Ozuqali va termik fosfatlar - Kimyo - Referatlar

Ozuqali va termik fosfatlar

Yuklangan vaqt:

16.12.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.51953125 KB

Ko'chirib olish

Ozuqali va termik fosfatlar Reja: 1. Ozuqali kalg’tsiy fosfatlar 2. Ftorsizlangan fosfatlar 3. Pretsipitat ishlab chiqarish 4. Monokalg’tsiyfosfat 5. Termik fosfatlar

Ozuqali kalg’tsiy fosfatlar . Kimyo sanoatida ishlab chikariladigan ko’p birikmalar, masalan, kalg’tsiy, natriy, ammoniy fosfatlar chorvachilikda keng qo’llaniladi. Ular bahzi mineral tuzlar bilan birgalikda hayvon hamda parranda ozuqalariga qo’shib beriladi. Tabiiy ozuqalar tarkibida fosfor miqdori kam bo’lganda, bunday fosfatli ozuqa qo’shimchasi hayvonlarning mahsuldorligini oshiradi – koramollar yaxshi o’sadi va semiradi, go’shtning sifati yaxshilanadi, sutdagi yog’ miqdori ortadi. Ozuqali fosfatlar o’g’itli fosfatlardan nafaqat ulardagi foydali komponentlar miqdorining ortiqligi, balki jonivorlar uchun zararli bo’lgan qo’shimchalar – ftor, mishg’yak, og’ir metallar birikmalarining miqdorining chegaralanganligi bilan farqlanadi. Odatda o’g’itli tuzlardagi, ftordan tashqari, bu qo’shimchalarning miqdori, ozuqali vositalar uchun belgilangan mehyor chegarasidan oshmasligi kerak. Fosfatli xom ashyodan o’tadigan ftorning miqdori esa belgilangan mehyordan birmuncha katta bo’ladi, shuning uchun, bahzi istisnolarga qaramay, ozuqali fosfatlar vazifasini bajara olmaydi. Ozuqali fosfatlar maxsus tayyorlanadi, bunda ularning olinish usullari tabiiy fosfatlar yoki ularning qayta ishlanish mahsulotlarini ftorsizlantirishga, shuningdek, termik fosfat kislota yoki ftorsizlantirilgan ekstraktsion fosfat kislota ishlatilishiga asoslangan. Jonivorlar ozuqali fosfatlarni oson hazm qilishlari uchun ular suvda eriydigan bo’lishi yoki kuchsiz kislotalarda erishi kerak; ular 0,4% li xlorid kislotada erisa, yaroqli hisoblanadi. Tabiiyki, barcha ozuqali fosfatlar o’g’it sifatida ham ishlatilishi mumkin. Mamlakatimizda mineral ozuqa sifatida ko’p miqdordagi kalg’tsiy fosfatlari – ftorsizlantirilgan fosfat (trikalg’tsiyfosfat), ozuqali monokalg’tsiyfosfat, ozuqali dikalg’tsiyfosfat (pretsipitat), suyak uni, shuningdek mono- va dinatriyfosfatlar, mono- va diammoniyfosfatlar, karbamid fosfati qo’llaniladi. Odatda, bir sutkada mayda hayvonlar (qo’y, echki va b.) ga 10-20 g, buzoqlarga 50-100 g va qoramollarga 100200 g karbamid fosfati yoki shunga ekvivalent miqdordagi boshqa ozuqali fosfatlar beriladi. 1 t karbamid fosfati yoki shunga ekvivalent miqdordagi boshqa ozuqali fosfatlar – sigirlardan sog’ib olinadigan sut miqdorini

