Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish - Kimyo - Referatlar

Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish

Yuklangan vaqt:

16.12.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.7744140625 KB

Ko'chirib olish

Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish Reja: 1. Qo’shaloq superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari 2. Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish 3. Superfos 4. Qoratog’ fosforitidan superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari 5. Qoratog’ fosforitidan superfosfat turidagi o’g’itlar ishlab chiqarish

Tabiiy fosfatlarni fosfat kislotasi bilan parchalash natijasida oddiy superfosfatdan asosan fosfatli birikmalar (monokalg’tsiyfosfat va mahlum miqdordagi erkin fosfat kislotasi) bo’lishligi bilan farqlanadigan qo’shaloq superfosfat olinadi. Qo’shaloq superfosfatdagi kalg’tsiy sul’fat qo’shimchasi – fosfatning, tarkibida sul’fat-ion bo’lgan ekstraktsion fosfat kislota bilan parchalanishi yoki ruda tarkibida sul’fatlarni bo’lishi hisobidan ishtirok etishi mumkin. Chunki qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish uchun odatda ekstraktsion fosfat kislotasi ishlatiladi, lekin tabiiy fosfatning bir qismi fosfat kislota olish uchun sul’fat kislota bilan, qolgan qismi esa tayyor mahsulot olish uchun fosfat kislota bilan parchalanadi. Qo’shaloq superfosfat (uni chet ellarda, bahzan, uchlik superfosfat nomi bilan yuritiladi) tarkibidagi P2O5 ning miqdori oddiy superfosfatdagiga nisbatan 2-3 marta ko’p va uning tarkibida: P2O5 o’zl. = 42-50% (xom ashyo sifatiga bog’liq holda); P 2 O 5umum. = 45-56%; P 2 O 5s.e. = 38-42% va P 2 O 5erkin = 1,5-5% bo’ladi. Qo’shaloq superfosfat kontsentrlangan fosfat kislota (52-54% P 2 O 5 ) ishlatilgan holda kamerali (oddiy superfosfatga o’xshash) usulda va 28-36% P 2 O 5 li kislota qo’llagan holda oqimli (kamerasiz) usullarda olinadi. Kamaerali superfosfat omborga tashlangan holda yetiltiriladi. Oqimli usulda esa birdaniga donadorlangan (omborli yetiltirishsiz) mahsulot olinadi. Kamera-oqimli usul ham mavjud bo’lib, unda oson parchalanadigan fosforit unidan olingan kamerali superfosfat yetiltirish bosqichisiz to’g’ridan-to’g’ri donadorlash va quritishga uzatiladi. Qo’shaloq superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari . Tabiiy fosfatlar tarkibidagi minerallarning fosfat kislotasi bilan parchalanishi quyidagi asosiy reaktsiyalar bo’yicha sodir bo’ladi: Ca 5 (PO 4 ) 3 F + 7H 3 PO 4 + 5H 2 O = 5Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + HF CaMg(CO 3 ) 2 + 4H 3 PO 4 = Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + Mg(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + 2CO 2 P 2 O 3 + 2H 3 PO 4 + H 2 O = 2[RPO 4 *2H 2 O].

