Kimyo sanoatining xomashyo bazasi va xomashyolarni boyitish usullari - Kimyo - Referatlar

Kimyo sanoatining xomashyo bazasi va xomashyolarni boyitish usullari

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

315.421875 KB

Ko'chirib olish

Kimyo sanoatining xomashyo bazasi va xomashyolarni boyitish usullari Reja: 1. Kimyo sanoatining xomashyo bazasi 2. Xomashyolarni klassifikatsiyalash 3. Xomashyo resurslaridan kompleks va samarali foydalanish 4. Xomashyolarni boyitish usullari

1. Kimyo sanoatining xomashyo bazasi Bizning mamlakatimiz xalq xo’jaligini mineral xomashyoga bo’lgan talabini amalda to’la ta’minlanishiga imkoniyati bo’lgan qudratli xomashyo bazasiga egadir. Xomashyo zahiralarining ko’pligi yetakchi kimyo sanoati korxonalari – Olmaliq «Ammofos-Maxam» AJ, «Maxam- Chirchiq» AJ, «Farg’onaazot» AJ, «Navoiyazot» AJ, «Toshkent lokbo’yoq zavodi» OAJ QK, «Dehqonobod kaliyli o’g’itlar zavodi» UK, «Qo’ng’irot soda zavodi» UK, «Sho’rtan gaz kimyo majmuasi» MChJ, «Qo’ng’irot natriy sulfat» MChJ QK va qator boshqa kimyo sanoati korxonalarini vujudga keltirish imkonini yaratdi. Hozirda kimyo sanoati rivojlangan hududlar – Olmaliq, Chirchiq, Farg’ona, Qo’qon, Navoiy, Sho’rtan, Dehqonobod va respublikamizning boshqa hududlarida yirik kimyo sanoati korxonalari ishlab turibdi. Xomashyodan foydalanish nuqtai nazardan kimyo sanoatining asosiy xususiyatlari: 1) yer osti xomashyo resurslari (fosfatli xomashyolar, kaliyli tuzlar, oltingugurt, tabiiy gaz, neft, ko’mir), qishloq xo’jalik mahsulotlari, havo va suv, shuningdek kimyo sanoatida xomashyoni qayta ishlash mahsulotlari (ftorli gazlar, sulfatlar, fosfogips va xokazo) va bir-biriga bog’liq tarmoqlar (masalan, rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash va koks kimyosi chiqindi gazlari) ni inobatga olgan holda xomashyo bazasining ko’p variantliligi; 2) turli xil kimyoviy mahsulotlar olish uchun birgina xomashyodan kompleks foydalanishning keng imkoniyatlarini mavjudligi;

3) birgina xomashyodan turli xil kimyoviy mahsulotlar olishga imkon beradigan ko’p turdagi kimyoviy qayta ishlash usullarining mavjudligi kabilarda yaqqol namoyon bo’ladi. Masalan, benzoldan kauchuk, polistirol, kaprolaktam, yadoximikatlar va boshqa mahsulotlar olinishi mumkin. Shu bilan birga usullarning xilma-xilligi bitta mahsulotning turli xil xomashyolardan olish imkonini beradi. Masalan, asetilen ishlab chiqarishda tabiiy gaz, neftni qayta ishlash gazlari, neft qazib olish yo’ldosh gazlari, kalsiy karbid; kaprolaktam ishlab chiqarish uchun esa – benzol, fenol, anilin yoki toluol ishlatilishi mumkin. Ko’pgina kimyoviy mahsulotlar bir necha yo’llar bilan olinishi mumkin. Masalan, sulfat kislota ishlab chiqarishning kontaktli va minorali usullari, superfosfat ishlab chiqarishning kamerali, oqimli va boshqa usullari, etil spirti ishlab chiqarishning bug’-fazali va sulfat kislotali gidratatsiya usullari va xokazo ko’rsatish mumkin. Kimyo sanoatida tog’-kon ruda, neft, gaz, o’rmon va sellyulozaqog’oz sanoatlari, qora va rangli metallurgiya korxonalarining mahsulotlari xomashyo sifatida ishlatiladi. Masalan, misli, ruxli, qo’rg’oshinli ruda va konsentratlarni kuydirishda hosil bo’ladigan rangli metallurgiya chiqindi gazlaridan ajratib olinadigan sulfit angidrid sulfat kislota ishlab chiqarishning qimmatbaho xomashyosi hisoblanadi. Oltingugurtli xomashyoni kuydirishga sarflanadigan maxsus xarajatlarsiz har bir tonna mis metali suyuqlantirib olish hisobiga 10 t dan ortiq sulfat kislota olish mumkin bo’ladi. Xomashyodan to’la va kompleks foydalanish, tarkibidagi asosiy modda miqdori kam bo’lgan xomashyolarni qayta ishlash imkoniyatini yaratish, kimyo sanoati va boshqa tarmoqlar chiqindilarini ichki qayta