8-10 t ga, go’shtni 5-6 ts gacha oshirib, 2,5 t oqsil o’rnini bosadi. Hayvonlar ozuqasiga bahzi birikmalardan juda oz miqdorida qo’shib berilganda ham yuqori samara beradi. Aminokislotalar, vitaminlar, antibiotiklar va mikroelementlar shunday birikmalar jumlasidandir. Suyak uni suyakni oldindan yog’sizlantirishi va suv bug’i bilan organik qoldiqlarni yo’qotilishidan so’ng maydalash orqali olinadi. Suyak uni tarkibida 30% dan kam bo’lmagan P2O5 va 40% dan kam bo’lmagan SaO bo’ladi. Ftorning miqdori oldindan chegaralanmaydi. Ftorsizlangan fosfatlar . Ftorsizlangan fosfatlar, ftorning HF + SiF 4 tarzidagi (tarkibida HF ko’p bo’lgan) aralashmasini gazli fazaga yo’qotilishi bilan birgalikda olib boriladigan tabiiy fosfatlarni termik qayta ishlash yo’li orqali olinadi. Termik parchalanishda fosfatlar suv bug’i ishtirokida nisbatan tez va to’la ftorsizlanadi. 14001550 O S da apatitni gidrotermik qayta ishlash, dastlab, kristall panjaradagi ftorning gidroksid guruhi bilan almashishiga: Sa 5 (RO 4 ) 3 F + N 2 O = Sa 5 (RO 4 ) 3 (ON) + NF so’ngra esa, gidroksigapatitning parchalanishiga: 2Sa 5 (RO 4 ) 3 (ON) = 2Sa 3 (RO 4 ) 2 + 4SaO*P2O5 + N 2 O olib keladi. Parchalanish mahsulotlari limon kislotada eruvchi  -trikalg’tsiyfosfat va tetrakalg’tsiyfosfatdan iboratdir. Trikalg’tsiyfosfat ikki xil –  va  modifikatsiyada mavjud bo’ladi, ularning bir-biriga aylanish nuqtasi 1180 O S ga tengdir. Bu xaroratdan pastda o’zlashmaydigan  -modifikatsiya, yuqorida esa o’zlashuvchan (limonli va tsitratli eruvchan) amorf  -modifikatsiya turg’un (stabil) bo’ladi. Amorf trikalg’tsiyfosfatning  -shaklini uni tez sovutish (toblash) orqali saqlab qolish mumkin. Kremnezem ishtirokida  -shaklning  -shaklga o’tish xarorati pasayadi va bu o’tishning tezligi ham shuncha sekinlashadi, natijada mahsulot – xattoki havoda suyuqlanmani sekin sovutilganda ham o’zining qimmatli xossasini yo’qotmaydi. Ftorsizlanish jarayoni esa birmuncha tezlashadi, chunki kremnezem apatitning

kristall tuzilishini buzish xususiyatiga egadir; bunda shixtadagi kremnezemning miqdoriga bog’liq holda, turli tarkibdagi kalg’tsiy fosfat va silikatlarning qattiq eritmalari – silikofosfatlari hosil bo’ladi. Masalan, gidroksidapatitning parchalanishida kremnezem: 2Sa 5 (RO 4 ) 3 (ON) + 0,5SiO 2 = 3Ca 3 (RO 4 ) 2 + 0,5Sa 2 SiO 4 + N 2 O reaktsiya bo’yicha ishtirok etadi. Apatitning kremnezem ishtirokida gidrotermik parchalanishini umumiy ko’rinishda quyidagicha ifodalash mumkin: 2nSa 5 (RO 4 ) 3 F + mSiO 2 + nN 2 O = 10nCaO*3n’ 2 O 5 *mSiO 2 + 2nHF Fosfatlarning gidrotermik ftorsizlantirilishi aylanuvchi barabanlarda, tsiklonli, konvertorli va boshqa pechlarda amalga oshirilishi mumkin. Vodorod bilan boyitilgan yoqilg’i, masalan tabiiy gaz yoki mazut ishlatilganda suv bug’ini maxsus uzatilishi talab etilmaydi, chunki yonish mahsulotlarida yetarli miqdordagi (14% dan ko’p) suv bug’i bo’ladi. Apatit kontsentrati va 20-25% (apatit massasiga nisbatan) kremnezemdan iborat shixta nisbatan past xaroratda suyuqlanadi. Shunday tarkibda kremnezem bo’lgan shixta suyuqlantirish usuli bilan ftorsizlangan fosfatlar olishda ishlatiladi. Kuydirishda esa, sezilarli darajada suyuq faza hosil bo’lishidan qutulish uchun undagi kremnezem miqdorini oshirish yoki kamaytirish kerak. AQSH da shixtaga umumiy massaning 50% gacha kremnezem qo’shiladi, yahni bir xil miqdordagi fosforit va qum aralashtiriladi. Bunda olingan mahsulot  20% gacha limon kislotada eriydigan P2O5 tutadi. MDH da kuydirish bilan fosfatlarning gidrotermik ftorsizlantirilishi kremnezem (qum) ning oz miqdorda qo’shilishi yoki kremnezemsiz amalga oshiriladi, ammo ular ftorsizlangan fosfat kislota bilan SaO:P2O5 = 3 molyar nisbatda (fosfat massasining 46%i miqdorida) namlanadi va pechdagi changlanishni kamaytirish uchun donadorlanadi. Fosfat kislota ishtirokida jarayonning xarorati 1380-1420 O S gacha pasayadi. Yuqorida keltirilgan ftorsizlanish reaktsiyasidan tashqari: 3Ca 5 (PO 4 ) 3 F + H 3 PO 4 = 5Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3HF