Mahlum xom ashyo uchun fosfat kislotaning stexiometrik mehyori – ko’rsatilgan reaktsiyalarni va boshlang’ich ekstraktsion fosfat kislota eritmasidagi neytrallovchi (CaO, MgO, P 2 O 3 ) va kislotali (H 2 SO 4 ) qo’shimchalarning bo’lishini ehtiborga olgan holda hisoblanadi. Qo’shaloq superfosfat olishni ikki asosiy bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqichda fosfat va fosfat kislotaning uzluksiz aralashtirilishidan harakatchan suspeziyada tahsirlashuv jarayoni sodir bo’ladi, undagi suyuq faza tarkibida fosfat kislota, mokokalg’tsiyfosfat va boshqa eruvchan reaktsiya mahsulotlari bo’ladi. Ularning suyuq fazadagi kontsentratsiyasi jarayonning xaroratiga, fosfat kislotaning kontsentratsiyasi va sarflanish mehyoriga bog’liqdir. Boshlang’ich paytda tez, ammo fosfat kislotaning neytrallanishi hisobiga muntazam sekinlashadigan parchalanishning bu bosqichi suyuq fazaning kalg’tsiy fosfatlari bilan to’yinishi natijasida to’xtaydi. Ishlab chiqarish sharoitida uning davomiyligi bir necha sekunddan (kamera-oqimli usulda) 3-10 minutgacha (kamerali jarayonda) va xattoki 1-1,5 soatgacha (oqimli usulda) cho’zilishi mumkin. Fosfat parchalanishining ikkinchi bosqichi monokalg’tsiyfosfatning kristallanishi bilan bir vaqtda sodir bo’ladi, buning natijasida reaktsion massa suyuq va qattiq fazalarining tarkibi doimo o’zgarib turadi. Fosfat zarrachalari sirtini qisman qamrab oladigan kristallarning ajralishi, fosfat zarrachalari sirtiga N + ionlarining kirishini qiyinlashtiradi va parchalanish jarayonini keskin pasaytiradi. Suspenziyaning suyuq fazasi monokalg’tsiyfosfat va dikalg’tsiyfosfat bilan to’yingan taqdirda, parchalanish reaktsiyasi to’xtaydi. Tarkibida fosfat kislota tutgan va reaktsiya mahsulotlari bilan to’yinmagan eritmalarda fosfatlarning erish tezligi – fosfat zarrachalari sirtidan ajralib chiqadigan nisbatan kam harakatchan kalg’tsiy ionlarining suyuq fazada diffuziyalanishi bilan belgilanadi. Bunday mulohaza uchun SaO – P2O5 – N 2 O sistemasidagi eruvchanlik va apatitning erish egri chiziqlariga mos mahlumotlar asos bo’ladi (18 – rasm). Oz darajadagi neytrallanish, yahni jarayonning birinchi bosqichida apatitning maksimum erish tezligi eruvchanlik diagrammasidagi V nuqtaga tutashgan holatiga to’g’ri keladi. V nuqtada, fosfat zarrachalari sirtida hosil

bo’ladigan to’yingan eritmada Sa 2+ ionlarining kontsentratsiyasi eng katta qiymatli, shunday ekan, eritmada bu ionlar diffuziyasining haraktalantiruvchi kuchi ham katta bo’ladi. Shuning uchun jarayonning 18 – rasm. Apatitning qisman neytrallangan (z – turli neytrallanish darajali, %) fosfat kislota eritmalarida erish egri chizig’ini 40 O S dagi SaO – P2O5 – N 2 O sistemasi izotermasi (AVS chiziq) bilan taqqoslash. birinchi bosqichida yuqori parchalanish darajasiga erishish uchun shunday boshlang’ich kontsentratsiyali fosfat kislota qo’llanilishi maqsadga muvofiqki, qaysiki u Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O va CaHPO 4 lar bilan muvozanatdagi nuqtaga mos keluvchi tarkibga yaqin bo’lgan to’yingan eritma hosil bo’lishiga olib kelishi kerak. Masalan, 75 O S da suyuq faza to’yinish paytida apatitning maksimal parchalanishi uchun – fosfat kislotadagi P 2 O 5 ning boshlang’ich miqdori 33,6% ga ega bo’lishi lozim. Xattoki bu holda ham kislota mehyori stexiometriya bo’yicha 110% bo’lishiga qaramay, apatitning parchalanish darajasi – 36,5% ga teng bo’ladi. Mahlumki, tayyor mahsulotdagi fosfatning yuqori darajadagi parchalanish darajasiga erishish, jarayonning ikkinchi bosqichini amalga oshirish sharoiti orqali aniqlanadi. Shunga muvofiq holda, 30-75 O S xarorat oralig’ida tarkibida 46-47% P 2 O 5 tutgan