ishlash orqali mahsulotga aylantirish kimyo sanoati xomashyo bazasini rivojlantirishda muhim o’rin tutadi. 2. Xomashyolarni klassifikatsiyalash Ishlab chiqarishda kimyoviy mahsulotlar: boshlang’ich moddalar (xomashyolar), oraliq mahsulotlar (yarim mahsulotlar) va tayyor mahsulotlarga bo’linadi. Boshlang’ich xomashyoni kimyoviy qayta ishlashning yarim mahsulotlari o’z navbatida boshqa moddalar olish uchun xomashyo vazifasini o’taydi. Yarim mahsulotlar bir korxonaning mahsuloti va ikkinchi korxonaning xomashyosi bo’lishi ham mumkin. Masalan, rangli metallurgiya korxonasida mahsulot sifatida ishlab chiqarilgan sulfat kislota mineral o’g’itlar, xususan, fosforli o’g’itlar sanoatining xomashyosi vazifasini o’taydi. Kimyo-texnologiya jarayonlarida asosan davriy jadvaldagi atigi 60 element ishlatiladi, bunda ular ishlab chiqarishda bir necha kilogrammdan to bir necha o’n million tonnagacha ishtirok etishi mumkin. Kimyo sanoatining xomashyosi turli belgilarga ko’ra klassifikatsiyalarga bo’linadi: kelib chiqishiga ko’ra – tabiiy (minerallar, o’simliklar va hayvonlar) va sun’iy (koks, sanoat gazlari, kimyoviy tolalar va xokazo); agregat holatiga ko’ra – qattiq (minerallar, rudalar, ko’mir, yog’och); suyuq (suv, neft, tuz eritmalari) hamda gazsimon (havo va gazlar); kimyoviy tarkibiga ko’ra – organik va noorganik, ishlatilishiga ko’ra ozuqali va texnikaviy turlarga bo’linadi.

Mineral xomashyolar. Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalarga mineral xomashyolar deyiladi. Bunday minerallar yer yuzida 2500 dan ortiq bo’lib, bular yer sharining turli qismlarida turlicha miqdorda bo’ladi. O’zbekistonning yer maydoni turli xomashyolarga juda boy o’lkadir. V.I.Vernadskiy, N.S.Kurnakov, A.E.Fersman va I.M.Gubkinlar yer osti mineral boyliklarini qidirib topish, qazib olish va qayta ishlash asoslarini yoritib berdi. Xalq xo’jaligida ishlatiladigan minerallar uch turga bo’linadi: - rudali; - rudasiz; - yonuvchi mineral xomashyolar. Bu minerallarning ko’pchiligi qattiq holatdadir. Suyuq mineral boyliklarga faqat neft hamda tuz eritmalari, gaz holidagisiga esa tabiiy gaz kiradi. Rudali mineral xomashyolar foydali jinslar bo’lib, metallar olish uchun asosiy manbadir. Nodir metallardan (Au, Pt, Mo …) boshqa qora va rangli metallar bu rudalar tarkibida oksid (Me n O m ) yoki sulfid (Me n S m ) holida uchraydi. Ko’pincha rudali xomashyolar o’z tarkibida bir nechta metall: qo’rg’oshin, rux, mis sulfidlari, kalsiy birikmalari, kumush, oltin va boshqa metallar aralashmasi bo’lishi mumkin. Bunday rudalar polimetall (ko’p metalli) yoki kompleks rudalar deyiladi. Bu polimetall rudada qaysi metall ko’proq bo’lsa, ruda shu metall nomi bilan ataladi. Lekin har qanday polimetall ruda tarkibida hamma vaqt temir sulfid (FeS) va temir kolchedani (FeS 2 ) bo’ladi. Rudalar, asosan, metallurgiya sanoatining xomashyosi hisoblanib, ulardan turli xil