reaktsiya ham sodir bo’ladi. Bu reaktsiyaning umumiy ko’rinishidir. Reagentlar aralashtirilishidan, dastlab, monokalg’tsiyfosfat hosil bo’ladi, so’ngra xaroratning ko’tarilishi natijasida kalg’tsiy meta- va polifosfatlarga aylanadi va ularning o’zaro tahsirlashuvidan esa trikalg’tsiyfosfat hosil bo’ladi. Fosfat kislotaning qo’shilishi ftorsizlanishni tezlashtiradi va mahsulotdagi P2O5 miqdorini oshiradi. Oson suyuqlanuvchi fosforitlar (masalan, Qoratog’ va Qizilqum fosforitlari)ning fosfat kislota bilan namlanishi ularning suyuqlanish xaroratini oshiradi. Bu shunday fosforitlarni aylanuvchi pechlarda 1250-1300 O S xaroratda kuydirish orqali ftorsizlantirish imkonini beradi. Oson suyuqlanuvchi fosforitlarni ftorsizlantirishning boshqa usulida ular tsiklonli yoki konvertorli pechlarda 1500-1600 O S da suyuqlantiriladi. Aylanuvchi pechlarda ftorsizlangan fosfatlar olish jarayoni (15 – rasm) quyidagi: apatit va qaytarilgan changni fosfat kislota va suv bilan aralashtirish; shixtani donadorlash; 15 – rasm. Aylanuvchi pechlarda ftorsizlangan fosfatlar ishlab chiqarish sxemasi: 1 – apatit uchun bunker; 2 – og’irlik o’lchov mehyorlashtirgichi; 3 – chang uchun bunker; 4 – tahminlagich; 5 – fosfat kislota mehyorlashtirgichi; 6 – ikki valli aralashtirgich; 7 – likopchasimon donadorlagich; 8 – tsiklon (chang tutgich); 9 – issiqlik yutdirish qozoni; 10 – changli kamera; 11 – aylanuvchi pech; 12 – rekuperator; 13 – konveyer; 14 – klinker (qorishma)

uchun bunker; 15 – tebranuvchi tahminlagich; 16 – tegirmon; 17 – sovutish barabani; 18 – tayyor mahsulot saqlanadigan bunker. donachalarni kuydirish; mahsulotni maydalash; tayyor mahsulotni sovutish, qoplash va istehmolchiga jo’natish; pechdan chiqadigan o’txona gazlarini issiqlik yutdirish qozonida sovutish (bug’ ishlab chiqarish); gazlarni changdan tozalash; o’txona gazlaridagi ftorli birikmalarni ajratib olish va ularni ftorli mahsulotlarga aylantirish bosqichlardan iboratdir. Aylanuvchi pechning diametri 3,6 m va uzunligi 100 m (tayyor mahsulot bo’yicha unumdorligi: loyihali – 6 t/s; erishilgani – 7,3 t/s ga teng). Ftorsizlangan fosfatlar asosan ozuqali vositalar sifatida ishlatiladi, ammo ulardan uzoq muddat tahsir etuvchi o’g’itlar sifatida foydalanilishi ham yuqori samara beradi. Pretsipitat ishlab chiqarish . Pretsipitat ohak (ohaktosh) ning fosfat kislotasi bilan tahsirlashish mahsulotidir. Tsitratli eruvchan dikalg’tsiyfosfat CaHPO 4 *2H 2 O dan iborat fosforli o’g’it pretsipitat deyiladi. «Pretsipitat» so’zi nemischa ‘räzi’itierung – cho’ktirish mahnosini anglatadi. Texnik pretsipitat turli darajada boshqa tuzlar: temir va alyuminiy fosfatlari, gips, kalg’tsiy ftoridlari va karbonatlari va boshqalar bilan ifloslangan bo’ladi. Texnik pretsipitatdagi P2O5(tsit.) miqdori 40% gacha yetadi. Ozuqali pretsipitat (dikalg’tsiyfosfat) da 0,4% li HCl da eruvchi P2O5 43-47% gacha yetadi. U amalda gigroskopik emas, yaxshi fizik xossalarga egadir. SHunga qaramay, pretsipitat samarador o’g’it hisoblansada, bu maqsad uchun uni maxsus ishlab chiqarilmaydi, chunki fosfat kislotani qo’shaloq superfosfat olishda ishlatish ancha yaxshi samara beradi, bunda kislota hisobiga fosforitdagi bir qism P2O5 o’g’itga o’tadi, shuning uchun qo’shaloq superfosfatdagi P2O5 ning tannarxi pretsipitatga nisbatan arzon tushadi. O’g’itli pretsipitat suyakni qayta ishlovchi zavodlarda jelatina ishlab chiqarishdagi chiqindi hisoblangan kuchsiz fosfat kislotali eritmalardan olinadi. Pretsipitat