monokalg’tsiyfosfat bilan muvozanatdagi eritmalarda apatitning parchalanish tezligi eng yuqori darajaga erishishi aniqlandi. Qo’shaloq superfosfat olishning ishlab chiqarish tartibi (rejimi) ko’rsatib o’tilgan sharoitlarni hisobga olgan holda tanlanadi. Masalan, kamerali usul bilan apatit kontsentratidan qo’shaloq superfosfat olishda fosfat kislotaning optimal kontsentratsiyasi shunday tanlanadiki, bunda parchalanish koeffitsenti ~60% ga yetgan paytda kamerali superfosfat suyuq fazasining tarkibida 46-47% P 2 O 5 bo’lishi kerak. Bu shartga boshlang’ich tarkibi 55% P 2 O 5 li bo’lgan kislota javob beradi. Birinchi bosqich oxirida 75-100 O S da undagi xom ashyoning maksimal (muvozanatli) parchalanish darajasini 10% ga ko’tarish mumkin emas va parchalanish tezligi ham nisbatan kam bo’ladi. Qachonki, ikkinchi bosqichda apatitning parchalanish koeffitsenti ~60% ga yetsa, suyuq fazaning tarkibi maksimal parchalanish tezligiga muvofiq keladi, superfosfat suspenziyasi qota boshlaydi va reaktsiya keskin pasayadi. Bundan keyingi parchalanishi, omborda, kamerali superfosfatning uzoq vaqt (15-30 sutka) yotishida sodir bo’ladi. Bu vaqtda yetiltirishning optimal xarorati 40-60 O S ni tashkil etadi, uning pasayishi yoki ortishi apatitning keyingi parchalanishini sekinlashtiradi. Dolomitli Qoratog’, Qizilqum va Kingisepp fosforitlarini kamerali jarayonda 45-50% P 2 O 5 tutgan kislota bilan parchalanadi. Ular apatit kontsentratiga nisbatan tez va to’la parchalanadi, chunki ularning strukturasi zich emas va karbonatlarning parchalanishi natijasida hosil bo’ladigan SO 2 hisobiga parchalanmagan fosfatlar sirtidagi quyqali qobiqning buzilishi tahminlanadi. Kamerasiz usullarda fosforitlar 50-100 O S xaroratdagi 28-40% P 2 O 5 tutgan fosfat kislota bilan qayta ishlanadi, bu ko’p darajada jarayonning birichi bosqichi uchun optimal sharoitga muvofiq keladi. Ammo fosfat kislotaning bunday kichik boshlang’ich kontsentratsiyasi parchalanishning ikkinchi bosqichi uchun noqulay bo’lib, u Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + CaHPO 4 bilan yoki CaHPO 4 bilan muvozanatdagi eritmalarda amalda sodir bo’lmaydi. Jarayon reaktsion massaning quritilishida yakunlanadi. Undan suvning yo’qotilishi sistemaning monokalg’tsiyfosfat bilan muvozanatdagi doirasiga o’tish va apatitning keyingi parchalanishini tahminlash

imkonini beradi. Quritish jarayonida reaktsion massadagi monokalg’tsiyfosfat kristallanadi va suyuq fazaning neytrallanish darajasi kamayadi, uning aktivligi esa ortadi. SHuning uchun birinchi bosqichda parchalanish darajasi kichik bo’lsada, jarayon oxirida xom ashyoning yuqori parchalanish darajasiga erishiladi. Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish . 19 – rasmda kamerali usul bilan qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish sxemasi tasvirlangan. Bu usul jarayonlar ketmaketligi bo’yicha ham, ishlatiladigan jihozlar bo’yicha ham oddiy superfosfatning ishlab chiqarishdagi kamerali usulga o’xshaydi. Apatit kontsentrati va kontsentrlangan fosfat kislota aralashtirgichga uzluksiz berib turiladi, hosil bo’ladigan suspenzaiyaga ozgina miqdorda (apatit massasining 3% gacha) maydalangan ohaktosh kukuni qo’shiladi. SHu hisobiga kamerada shakllanadigan superfosfat massasi (ohaktoshning parchalanishi natijasida hosil bo’ladigan karbonat angidrid hisobiga) g’ovaklashib qoladi va kameradan osonlik bilan frezer yordamida tushiriladi. Massaning turish vaqti aralashtirgichda 3-6 minutni, kamerada 1-1,5 soatni, xarorati esa aralashtirgichda 7080 O S ni, 19 – rasm. Apatit kontsentratidan kamerali usulda qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish sxemasi: 1 – bunker; 2 – mehyorlashtirgich; 3 – quyish baki; 4 – sarflagich; 5 – aralashtirgich; 6 – suspenziyani ohaktosh kukuni bilan shnekli aralashtirgich; 7 – superfosfat kamerasi; 8 – absorberlarga ftorli gazlarni o’tkazish uchun gaz o’tkazgich quvur; 9 – kamerali superfosfatning lentali konveyeri; 10 –