metallar olinadi. Ba’zi vaqtlarda ayrim metalli rudalar kimyo sanoatida ham ishlatiladi. Masalan: Fe 2 O 3 va Pb 2 O 4 , TiO 2 lar bo’yoq olishda ishlatiladi. Ba’zi rudali xomashyolarning tavsifi 1.1- va 1.2-jadvallarda keltirilgan. 1.1-jadval Alyuminiyli muhim rudalar Rudalarning nomi Kimyoviy tarkibi Al 2 O 3 ning miqdori, % Asosiy qo’shimchalari Boksitlar Al 2 O 3 ∙xH 2 O 36-60 Fe 2 O 3 , SiO 2 , TiO 2 , CaO, MgO Nefelin E 8 Al 8 Si 9 O 34  29 Ca 5 F(PO 4 ) 3 Alunit K 2 SO 4 ∙xAl 2 (SO 4 ) 3 ∙ ∙yAl 2 O 3 ∙zH 2 O 20-22 Kvars, Fe 2 O 3 , TiO 2 , K 2 O Rudasiz mineral xomashyolar ham tog’ jinslari bo’lib, ular metall olish uchun (magniy va ishqoriy metallarning xlorli tuzlaridan boshqalari) ishlatilmaydi. Bunday mineral xomashyolar hech qanday kimyoviy qayta ishlanmasdan to’g’ridan-to’g’ri xalq xo’jaligida yoki metallsiz ishlab chiqarishlarda xomashyo sifatida ishlatiladi. Rudasiz minerallar shartli ravishda quyidagi turlarga bo’linadi: 1) Qurilish materiallari – to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri yoki fizik - kimyoviy qayta ishlangach , qurilish ishlarida ishlatiladigan mineral xomashyo (shag’al, qum, loy, toshlar va xokazo); 2) Industriya xomashyolari – kimyoviy qayta ishlanmasdan sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladigan minerallar (granit, asbest, slyuda, magnezit va xokazo);

3) Kimyoviy mineral xomashyolar – kimyoviy qayta ishlash uchun ishlatiladigan minerallar (oltingugurt, selitra, fosforitlar, apatitlar va xokazo); 4) Qimmatbaho va rudasiz minerallar – tabiiy holda yoki mexanikaviy qayta ishlangandan so’ng bezak uchun ishlatiladi (olmos, zumrad, yoqut, malaxit, marmar va shunga o’xshash). 1.2-jadval Temirli va marganesli muhim rudalar Rudalarning nomi Asosiy rudali minerallar Formulalari Temir yoki marganesning miqdori, % Qizil temirtosh Gematit Fe 2 O 3 51-66 Qo’ng’ir temirtosh Limonit Fe 2 O 3 ∙nH 2 O 30-55 Magnitli temirtosh Magnetit FeO∙Fe 2 O 3 (Fe 3 O 4 ) 45-65 Shpatli temirtosh Siderit FeCO 3 30-45 Marganesli ruda Pirolyuzit MnO 2 ∙xH 2 O 45-55 Rudasiz mineral xomashyolarning ba’zi turlari 1.3-jadvalda keltirilgan. Yonuvchi mineral xomashyolar yoqilg’i sifatida ishlatiladigan foydali qazilma boyliklaridir. Bularga toshko’mir, qo’ng’ir ko’mir, torf, yonuvchi slaneslar, neft hamda tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. Yonuvchi gazlar va neft eng arzon va foydalanish uchun qulay yoqilg’igina bo’lib qolmasdan, balki kimyo sanoatida qimmatbaho xomashyolar hisoblanadi. Texnikaviy jarayonlarda yonuvchi gazlar bilan neft muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon kimyosining rivojlanish darajasi texnika jarayonlari uchun zarur,