ishlab chiqarish jarayonida dastlab, ohak yoki ohaktosh fosfat kislotada eritiladi va bunda monokalg’tsiyfosfat hosil bo’ladi. Ca(OH) 2 + 2H 3 PO 4 = Ca(H 2 PO 4 ) 2 + 2H 2 O So’ngra fosfat kislotaning neytrallanib borishi natijasida monokalg’tsiyfosfat inkongruent parchalanadi va dikalg’tsiyfosfat cho’kmasi ajralib chiqadi: Ca(H 2 PO 4 ) 2 + 2H 2 O = CaHPO 4 *2H 2 O + H 3 RO 4 Shuningdek, monokalg’tsiyfosfat ohak yoki ohaktosh bilan ham tahsirlashadi: Ca(OH) 2 + Ca(H 2 PO 4 ) 2 + 2H 2 O = 2[CaHPO 4 *2H 2 O] Dikalg’tsiyfosfatdagi CaO:P 2 O 5 ning nazariy massa nisbati (0,79 ga teng) dan ortiqcha miqdordagi so’ndirilgan ohak qo’shilganda va shunga muvofiq ravishda eritmaning pH qiymati 6,3 dan ortganda dikalg’tsiyfosfatning parchalanishi sodir bo’ladi: 4CaHPO 4 = Ca(H 2 PO 4 ) 2 + Ca 3 (PO 4 ) 2 Fosfat kislota tarkibidagi qo’shimchalar ham ohak yoki ohaktosh bilan tahsirlashadi: H 2 SO 4 + Ca(OH) 2 = CaSO 4 *2H 2 O H 2 SiF 6 + 3Ca(OH) 2 = 3CaF 2 + SiO 2 + 4H 2 O (Fe,Al) 2 (SO 4 ) 3 + 3Ca(OH) 2 + 2N 3 RO 4 + 4H 2 O = 2(Fe,Al)’O 4 *2H 2 O + 3CaSO 4 *2H 2 O Temir va alyuminiy fosfatlari, kalg’tsiy ftoridi va silikat kislotadan iborat balchiqli cho’kma pretsipitatning filg’trlanishini qiyinlashtiradi. Dikalg’tsiyfosfatning pretsipitatlanish jarayoni asosida CaO – P 2 O 5 – H 2 O sistemasining holat diagrammasi yotadi. CaO – P 2 O 5 – H 2 O sistemasida 36 O S dan quyi xaroratda tsitratli eruvchan dikalg’tsiyfosfat digidrati CaHPO 4 *2H 2 O (brushit), yuqori xaroratda esa – suvsiz CaHPO 4 (monetit) stabil (turg’un) bo’ladi. Ammo suvsiz tuz eritmadan faqatgina 60 O S dan yuqori xaroratdagina ajralib chiqadi, bundan past xaroratda esa metastabil faza sifatida muntazam ravishda CaHPO 4 ga aylanib turadigan CaHPO 4 *2H 2 O cho’kadi. CaHPO 4 *2H 2 O ga nisbatan suvsiz CaHPO 4 tarkibida P 2 O 5 ko’p bo’ladi, ammo CaHPO 4 jonivor va o’simliklarga yomon o’zlashadi.