kamerali superfosfatni yoyib tashlagich; 11 – greyferli (kovshli) aralashtirgich; 12 – qo’shaloq superfosfat uchun bunker; 13 – lentali konveyer; 14 – dezintegrator; 15 – neytrallash barabani; 16 – elevator; 17 – elak; 18 – neytrallangan superfosfat uchun bunker; 19 – lentali tahminlagich; 20 – donadorlagich; 21 - quritish barabani; 22 – yoqilg’i yondirgich; 23 – tegirmon. kamerada 90-100 O S ni tashkil qiladi. Hozirda qo’llanilayotgan (7,1 m diametrli) kameralarga reagentlarning bir soatdagi sarfi: apatit 12-13 t ni, fosfat kislota (52-54 % P 2 O 5 ) 22-24 t ni, ohaktosh 0,4 t ni tashkil etadi. Kamaeradagi massani shakllantirish balandligi 1,2-2 m ga teng. Fosfat kislotaga kontsentrlangan sul’fat kislota ham qo’shilishi mumkin; bu esa (mahsulot birligiga nisbatan) fosfat kislota solishtirma sarfini kamaytirish imkonini beradi, undagi P 2 O 5 ni qisman (51- 52% gacha) kamaytiradi. Kamerada apatit kontsentratining parchalanish darajasi 70% dan oshmaydi. Kamerali qo’shaloq superfosfatni omborli yetiltirishda ham xuddi oddiy superfosfatdagi kabi ishlar amalga oshiriladi, bunda parchalanish darajasi 77-80% gacha ko’tariladi. So’ngra uning erkin kilotaliligini kamaytirish uchun ohaktosh kukuni va boshqa qo’shimchalar bilan neytrallanadi va donadorlanadi. Kamerali usulda (100 kg apatitga 110 kg P 2 O 5 hisobidan fosfat kislota mehyori bo’yicha) olingan qo’shaloq superfosfat tarkibida 43-44% o’zlashadigan P 2 O 5 bo’ladi. 1 t o’zlashadigan P 2 O 5 hisobidagi donadorlangan qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish uchun 320-330 kg (P 2 O 5 hisobida) apatit va 810-820 kg (P 2 O 5 hisobida) fosfat kislota sarflanadi. Kamerali usulda bug’latilgan ekstraktsion fosfat kislota qo’llanilishi talab etiladi. Uning kamchiligi, xuddi oddiy superfosfat ishlab chiqarishdagi kabi, mahsulotning uzoq vaqt omborda yetiltirilishidir; bu esa – yirik omborli inshootlarga, meqnat sarflariga, mahsulotni bir necha bor davriy aralashtirishdagi energiyaga va atmosfera havosining ftorli gazlar bilan ifloslanishiga ketadigan xarajatlarning ortishi bilan bog’liq.

Anchagina darajada ftorsizlantirib bug’latilgan ekstraktsion fosfat kislotaning ishlatilishiga asoslangan kamerali va kamera-oqimli usullarda qo’shaloq superfosfat olishdagi ftorli birikmalarning ajralishi unchalik ko’p emas. Masalan, apatit (~3% ftor tutgan) va bug’latilgan fosfat kislota (52-54% P2O5 va 0,6-0,8% F) dan qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarishda ftorning 22-32%i (aralashtirgich, kamera va omborda 12-15%i, donachalarni quritish, ajratish, maydalash va sovutishda esa 10-15%i) gazli fazaga ajraladi, qolgan 70-80%i esa tayyor mahsulotda qoladi. Aralashtirgich va kameradan chiqariladigan gazlardagi ftorning kontsentratsiyasi (asosan SiF 4 tarzida) hammasi bo’lib 0,15-0,2 gG’m 3 ni tashkil etadi. Donachalarni quritishda ajraladigan gazlar (2HFQSiF 4 aralashmasi) tarkibida ko’p miqdorda chang bo’ladi. SHuning uchun SiF 4 ning absorbtsiyasidan olinadigan H 2 SiF 6 ning kuchsiz eritmasini mahsulot sifatida bo’lmaydi. Jarayonni o’tkazish va donadorlash bo’linmalaridagi absorbtsiya tarmoqlarining qurilmalari oddiy superfosfat ishlab chiqarishdagi tarmoqlar bilan bir xilda bo’ladi. Hozirgi paytda qo’shaloq superfosfatning oqimli sxema bo’yicha boradigan usullari ko’proq qo’llanilmoqda. 20 – rasmda apatit kontsentratidan olingan ekstraktsion fosfat kislota va oson parchalanadigan Kingisepp fosfariti asosida qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli sxemalaridan biri tasvirlangan. Fosforit bunker 1 dan lentali o’lchov mehyorlashtirgichi 2 orqali aralashtirgich 3 ga beriladi. Xuddi shu yerga mehyorlashtirgich 4 orqali fosfat kislota (28-36% P 2 O 5 ) kelib tushadi. Yuqori kontsentratsiyali kislotaning qovushqoqligi katta bo’lganligi uchun hosil bo’ladigan suspenziyaning oquvchanligi yomonlashadi. Shuning uchun bug’latilgan ekstraktsion fosfat kislota (52-54% P 2 O 5 ) ishlatilganda, bu kislotani ishlatishdan oldin 34-36% P 2 O 5 gacha – jihozlardan chiquvchi gazlarni, undagi qo’shaloq superfosfat changlarini tutib qolish uchun yuvishdan olinadigan absorbtsion eritmalar bilan suyultiriladi. Suspenziya aralashtirgichdan uzluksiz ravishda reaktorlar 5 ga tushadi, ularning hajmi