tabiatda uchramaydigan yoki kam uchraydigan yangi xil materiallarini gaz va neftdan olish imkoniyatlarini to’la ochib bermoqda. 1.3-jadval Rudasiz xomashyolarning ba’zi turlari Xomashyolarning nomi Asosiy birikmalarining kimyoviy formulasi Ishlatilishi Apatitlar Ca 5 F(PO 4 ) 3 Fosforli o’g’it Fosforitlar Ca 5 F(PO 4 ) 3 ∙CaCO 3 ∙MgCO 3 Fosforli o’g’it Silvinit KCl∙NaCl Kaliyli o’g’it Oltingugurt S Sulfat kislota Temir kolchedani FeS 2 Sulfat kislota Osh tuzi NaCl Xlor, o’yuvchi natriy, soda, oziq-ovqat sanoati Natriy sulfat Na 2 SO 4 Soda , qog ’ oz , sellyuloza , shisha , bo ’ yoqlar Loylar - O’tga chidamli g’ishtlar, chinni, sopol, sement, to’ldirgichlar Ohaktosh CaCO 3 Qurilish materiallari Dolomitlar CaCO 3 ∙MgCO 3 Qurilish materiallari Kvars qumi SiO 2 Qurilish materiallari Metan tabiiy gazlarning 30-80% ini tashkil etib, undan asetilen, etilen, sun’iy qorako’l, vodorod, metil spirt, formalin, xloroform va boshqa birikmalar olinadi. Bu birikmalar o’z navbatida kimyo sanoatida yana qimmatbaho xomashyo sifatida keng qo’llaniladi. Masalan, etilen xalq xo’jaligi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan plastmassalar, plyonkalar, kimyoviy tolalar, sintetik kauchuklar, sun’iy charmlar, etil spirt va shunga o’xshash mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ayniqsa, kimyoviy aktivligi yuqori bo’lgan asetilen xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida keng miqyosda ishlatiladigan juda ko’p xil mahsulotlar olishda qimmatbaho xomashyo sifatida qo’llaniladi.

Yuqorida bayon etilgan mineral xomashyolar qayta tiklanmaydigan xomashyolar jumlasiga kiradi. Shuning uchun ularni tejab ishlatish kerak. O’simlik va hayvonot xomashyolari. O’simlik va hayvonot xomashyolariga yog’och, zig’ir, kanop, yog’lar, o’simlik moylari, hayvon terilari va shunga o’xshashlar kiradi. Bular xalq xo’jaligida ishlatilishiga ko’ra ozuqali va texnikaviy xomashyolarga bo’linadi. Ozuqali xomashyolarga ozuqa sifatida ishlatiladigan birikmalar – o’rmonchilik, baliqchilik va qishloq xo’jalik mahsulotlari (kartoshka, qand, lavlagi, sut, donlar, o’simlik, baliq va hayvon yog’lari va xokazolar) kiradi. O’simlik va hayvonlarning texnikaviy xomashyolariga xalq xo’jaligining yuqorida ko’rsatilgan tarmoqlarining oziq uchun yaramaydigan mahsulotlari kiradi. Bunday mahsulotlarni mexanikaviy va kimyoviy qayta ishlab, turmushda va sanoatda ishlatiladigan xomashyolar – paxta, yog’och, yog’och smolalari, poxol, zig’ir, kanop, hayvonlar terisi va juni, ba’zi bir o’simlik va hayvon yog’lari, hayvon suyaklari va xokazolar olinadi. O’simlik va hayvonot xomashyolarini «ozuqali» va «texnikaviy» turlarga ajratish birinchi xilidan oziq-ovqatlar va ikkinchisidan faqat texnika mahsulotlari olinadi, degan gap emas. Sanoatda birinchi xil xomashyolar texnikaviy mahsulotlar va aksincha, ikkinchi xil xomashyolardan ozuqali xomashyolar olish keng miqyosda uchrab turadi. Lekin hozirgi paytda, iloji boricha, birinchi xil xomashyolarni texnika maqsadlari uchun ishlatmaslikka harakat qilinadi va bu masala kimyo sanoatini rivojlanishidagi asosiy masalalardan hisoblanadi.