20% P2O5 kontsentratsiyali (S’ nuqta) fosfat kislotaning tarkibida 12% SaO tutgan (S nuqta) ohak suti bilan pretsipitatlash va 25% P2O5 kontsentratsiyali (R’ nuqta) kislotani – tarkibida ~22% SaO tutgan (R nuqta) va S:Q nisbati 1,5:1 ga teng bo’lgan ohaktosh suspenziyasi bilan pretsipitatlash sharoiti 40 O S dagi SaO – P2O5 – N 2 O sistemasi diagrammasida ko’rsatilgan (16 – rasm). Pretsipitatlashda sistema tarkibi SSP va RRP biriktiruvchi chiziqlar bo’ylab o’zgaradi. 16 – rasm. Fosfat kislotadan dikalg’tsiy-fosfatni cho’ktirish jarayonining diagrammasi: 40 O S dagi CaO – P 2 O 5 – H 2 O sistemasi izotemasida OE – stabil va ML – metastabil tarmog’i; 60 O S dagi CaO – P 2 O 5 – H 2 SiF 6 – N 2 O sistemasida KT – SaNRO 4 ning eruvchanlik tarmog’i; Muvozanatdagi sharoitda kislotani to’yingan eritma hosil bo’lguncha neytrallashdagi – erkin H 3 PO 4 va Ca(H 2 PO 4 ) 2 dan iborat suyuq faza a va a’ nuqtalarda, CaHPO 4 ga nisbati bo’yicha to’yingan bo’lishi kerak. Amalda esa to’yinish keyinroq, qattiq fazadagi CaHPO 4 *2H 2 O eruvchanligining metastabil tarmog’i ML ga to’g’ri keluvchi b va b’ nuqtalarda yuzaga keladi. Uning kristallanishi uchun metastabil faza bilan to’yingan eritma hosil bo’lishi kerak. Fosfat kislota birinchi vodorod ionlarining to’la neytrallanish, yahni pretsipitatning cho’ktirilishiga sarflanadigan kalg’tsiy oksidning yarim

miqdorining erish paytida dikalg’tsiyfosfatning intensiv hosil bo’lishi boshlanadi (S va SP nuqtalar). 60 O S dagi CaO – P 2 O 5 – H 2 SiF 6 – H 2 O sistemasini o’rganish shuni ko’rsatadiki, hosil bo’ladigan SaF 2 tahsiri natijasida dikalg’tsiyfosfatning eruvchanligi keskin kamayadi. Tarkibida P 2 O 5 ga nisbati bo’yicha 15% gacha MgO tutgan fosfat kislota eritmasidan dikalg’tsifosfatni cho’ktirish MgO – P 2 O 5 – CaO – H 2 O sistemasi diagrammasi yordamida ko’rib chiqilishi kerak. CaO – P 2 O 5 – H 2 O sistemasidagi muvozanat sharoiti bo’yicha fosfat kislota ohak bilan ham, ohaktosh bilan ham to’la cho’kishi kerak. Amalda esa pretsipitatlashning oxirida ohaktoshning va ayniqsa ohakning bir qismi dikalg’tsiyfosfat kristallaridan iborat bo’lgan eritmadagi ionlarni o’tishini qiyinlashtiruvchi qobiq bilan o’ralib qoladi va reaktsiya keskin sekinlashadi. Fosfat kislotani ohaktosh bilan talab etilgan darajagacha neytrallash mumkin emasligi nafaqat qobiqlanish tufayli, balki fosfat kislota birinchi vodorod ionlari bog’lanib bo’lgandan keyin reaktsiya tezligining pasayishi hisobiga ham bo’ladi. SHuning uchun sanoat sharoitida pretsipitatlash dastlab ohaktosh, so’ngra ohak ishlatilgani holda bir necha reaktorlarda o’tkaziladi. Shundan so’ng dikalg’tsiyfosfat filg’trda ajratiladi va quritishga yuboriladi. Suspenziyani quritish – uni dekantatsiyalash (filg’trlanmasdan) orqali quyiltirilishidan so’ng ham amalga oshirilishi mumkin. Bu jarayonni ikkita bosqichda amalga oshirilishi mumkin: dastlab qo’shimchalar bilan birgalikda dikalg’tsiyfosfatning bir qismi cho’ktiriladi, uni ajratiladi va o’g’itli mahsulot olinadi; qolgan eritmadan toza ozuqali mahsulot olish orqali cho’ktirish davom ettiriladi. CaHPO 4 *2H 2 O ni quritishda uning degidratlanishi sodir bo’lishi mumkin, bundagi xarorat va tezlik pretsipitatlashdagi bosimga, kristallar o’lchamiga va ularning hosil bo’lish sharoitiga bog’liqdir. Agar dikalg’tsiyfosfat atmosfera bosimida 1 soat davomida 100 O S xaroratda qizdirilsa, u sezilarli darajada suvsizlanadi. Bunda o’zlashadigan P 2 O 5 juda oz darajada kamayishi kuzatiladi.