20 – rasm. Fosforit uni va bug’latilmagan ekstraktsion fosfat kislotadan donadorlangan qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli sxemasi: 1 – fosforit uchun bunker; 2 – lentali o’lchov mehyorlashtirgich; 3 – aralashtirgich; 4 – fosfat kislota mehyorlashtirgichi; 5 – reaktorlar; 6 – nasoslar; 7 – BDQ apparati; 8 – yoqilg’i yondirgich; 9,14 – tsiklon (chang tutgich) lar; 10 – elevatorlar; 11 – elak; 12 – tegirmon; 13 – ammoniylashtirgich, 14 - tsiklon. undagi reaktsion massani 60-90 minut aralashtirilishini tahminlaydi. 70-100 O S da shuncha vaqt ichida ~50% fosforit parchalanadi, suyuq faza dikalg’tsiyfosfat bilan to’yinadi va keyingi uning aralashtirilishi hech qanday ahamiyat kasb etmaydi, chunki reaktsiya keskin to’xtaydi. Buning sababini fosforit zarrachalari sirtining juda mayda dikalg’tsiyfosfat kristallari bilan quyqalanishidan deb hisoblashadi. Xaroratning ortishi bilan dikalg’tsiyfosfatning eruvchanligi kamayadi, shuning uchun katta intensivlikdagi uning kristallanishi fosforit zarrachalari sirtining shunday qismida sodir bo’ladiki, u yerda suspenziya massasidagiga nisbatan parchalanishning ekzotermikligi hisobiga xarorat yuqori bo’ladi. Fosforit sirtidagi quyqali qatlamda, shuningdek ekstraktsion fosfat kislotadagi F - ionlaridan hosil bo’ladigan kalg’tsiy ftoridning mayda kristallari ham bo’lishi mumkin.

Suspenziyani donadorlangan mahsulotga aylantirish orqali jarayon yakunlanadi: suspenziya nasos 6 bilan BDQ - barabanli donadorlash-quritgichi apparati 7 ga uzatiladi, u yerga esa shuningdek yoqilg’i yondirgich 8 dan o’txona gazlari kiradi. BDQ apparati ichki va tashqi retur (donachalar o’lchami belgilangan talablarga javob bermaydigan zarrachalar) bilan ishlaydi (19.4 – rasm). U gorizontal yuzaga nisbatan 1-3 O qiyalikda o’rnatilgan 35 m gacha uzunlikdagi, 1 m dan 4,5 m gacha diametrdagi aylanuvchi barabandan iborat bo’lib, temir-beton taglik ustidagi tayanch roliklari 2 ga tayantirilgan. Qisgich roliklari 3 esa barabanning surilishini oldin oladi. Barabanning aylantirishi elektrodvigatel 4 da hosil qilingan aylanma harakatning reduktor 5, tishli g’ildiraklar 6 orqali tishli chambarak 14 ga uzatilishi orqali amalga oshiriladi. Barabanning kirish qismida parrakli qabul qiluvchi moslama 13, butun uzunligi buyicha esa ko’tarib tashlovchi moslamalar 8 va chiqish qismida ichki returni tagi teshik konus 15 dan suspenziyani sachratish zonasiga uzatish uchun qaytargich shnek 7 o’rnatilgan. Tashqi retur esa quvur 11 dan uzatiladi. Yuklash kamerasi 9 ning oldingi tirqishiga apparatga beriladigan suspenziyani qisilgan havo (0,7-0,8 MPa) bilan sachratish uchun pnevmatik forsunka 10 o’rnatilgan bo’ladi. Bunda suspenziya namligi ~35% bo’lishi lozim. Issiqlik so’rg’ich yuklash kamerasiga ichki quvur 12 orqali kiradi. Ko’tarib tashlovchi moslama quritilayotgan donachalarning erkin tushishidan parda hosil qiladi. Bu pardadagi donachalarga changlatilgan suspenziyaning mayda tomchilari yopishadi va uning qurishi natijasida donachalar yiriklashadi. BDQ dan chiquvchi gazning xarorati 120-125 O S bo’ladi. U changdan dastlab tsiklon (chang tutgich) da, so’ngra esa absorbtsion qurilmada yuvilish orqali tozalanadi. BDQ apparatlari bir-biridan tuzilish qismlari bilan farqlanadi va muntazam takomillashtirib borilmoqda. Ularning ayrimlarida donadorlash va quritishdan tashqari sovutish va donachalarga ajratish ham amalga oshiriladi. BDQ dan 2-3% namlik bilan chiqadigan quruq donachalar xarorati 100-105 O S bo’ladi. Sxemada (21 – rasm) ko’rsatilishicha, ular elevator 10 bilan elak 11 ga