Paxta, kanop va shu kabi o’simlik tolalari to’qimachilik sanoatida ishlatiladi. O’simlik xomashyolaridan kraxmal, alkaloidlar, dorivor moddalar, antibiotiklar, vitaminlar, bo’yoqlar olinadi. Hayvonot xomashyosi hisoblangan jun va mo’yna yengil sanoatda, hayvon suyaklari yelimlar, suyak uni olishda; go’sht sanoati chiqindilari albuminlar, zardoblar olishda; hayvon yog’lari turli xil moylar, glitserinlar olishda keng qo’llaniladi. Qishloq xo’jalik chiqindilaridan ham kimyo sanoatida keng foydalaniladi. Har yili qayta tiklanadigan bu xomashyolar – makkajo’xori poyasi, paxta sheluxasi, paxta momig’i, kungaboqar, arpa va suli kepagi yaratiladi. Bunday xomashyo turlarini kimyoviy qayta ishlab turli mahsulotlar olish mumkin, ularning manbalari ko’pligi, amaliy jihatdan bitmastuganmas zaxiraga egaligi ular asosida ko’pgina yangi kimyoviy korxonalar tashkil etishga imkon beradi. Respublikamizdagi Olmaliq «Ammofos-Maxam» AJ va «Samarqand kimyo zavodi» AJning ammofos hamda «Qo’qon superfosfat zavodi» AJning superfosfat ishlab chiqarish quvvatlari hozirgi paytda yangi xomashyo – Qizilqum fosforitlari asosida ishlamoqda. Keyingi yillarda yangi ishga tushirilgan «Sho’rtan gaz kimyo majmuasi» MChJda ishlab chiqarilayotgan polietilen polimer materiallariga bo’lgan ehtiyojni qondirishda muhim o’rin tutadi. Bundan ko’rinadiki, O’zbekiston Respublikasi samarali issiqlikenergetika va xomashyo resurslariga eng boy mamlakatlardan biri hisoblanadi.

Umuman texnikaning nihoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidanyangi materiallarni, shuningdek, yangi xomashyo materiallarini qidirib topish masalasini qo’yadi, bu masala asosan quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: - iloji boricha arzon xomashyolarni qidirib topish va ishlatish (masalan, gaz va neft); - xomashyodan kompleks foydalanish (chiqindisiz texnologiyalarni yaratish); - konsentrlangan xomashyo va materiallar ishlatish; - juda toza mahsulotlar ishlatish; - texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan ozuqali xomashyolarni noozuqa xomashyo bilan almashtirish; - iloji boricha mahalliy xomashyolardan foydalanish. Bu muammolarni ijobiy hal etish orqaligina sanoatda yuqori darajadagi iqtisodiy va ekologik samaraga erishish mumkindir. Ikkilamchi material resurslari. Kimyoviy xomashyolarning muhim manbalaridan biri bu ikkilamchi material resurslaridir. Ularga ishlab chiqarish chiqindilari, iste’mol chiqindilari va qo’shimcha mahsulotlar kiradi. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida hosil bo’ladigan xomashyo, materiallar va yarim mahsulotlar qoldiqlari ishlab chiqarish chiqindilari deb atalib, ular o’zining sifatini to’la yoki qisman yo’qotgan bo’ladi va standart (texnik shart) talablariga javob bermaydi. Kimyo va neftni qayta ishlash sanoatlari korxonalarining chiqindilari xossasi va tarkibiga ko’ra uchta asosiy guruxga ajratiladi:

- boshlang’ich xomashyoga o’xshash; - maqsadli mahsulot; - boshqa ishlab chiqarish yoki tarmoq xomashyosi. Iqtisodiy jihatdan qayta tiklanishi maqsadga muvofiq bo’lmagan iste’moldagi eskirgan turli xil buyum va moddalar iste’mol chiqindilari deb ataladi. Masalan, ularga ishlab bo’lgan va yaroqsiz mashinalar, shisha, rezina va plastmassadan yasalgan ishlab chiqarish buyumlari, ishlatilgan reaktivlar, katalizatorlar va xokazolar kiradi. Xomashyoni qayta ishlash jarayonida ishlab chiqarishning asosiy mahsuloti bilan bir paytda, ammo ishlab chiqarish jarayoning maqsadi bo’lmagan qo’shimcha mahsulotlar ham hosil bo’ladi. Lekin qo’shimcha mahsulotlar, odatda, tayyor mahsulot sifatida ham foydalanilishi mumkin. Ular ko’p hollarda DAST, TSh va belgilangan narxga ega bo’lgan mahsulotlar ham bo’lishi mumkin. Masalan, respublikamizning yog’-moy korxonalaridan asosiy mahsulotdan tashqari, rezina sanoatining xomashyosi bo’lgan olein kislotasi ham qo’shimcha mahsulot sifatida ishlab chiqariladi. Qo’shimcha mahsulotlar ayrim hollarda asosiy xomashyolarni qazib olish yoki boyitishda ham olinadi, ularni yo’ldosh mahsulotlar ham deb yuritiladi (masalan, yo’ldosh gazlar). Qo’shimcha va yo’ldosh mahsulotlar, odatda, boshqa sanoat uchun maqsadli mahsulot ham bo’lishi mumkin. Ikkilamchi material resurslari xalq xo’jaligiga kerakli mahsulotlarni ishlab chiqarishda qisman yoki to’la birlamchi xomashyolarga almashtirilmoqda. Kimyo sanoati, shunday qilib, nafaqat tabiiy