175 O S dan yuqori xaroratda qizdirilganda dikalg’tsiyfosfatdan suv ajralib chiqadi va kalg’tsiy difosfatga aylanadi: 2CaHPO 4 = Ca 2 P 2 O 7 + H 2 O undagi P 2 O 5 esa qiyin eruvchan shaklda bo’ladi. Termik fosfat kislotadan, yoxud bug’latish tsiklida yoki organik ekstragentlar yordamida zararli qo’shimchalardan oldindan tozalangan ekstraktsion fosfat kislotadan ozuqabop dikalg’tsiyfosfat ishlab chiqarish afzaldir. Bu holda suspenziyani filg’trlash uchun zarurat tug’ilmaydi va kontsentrlangan (50-55% P 2 O 5 li) fosfat kislota ishlatish mumkin. MDH da ozuqabop dikalg’tsiyfosfat xuddi shunday olinadi. Texnologik jarayon va pretsipitatlash sxemasi, asosan, fosfat kislotali eritmalar kontsentratsiyasi orqali belgilanadi. O’g’itli pretsipitat ishlab chiqarishning returli sxemasi 17 – rasmda tasvirlangan. Bu sxema bo’yicha 80-85 O S xaroratgacha qizdirilgan fosfat kislota gorizontal aralashtirgichda bo’r va retur bilan SaO:P2O5 = 0,7-0,8 nisbatda aralashtiriladi. Retur soni , yahni retur massasining mahsulot massasiga nisbati (0,5  1):1 ni tashkil etadi. Uch minutli aralashtirishdan so’ng 80% dikalg’tsiyfosfat tutgan massa hosil bo’ladi. Aralashma aylanuvchi barabanli reaktorda 45-50 O S xaroratda 90 minut yetiltiriladi. SHundan so’ng mahsulotda yana 4-6% monokalg’tsiyfosfat va 18% 17 – rasm. O’g’itli pretsipitat ishlab chiqarishning returli sxemasi:

1 – fosfat kislota yig’gichi; 2 – nasos; 3 – bak; 4 – sarflagich; 5,6 – bo’r va retur uchun bunkerlar; 7 – aralashtirgich; 8 – barabanli reaktor; 9 – barabanli quritgich; 10 – tsiklon; 11 – elevator; 12 – havoli separator; 13 – separatsiyalangan mahsulot yig’gichi; 14 – retur transportyori; 15 – yengli filg’tr; 16 – ventilyator. gacha suv qoladi. Uni barabanli quritgichda mehyoriga (3% dan kam N 2 O) yetguncha parallel harakatdagi o’txona gazlari (kirishda 550-600 O S, chiqishda esa 100-110 O S xarorat) bilan quritiladi va bunda chiqadigan mahsulotning xarorati 90 O S dan oshmasligi kerak. So’ngra uni separatordan o’tkaziladi; mayda fraktsiyaning bir kismi (retur) aralashtirgichga qaytariladi, yirik fraktsiya (>0,5 mm) esa dezintgratorda maydalanadi. O’lchami <0,5 mm dan kichik zarrachalar yengli filg’trga tushadi, u yerda separatordan keladigan havo bilan changlatilib, tayyor mahsulot ajratib olinadi. Bayon etilgan sxema bo’yicha ozuqabop pretsipitat ham ishlab chikarilishi mumkin, lekin bunda termik fosfat kislotasi yoki zararli qo’shimchalardan talab etiladigan darajada oldindan tozalangan ekstraktsion fosfat kislotasi ishlatiladi. Monokalg’tsiyfosfat . Ozuqabop monokalg’tsiyfosfat kavsh qaytaruvchi hayvonlar uchun yuqori sifptli ozuqa hisoblanadi; shu bilan bir paytda u kislotali reaktsiyaga ega bo’lganligi uchun silosli ozuqalarning konservantlari hisoblanadi. Uni yetarli darajada toza fosfat kislotalari – termik fosfat kislotasi yoki oldindan zararli qo’shimchalardan tozalangan ekstraktsion fosfat kislotasini apatit kontsentrati yoki bo’r bilan neytrallash orqali olinadi. Ekstraktsion fosfat kislotasini ftorsizlantirish soda yordamida amalga oshiriladi. Jarayonni amalga oshirish 20.3 – rasmda tasvirlangan sxemada amalga oshirilishi mumkin, lekin bunda barabanli reaktor o’rnida ikki o’qli shnekli aralashtirgich qo’llaniladi. Bundan tashqari, hosil qilingan massani quritishda kam eriydigan polifosfatlar hosil bo’lishini oldini olish maqsadida mahsulotni barabanli quritgichdan 15-20