uzatiladi, u yerda mahsulotga tegishli fraktsiyalar (1-4 mm) ajratiladi. Yirik fraktsiyalar tegirmon 12 da maydalangandan so’ng yana elakka qaytariladi, maydasi esa tutib qolingan chang bilan birgalikda BDQ apparatiga tashqi retur sifatida qaytariladi. Retur soni (retur massasining mahsulot massasiga nisbati) 1-2 oralig’ida bo’lishi kerak. BDQ apparatida suspenziyadan suvning bug’lanishiga qarab undagi suyuq fazada erkin N 3 RO 4 kontsentratsiyasi ortadi, erigan monokalg’tsiyfosfat kontsentratsiyasi kamayadi, shuning uchun N Q ionlarining aktivligi oshadi. Bu esa dikalg’tsiyfosfat quyqali qatlamining qisman erishini tahminlaydi va fosforit zarrachalarining parchalanishi davom etadi. Quritilgan qo’shaloq superfosfatda uning parchalanish koeffitsienti 80-85% ga yetadi. Quritilgan donador qo’shaloq superfosfatning kislotaliligini kamaytirish uchun donachalar aylanuvchi barabanda bo’r bilan changlatib yoki ammoniylashtirilib neytrallanadi. Barabanli ammoniylagich 13 da ammiak kollektor orqali donachalar qatlami ostiga beriladi. Ammoniylashtirishda ajraladigan issiqlikni yo’qotish uchun barabanga qarama- qarshi tomondan havo oqimi kiritiladi. Ammoniylashtirgichlan chiqadigan mahsulotning xarorati 40-45 O S bo’ladi. Havo oqimi bilan chiqadigan chang tsiklon (chang tutgich) 14 da, so’ngra esa absorbtsiya qurilmalarida – ftor birikmalari va ammiakdan yuvishda ushlab qolinadi. 9- va 14-tsiklonlarda ushlab qolingan chang returga qo’shiladi. Ammoniylashtirishdan so’ng mahsulotdagi erkin fosfat kislota 4-5% P 2 O 5 (o’zlashadigan P 2 O 5 43-47% ) gacha kamayadi. 21 – rasm. Barabanli donadorlash-quritgichi (BDQ):