resurslarning iste’molchisi, balki tabiiy xomashyolarlarni tejaydigan tarmoq sifatida ham o’z o’rniga egadir. 3. Xomashyo resurslaridan kompleks va samarali foydalanish Zamonaviy sanoatga yirik, to’xtovsiz o’sib boruvchi miqdordagi tabiiy mineral xomashyo talab etiladi. Xomashyodan kompleks foydalanish muammosi xalq xo’jaligining muhim masalalaridan biri bo’lib, hozirgi zamon kimyosi va kimyoviy texnologiyasi bu masalani to’g’ri hal qilishi uchun keng imkoniyatlarga egadir. To’g’ri tashkil etilgan texnologik jarayonlarda havoga yoki suvga chiqarib yuboriladigan biror gaz, suyuqlik yoki qattiq holatdagi chiqindi bo’lishi kerak emas. Bunday chiqindilar qancha kam bo’lsa, asosiy mahsulotning tannarhi shuncha arzon bo’ladi va ishlab chiqarish hududining ekologik holati belgilangan me’yor darajasida saqlab turiladi. Hozirgi vaqtda 20% dan ziyodroq kimyoviy birikmalar neftni qayta ishlash, yog’ochni kimyoviy yo’l bilan qayta ishlash hamda rangli va qora metallurgiya sanoati korxonalarida xomashyodan kompleks foydalanish natijasida ishlab chiqarilmoqda. Masalan, tabiiy gaz termooksidlanganda asosiy mahsulot asetilen bilan bir qatorda vodorod bilan is gazi aralashmasi (sintez gazi) hosil bo’ladi va bu aralashma tozalanib metil va boshqa spirtlar olishda ishlatiladi. Neftni qayta ishlash vaqtida ajralib chiqadigan uglevodorod gazlari spirt, kauchuk, polietilen, polipropilen va shunga o’xshash mahsulotlar olishda ishlatiladi. Domna jarayoni natijasida hosil bo’ladigan azot va is gazi mineral o’g’itlar olishda ishlatiladi, yoki rangli metallurgiyaning gaz holatidagi

chiqindilari eng arzon sulfat kislota ishlab chiqarishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Xomashyodan kompleks foydalanishning yana asosiy yo’llaridan biri murakkab tarkibli xomashyoni ketma-ket qayta ishlash orqali qimmatli mahsulotlarga aylantirishdir. Sulfidli polimetall rudalarni kompleks qayta ishlash yo’li bilan rangli metallar, oltingugurt, sulfat kislota hamda cho’yan olishda ishlatiladigan temir oksidlari olinadi. Neft va gazni dastlabki tozalash orqali oltingugurtni ajratib olinishi, birinchidan xomashyodan kompleks foydalanish imkoniyatini yaratadi, ikkinchidan esa, neft va gazdan olinadigan mahsulotlarning sifat tarkibini yaxshilaydi. Yoqilg’ini (ko’mir, torf, neft) yuqori haroratda qayta ishlab turli xil qimmatli mahsulotlar olish murakkab tarkibli organik xomashyodan kompleks foyldalanishga yaqqol misol bo’ladi. Masalan, ko’mir kokslanganda metallurgiya uchun ishlatiladigan koksdan tashqari smola, koks gazi hosil bo’ladi, bulardan esa qimmatli ko’pgina birikmalar – aromatik uglevodorodlar, fenollar, ammiak, etilen, vodorod va boshqalar olinadi. Keltirilgan misollar kimyo sanoatining xomashyosidan kompleks foydalanish xalq xo’jaligining to’g’ridan-to’rg’ri iqtisodiy va ekologik samaradorligini oshirish bilan bog’liq bo’lgan rivojlanuvchi yo’nalish ekanligini ko’rsatib turadi. 4. Xomashyolarni boyitish usullari