minutda o’tishi tahminlanadi. So’ngra uni barabanli sovutgichda havo oqimida 30- 40 O S gacha quritiladi. Qolgan jarayonlar pretsipitat olishdagi kabi amalga oshiriladi. Bu usul bo’yicha tarkibida: 0,4% HCl da eriydigan 50-51% P2O5 va 0,2% dan kam F bo’lgan 2-navli mahsulot olinadi. Yuqori sifatli mahsulot apatit kontsentrati yoki Qoratog’ fosforiti va termik fosfat kislotadan olingan qo’shaloq superfosfatni termik ftorsizlantirilishidan olinadi. Qo’shaloq superfosfatning yuqori kislotaliligi tabiiy fosfatning keyingi parchalanishi bilan bir vaqtda massaning yetarli darajada to’la ftorsizlanishini tahminlaydi. Mahsulot tarkibida: 55% dan ortiq foydali P2O5 va 0,2% dan kam F bo’ladi. Termik fosfatlar . Maydalangan tabiiy fosfat, soda va returlar donadorlangan aralashmasini 1100-1200 0 S da aylanuvchi pechlarda kuydirilib, sovutilib va maydalanib – termofosfatlar, shuningdek maydalangan tabiiy fosfat, ohaktosh va kvartsitlar aralashmasini marten yoki shaxtali pechlarda 1400-1450 0 S da kuydirib (qotishma holiga o’tkazilib), donadorlab, tez sovutilib, quritilib va maydalab – fosfatli qotishmalar olinadi. Termofosfat va fosfatli qotishma tarkibida boshlang’ich xom ashyo tarkibiga muvofiq holda o’simliklar o’zlashtiradigan 20 dan 42% gacha P2O5 bo’ladi. Bunda umumiy P2O5 ning 90-98%i o’zlashadigan P2O5 hissasiga to’g’ri kelari va uni, asosan, tuprog’i kislotali (sho’rxok) yerlarga solinadi. Fosfatlarni termik qayta ishlashda, ayniqsa, yuqorida aytib o’tilgan qo’shimchalar ishtirokida apatitning kristall panjarasi buziladi va dastlab trikalg’tsiyfosfat hosil bo’ladi, so’ngra u o’simliklarga o’zlashadigan boshqa birikmalarga aylanadi. Fosfatlarni ishqorli parchalash texnologik jarayonning soddaligi va fosforli o’g’itlar olishning boshqa usullari uchun zarur bo’lgan kislotalarsiz amalga oshirilishi bilan farqlanadi, bundan tashqari tarkibida ko’p miqdorda qo’shimchalar, shu jumladan uch valentli metallar oksidlari tutgan quyi sifatli xom ashyolardan ularni boyitilmasdan foydalanish imkoniyatini beradi.