1 – aylanuvchi baraban korpusi; 2 – tayanch rolik; 3 - qisgich rolik; 4 – elektrodivigatel; 5 – reduktor; 6 – tishli g’ildiraklar; 7 - qaytargich shnek; 8 – ko’tarib tashlovchi moslama; 9 – yuklash kamerasi; 10 – forsunka; 11 – tashqi returni uzatish uchun quvur; 12 – issiqlik so’rg’ich kirishi uchun ichki quvur; 13 - parrakli qabul qiluvchi moslama; 14 – tishli chambarak; 15 – tagi teshik konus; 16 – chiqarish kamerasi. Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli usullarida suspenziyani quritish jarayonida fosforit va ekstraktsion fosfat kislotadagi ftorning 50-55% i gazli fazaga (HF va SiF 4 aralashmasi tarzida) ajraladi. CHiqadigan gaz miqdorining ko’pligi va ularda chang miqdorining yuqori darajada bo’lishligi ftoridlar absorbtsiyasini yetarli darajada qiyinlashtiradi va olinadigan kremneftorid kislotaning sifatini yomonlashtiradi. Chiqindi gazlarini tozalash sistemalariga tsiklonlar (changlarni tutib qolish uchun) va absorberlar kiradi. Absorbtsiyalashning uch bosqichli sxemasida odatda mexanik absorberlar va Vetturi absorberlari ishlatiladi. Changli gazlarni tozalashda, shuningdek SiF 4 ning gidrolizlanishi natijasida kremnegel cho’kmasi ajraladigan hollarda qayta tiklanadigan shar to’ldirgichli absorberlar yoki ko’pik qatlam stabilizatori bo’lgan ko’pikli absorberlar ishlatiladi. Apparatda stabilizator sifatida vertikal plastikadan iborat yuz teshikli panjara qo’llaniladi, shu hisobiga qurilmada gaz tezligini oshirish mumkin bo’ladi. CHiqindi gazlarini to’laroq tozalash maqsadida adsorbtsiyaning oxirgi bosqichida ohak suti beriladi, bu esa chiqindi gazidagi ftor kontsentratsiyasini 2-3 marta kamaytiradi. Qo’shaloq superfosfatning yuqori xarorat (130-140 O S) dagi qisqa muddat (3040 minut) li quritilishini amalga oshirish orqali uning ancha chuqur degidratlanishiga erishish mumkin, buning natijasida monokalg’tsiyfosfat kam eriydigan polifosfatlarga aylanadi. Yuqori darajadagi ozuqa elementlari (60-65% P 2 O 5umum. , 52-56% P 2 O 5o’zl. , 18-32% P 2 O 5s.e. ) bo’lgan bunday o’g’itlar – tuproqdagi fosfor zaxirasini uzoq vaqt saqlab turuvchi sekin tahsir etuvchi o’g’itlar qatoriga kiradi.

Qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli usullarini sanoatda to’la egallangandan so’ng, kamerali usullarni – omborli yetiltirishdan so’ng, donadorlash va quritishda oqimli sxema usullaridan foydalanilgan holda amalga oshirishga katta ehtibor berila boshlandi. Bunday jarayon kamera-oqimli usul deyiladi. Bunda oson parchalanadigan mayda zarrachali fosforit uni (0,074 mm dan yirik zarrachalar miqdori 20% dan oshmasligi kerak) va 47-49% P 2 O 5 li fosfat kislota ishlatiladi. Maydalangan kamerali superfosfat retur bilan aralashtiriladi, donadorlanadi va quritiladi. Quritish jarayonida fosforitning parchalanish darajasi 60-70% dan 80-90% gacha ko’tariladi. Donachalarning mahsulot fraktsiyalari ammiak bilan neytrallanadi, sovutiladi va tarkibida: 45-47% umumiy, 42,5-44,5% o’zlashadigan, 37-38% suvda eruvchan, 3-5% erkin P 2 O 5 va 1,5-2% azot bo’lgan mahsulot olinadi. 1 t P 2 O 5 li mahsulot ishlab chiqarish uchun: 824-835 kg fosfat kislota (100% P 2 O 5 hisobida), 271-280 kg fosforit uni (100% P 2 O 5 hisobida) va 35 kg NH 3 sarflanadi. Suyuq fazasining kontsentratsiyasi 45-50% P 2 O 5 bo’lgan tabiiy fosfatni 3-5 karra ortiqcha miqdordagi fosfat kislota bilan parchalashga asoslangan kamerasiz tsiklik qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarish usuli ham mahlumdir; bunda hosil bo’ladigan monokalg’tsiyfosfat cho’kmasi ajratiladi, neytrallanadi, donadorlanadi va quritiladi, bu tuz bilan to’yingan eritma esa parchalanish bosqichiga qaytariladi, shu bilan bir vaqtda u yerga tarkibida 53-58% P 2 O 5 tutgan yangi fosfat kislota ham qo’shiladi. Bu usullar xom ashyoning parchalanish darajasini juda yuqori daraja (98-99%) ga yetish imkoniyatini beradi, ammo 1 t o’zlashadigan P2O5 li mahsulot olishga sarflanadigan fosfat kislotaning, oldingi bayon etilgan usullardagiga nisbatan anchagina, kattaligi bilan ajralib turadi; bundan tashqari suspenziyada filg’trlanish hususiyatiga ega bo’lgan o’lchamdagi kristallarni hosil qilish qiyin kechadi. Shuning uchun bayon etilgan bu usul ishlab chiqarishga tatbiq etilmagan. Boyitilgan fosforitlarni (28% P 2 O 5 ) polifosfat kislotada (73-77% P 2 O 5 ) parchalash orqali tarkibida orto- va polifosfatlar aralashmasi tutgan tez qotuvchi massa olish mumkin. Uni yetiltirishda, ayniqsa yuqori xaroratda, kondensirlangan fosfatlarning monokalg’tsiyfosfatga aylanishi hisobiga qisman gidrolizlanish sodir

