kalsiy sulfatning kristallanishi yaxshilanadi va korishuvchi (kotuvchi) massa govak xolatda xosil buladi. Suspeziyaning okuvchanligini yo‘kotishi va kotib kolishini oldini olish maksadida uning aralashtirgichda bulish vakti kiska muddatli buladi, ammo bu vaktda xom ashyoning parchalanish darajasi belgilangan darajaga yetib borishi kerak. Boshlangich sulfat kislota konsentratsiyasi kanchalik katta bulsa, aralashtirgichdan chikadigan suspeziyadagi apatitning parchalanish darajasi shunchalik yukrri darajada ushlab turiladi va fosfat zarrachalari sirtiga suyukdik utkazmaydigan kalsiy sulfat kobigining xosil bulmasligi uchun N2S04:N3R04 nisbat xam shunchalik kichik darajada bulishi kerak. Agar boshlangich sulfat kislota konsentratsiyasi 68% li bulsa, optimal sharoit uchun aralashtirgichda suspenziyaning bulish vakti 5-7 min, uning aralashtirgichdan chikish xarorati 110- 115°С buladi. Fosfat parchalanishining birinchi boskichida sulfat kislota bilan fosfatning mayda zarrachalari ta’sirlashadi, reaksiya nixoyatda shiddatli kechadi va fosfat kislota xosil buladi. Ikkinchi boskichda esa fosfatning yirik zarrachalari bilan fosfat kislota va reakkiyaga kirishmagan sulfat kislota ta’sirlashadi. Bunda suyuk fazadagi eritmaning neytrallanib borishi tufayli reakkiya tezligi birmuncha pasayadi. Kamerada superfosfat massasining suyuk fazasining monokalsiyfosfatga tuyinib borishi bilan xam parchalanish tezligi yanada pasayadi. Ikkinchi fazada

parchalanish tezligining pasayishini suyun fazanining neytrallanib borishi, yirik fosfat zarrachalarining parchalanishi va fosfat sirtida kalsiy sulfat kobiklarining xosil bulishi bilan izoxlanishi mumkin. Koratg‘g fosforiti asosidagi superfosfat . Koratog fosforitidan superfosfat olish jarayoni — unda dolomit va magnezial silikatlar ko‘shimchalarining bulishligi tufayli uziga xos xususiyatga egadir. Magniy birikmalari ishtirok etadigan fosfatlarning sulfat kislota bilan parchalanishi uchta boskichda amalga oshadi. Birinchi boskichda kuyidagi reakkiyalar sodir buladi: Са 5 (Р0 4 ) 3 F Q 5Н 2 S0 4 = ЗН 3 Р0 4 Q 5СаS0 4 Q НF СаМ g (СО 3 ) 2 Q 2Н 2 S 0 4 = MgSO 4 Q Са0 4 Q 2С0 2 QН 2 0 М g 2 SO 4 Q 2 Н 2 S0 4 = 2 MgSO 4 Q Si02 Q 2 Н 2 0 Buning natijasida tarkibida fosfat kislota va magniy sulfat bulgan eritma xosil buladi. Ikkinchi boskichda fosfatni fosfat kislota bilan parchalanadi, ammo eritmada magniy sulfat bulganligi uchun monokalsiyfosfat urniga monomagniyfosfat xosil buladi: Са 5 ( Р 0 4 ) 3 F Q 7 Н 3 Р 0 4 Q 5MgSO 4 = 5 М g( Н 2 Р 0 4 ) 2 Q 5 Са S0 4 Q Н F Ikkinchi boskich MgSO 4 ning М g( Н 2 Р 0 4 ) 2 ga tula aylanishi bilan yakunlanadi. Uchinchi boskichda esa kolganfosfatli xom ashyo tarkibida monomagniyfosfat tutgan fosfat kislota bilan parchalanadi va monokalsiyfosfatga aylanadi: Са 5 (Р0 4 ) 3 F Q 7Н 3 Р0 4 = 5Са(Н 2 P 0 4 ) 2 Q Н F Ikkinchi boskyach oxirida fosfatli kompleks М g 0, Р 2 О 5 ва Н 2 О dan iborat buladi. М gO — P 2 O 5 , — Н 2 О sistemadagi eruvchanlik diagrammasidan (3.18 — racm) kurinadiki, monomagniyfosfatning eruvchanligi СаО — Р 2 О 5 .-, — Н 2 О sistemadagi monokalsiyfosfatning eruvchanligidan nisbatan katta buladi. Mono- va dimagniyfosfatlar tuyingan suvli eritmalarga nisbati buyicha inkongruent bulishiga karamay, ya’ni kattik fazaga kislotaliligi kam bulgan fosfatlar xolatida o‘tish bilan parchalanadi; magniy fosfatning parchalanish darajasi kalsiy fosfatning parchalanish darajasidan (tuz va suvning nisbati bir xil bulganda) nisbatan kichik buladi. 25-80°С xarorat va М g (Н 2 Р0 4 ) 2 :Н 2 О < 0,287 nisbatda monomagniyfosfat parchalanmasdan eriydi; bu nisbat katta bulganda monomagniyfosfat parchalanadi