Trikalg’tsiyfosfat, kremniy dioksid va sodadan iborat aralashmani kuydirish natijasida natriy-kalg’tsiy fosfat va kalg’tsiy ortosilikat hosil bo’ladi: Ca 3 (RO 4 ) 2 + SiO 2 + 2Na 2 CO 3 = 2[Na 2 O*2CaO*’ 2 O 5 ] + 2CaO*SiO 2 + 2CO 2 Kalg’tsiy fosfatlari va silikatlari 5CaO*’ 2 O 5 *SiO 2 yoki Na 2 O*4CaO*’ 2 O 5 *SiO 2 turidagi silikofosfatlar hosil qiladi; SaO ortiqcha va kam bo’lsa yoki SiO2 qatnashmasa, tetrakalg’tsiyfosfat 4CaO*’ 2 O 5 hosil bo’lishi mumkin. Bu barcha birikmalar limon kislotada ham, ammoniy tsitratda ham eriydi va shuning uchun ularning tarkibidagi P2O5 o’simliklarga o’zlashadi. Tarkibida fosfor miqdori ko’p bo’lgan cho’yanlardan po’lat olishda hosil bo’ladigan tomasshlak va Marten pechi shlaklari (martenli shlak) o’z tarkibiga ko’ra, termofosfat va fosfatli qotishmalarga o’xshaydi. Ulardan o’g’it ishlab chiqarish qattiq shlaklarni ezish va maydalashga asoslangan. Tomasshlak tarkibida 11-23% P2O5 va 38-59% SaO, martenli shlak tarkibida esa 7-14% P2O5 bo’ladi. Ular tarkibidagi P2O5 limon kislota va ammoniy tsitratda eruvchan bo’ladi. Xuddi shunday o’g’itlarga kalg’tsiy metafosfat [Sa(RO 3 ) 2 ] ham kiradi. Toza kalg’tsiy metafosfat tarkibida 71,7% P2O5, texnik mahsulotda esa – 65% gacha o’zlashadigan P2O5 bo’ladi. Ozuqa elementining yuqori kontsentratsiyali bo’lishi uning asosiy yutuqlaridan biridir. U ammoniy tsitratning neytral eritmasida eriydi, suv tahsirida esa sekinlik bilan suvda eruvchan monokalg’tsiyfosfatga aylanadi. Kalg’tsiy metafosfatni 275-300 O S xaroratda kalg’tsiy digidrofosfatni suvsizlantirish orqali ham olinishi mumkin: nCa(H 2 ’O 4 ) 2 *H 2 O = [Sa(RO 3 ) 2 ] n + 3nH 2 O Ohak yohud kalg’tsiy fosfat yoki digidrofosfat bilan 1000-1200 O S xaroratda P2O5 ni (shuningdek metafosfat kislotani) tahsirlashtirilib ham kalg’tsiy metafosfat olinadi: nCaO + 2(HPO 3 ) n = Ca(RO 3 ) 2 + nH 2 O nCa 3 (PO 4 ) 2 + 2nP 2 O 5 = 3[Ca(RO 3 ) 2 ] n AQSH da kalg’tsiy metafosfat shaxtali pechlarda ishlab chiqariladi. Pechga fosforit bo’lakchalari solinadi, u orqali pechning asos qismida joylashgan yondirish kamerasida fosforning yonishidan olingan qaynoq gaz o’tkaziladi. Hosil bo’lgan kalg’tsiy metafosfat suyuqlanmasi pechning ostiga oqib tushadi va davriy

ravishda pechdan chiqarib turiladi. Uni sovutilganda qotadi, ezish va maydalash orqali mahsulot sifatidagi o’g’it olinadi.

Adabiyotlar 1. Технический анализ и контроль производства неорганических веществ. 2издание Под ред. Торочешкникова М. М., Высшая школа 1976 г. с. 241 – 248, 256 – 258. 2. Горошев А.П. Технический анализ, стр. 362-371, Госхимиздат,1953. 3. Шрайбан С.С Контроль производства хлора и каустика, стр. 57- 66, ОНТИ,1934. 4. Ismatov A.A. va boshqalar. Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi,-T: O‘zbekiston, 2002, 336 б.

O'xshashlar

Radiatsion va termik polimerlanish

Kreking. Termik kreking

Neft tarkibidagi uglevodorodlarining termik o`zgarishlari

Kimyo sanoatining xomashyo bazasi va xomashyolarni boyitish usullari

Kimyo farmatsevtika korxonalarida ovqatlanish gigiyenasi