bo’ladi. Mahsulot ammoniylashtirilgandan so’ng, tarkibida: 47-49% P 2 O 5o’zl. (shu birgalikda uning 90% i P 2 O 5 s.e. ) va 3-7% N tutgan polisuperfosfat deb ataluvchi o’g’it olinishi mumkin. Superfos . Superfos nomi bilan ataladigan uzoq muddat o’zlashadigan yangi turdagi o’g’it ishlab chiqarish usuli ham yaratilgan. Bu kimyoviy boyitilgan va kislotalar bilan aktivlangan tarkibida qiyin o’zlashadigan shakldagi P2O5 tutgan (Qoratog’, Qizilqum, Pribaltika, CHilisoy va bir qancha) fosforitlardan olingan fosforit kukunidir va shuning uchun uni to’g’ridan-to’g’ri o’g’it sifatida ishlatish samarasizdir. Fosforit unining suvli suspenziyasiga unchalik ko’p bo’lmagan miqdordagi sul’fat kislotasi (yoki gaz holatidagi oltingugurt dioksid) qo’shiladi. Muhit pH  4 da karbonatlar – dolomit va kalg’tsit, pP  2,5 da esa fosfat parchalanadi. Kislotalilik muhitini boshqarish orqali fosfatdagi faqatgina qisman P 2 O 5 ning, ekvivalent miqdordagi magniy bilan eritmaga o’tishini tahminlash mumkin. Fosforitni boyitish uchun sul’fat kislota dolomit va kalg’tsitdan o’tuvchi Sa 2Q ionlari bilan neytrallanadi va ozgina miqdordagi kalg’tsiy sul’fatga aylanadi, uni fosforit bilan birgalikda suyuq fazadan ajratiladi va undan kationli flotatsiyalash orqali oson yo’qotilishi mumkin. Kimyoviy boyitilgan va bunda aktivlangan fosforit unidan superfos olish uchun uni fosfat kislota bilan namlash orqali qo’shimcha aktivlanadi, donadorlanadi va quritiladi. Superfos tarkibida 38-40% P 2 O 5 , undan 19-20% suvda eruvchan shaklda bo’ladi va samaradorligi jihatdan qo’shaloq superfosfatga tenglashtiriladi. 1 t P 2 O 5 li superfos ishlab chiqarishga kislota sarfi (1-1,3 t H 2 SO 4 va 0,355 t P 2 O 5 li fosfat kislota) esa 1 t P 2 O 5 li qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarishga nisbatan ikki marta kamdir. Kimyoviy boyitishda hosil bo’ladigan va tarkibida Mg 2+ va HPO 4 2- ionlari tutgan eritmadan qimmatli o’g’it hisoblangan magniyammoniyfosfat NH 4 Mg’O 4 *H 2 O ni cho’ktirish uchun ammoniylanash amalga oshiriladi. Fosfatli xom ashyodagi P 2 O 5 dan foydalanish samaradorligi 95% ga yetadi. Jarayon yopiq suv aylanma tsiklida amalga oshiriladi.

Adabiyotlar 1. Технический анализ и контроль производства неорганических веществ. 2издание Под ред. Торочешкникова М. М., Высшая школа 1976 г. с. 241 – 248, 256 – 258. 2. Горошев А.П. Технический анализ, стр. 362-371, Госхимиздат,1953. 3. Шрайбан С.С Контроль производства хлора и каустика, стр. 57- 66, ОНТИ,1934. 4. Ismatov A.A. va boshqalar. Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi,-T: O‘zbekiston, 2002, 336 б.

O'xshashlar

Kimyoviy ishlab chiqarish

Karbamid ishlab chiqarish asoslari

Ammiakli selitra ishlab chiqarish

Kaliy sul’fat ishlab chiqarish

Ammoniy sul’fat ishlab chiqarish