va dimagniyfosfat kattik fazaga o‘tadi; monokalsiyfosfatning parchalanishi esa Са(Н 2 Р0 4 ) 2 : Н 2 О > 0,01 dan sodir bula boshlaydi. Xuddi kalsiy tuzlaridagi kabi Р 2 О 5 .-, konsentratsiyasi ortishi bilan dimagniyfosfat eruvchanligi ortadi, monomagniyfosfatning eruvchanligi esa kamayadi (18—racm), ammo monokalsiyfosfatdan farkli ularok monomagniyfosfatning suv ta’sirida parchalanish darajasi xaroratga deyarli boglik emas. Ikkinchi boskich reakkiyaning tugallanishi arafasida xam monomagniyfosfatning eruvchanligi katta bulganligi uchun suyuk faza uning bilan tuyinmagan xolatida koladi, ammo u juda eritmada buladi va fosfat kislotaning neytrallanish darajasi kutilganidan kura nixoyatda katta buladi. Monomagniyfosfat fosfat kislota bilan bufer aralashma xosil kiladi, М g 2 Q va Н 2 Р0 4 - ionlariga dissokilanadi, bu esa fosfat kislotaning Н Q va Н 2 Р0 4 - ' ionlariga dissotsilanishini susaytiradi. Shu sababga kura xom ashyoning parchalanishini ikkinchi boskich jarayonidayok keskin pasaytiradi, uning uchinchi boskichdagi tezligi esa butunlay kamayadi. 3 — rasm. 25, 80 va 130 0 С М g О — Р 2 О 5 .- Н 2 О sistemasi izotermasi.

$Belgilangan nuktalar ikki katik faza Bilan to‘yingan eritmalar tarkibi kursatilgan. Yukorida ta’kidlanganlarni, shuningdek monomagniyfosfatning gigroskopikligini e’tiborga olinsa, u Koratog fosforitidan olingan suferfosfatning fizik xossalarini yomonlashtiradi. Shuning uchun fosforitlarni oldindan magniy birikmalarining bir kismini yukotish orkali boyitish maksadga muvofikdir. Ishlatiladigan xom ashyoda magniyning mikdori Р 2 О 5 , mikdorining 6-8% idan ortib ketmasligi lozim. g\oratog fosforitidan olinadigan superfosfat uchun ombordagi optimal xarorat (65-80°С) apatit yoki magniy tutmagan fosforitlardan olinadigan superfosfatlarga nisbatan ancha yukori buladi. Bu xolatda superfosfat massasining sovishi parchalanish jarayonini tezlashtirmaydi, balki sekinlashtiradi. Buning sababini yukorida kursatib utilganidek, suyuk fazaning yukori darajada neytrallanganligi va xaroratning pasayishi bilan monomagniyfosfat eruvchanligining kamaymasligi bilan izoxlanadi. Tarkibida 27,5% Р 2 О 5 . 6,6% СО 2 ва 2,5% К 2 Оз bo‘lgan Koratog fosforitini 68% li sulfat kislota bilan 64 ogirlik kism stexiometrik me’yorda parchalash yuli bilan olingan kukunsimon opkiy superfosfatda xom ashyoning parchalanish darajasi 90% ga yetadi va maxsulot kuyidagi tarkibga ega buladi: umum. = 15,6%; R2S>5uyal. = 14,0%; Р 2 О 5 эркин = 5,0%; Н 2 О = 10,5%. Ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari. Superfosfat ishlab chikarishda fosfatli xom ashyo parchalanishining tulaligi parchalanish koeffitsiyent, ya’ni superfosfatdagi uzlashadigan Р 2 О 5 ning umumiy Р 2 О 5 mikdoriga nisbati orkali talkin etiladi. Sulfat kislota me’yori kanchalik katta bulsa, parchalanish koeffitsenti xam shunchalik yukori buladi. 68-72 ogirlik kism me’yorida apatit konsentratidan olingan kamerali superfosfatdagi parchalanish koeffitsenti 83-88% ga teng va superfosfatda ma’lum mikdordagi (11-12%) erkin fosfat kislota buladi. Superfosfatning ombordagi yetiltirish jarayonida esa parchalanish koeffikenti 93-95% ga yetadi, erkin fosfat kislotasi esa -5% gacha kamayadi.$