Xomashyoni boyitish. Xomashyo tarkibidagi ayni tarmoq uchun zarur komponentlar miqdori shu xomashyoning konsentratsiyasini belgilaydi. Kimyo korxonalarida iloji boricha konsentrlangan xomashyodan foydalanishga harakat qilinadi, chunki bu yo’l jarayon va jihozlarning jadalligini oshirishga, mahsulot tannarxini kamaytirishga va uning sifatini yaxshilashga olib keladi. Lekin tabiatdagi hamma xomashyoning konsentratsiyasi sanoat talabiga javob beravermaydi. Sanoatning bu talablariga javob berish uchun xomashyolar boyitiladi. Boyitish deb xomashyo tarkibidagi foydali birikmalar konsentratsiyasini (miqdorini) sun’iy ravishda oshirishga aytiladi. Gaz, suyuq va qattiq holatdagi xomashyolar boyitiladi, Gaz holatdagi xomashyolar, asosan, filtrlash va tozalash yo’li bilan boyitiladi; suyuq holatdagi xomashyolar esa tindirish hamda bug’latish orqali boyitiladi. Ko’pincha qattiq holatdagi xomashyolar boyitiladi. Boyitish jarayoni mexanikaviy, kimyoviy va fizik-kimyoviy usullarga bo’linadi. Xomashyoni boyitishning mexanik usuli. Foydali va bekorchi birikmalarning turli xil fizikaviy xossalariga (zichligi, bo’lakchalarning shakli, mustahkamligi, elektr o’tkazuvchanligi, magnit maydoniga bo’lgan munosabati, namlanuvchanlik darajasi) asoslangan bo’lib, bulardan eng ko’p qo’llaniladigani elash, gravitatsiya, quruq gravitatsiya, termik va elektromagnit usullardir. Elash – maydalangan rudani elakning turli katta-kichiklikdagi teshiklardan o’tkazishga asoslangan, ya’ni ruda maydalanganda undagi foydali va bekorchi jinslar tashkil etgan minerallar (yoki birikmalar) ning qattiqlik darajasiga qarab bo’lakchalarga ajraladi. Maydalangan

fraksiya elangan vaqtda bu bo’lakchalar elakning teshiklaridan o’tib, alohidaalohida qismlarga ajratiladi. Sanoatda ishlatiladigan elaklar ikki xil: vertikal (silindr shaklida) va gorizontal bo’ladi. Xomashyoni gravitatsion boyitish. Gravitatsion boyitish har xil zichlikdagi mineral bo’lakchalarning suyuqlik va gaz oqimida turlicha cho’kish tezligiga asoslangan, yoki zich bo’lakchalar oldin, bo’shroq (engil) bo’lakchalar esa keyinroq cho’kadi. Bu usul bilan boyitish sxemasi 1.1-rasmda keltirilgan. Sanoatda ko’pincha oqizuvchilar sifatida suv va havodan foydalaniladi. Yuqoridagi bunkerga bir vaqtning o’zida suv va maydalangan ruda tushirilib, jadallik bilan aralashtiriladi va tezlik bilan ketma-ket o’rnatilgan tindirgichlarga tushiriladi. Bu tindirgichlar birbiridan vertikal to’siqlar bilan ajratilgan bo’lib, har bir tindirgichning tagiga minerallarni yig’ish uchun bunkerlar (yig’gich) qo’yiladi. I tindirgichda katta va yirik minerallar, II tindirgichda o’rtacha kattalikdagi va zichlikdagi minerallar, III tindirgichda yengil va mayda minerallar, changlar loyqa bo’lib tindirgichdan (chiqindi sifatida) chiqib ketadi. Bu usul bilan silikat materiallar, mineral tuzlar, ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xomashyolar, metallurgiya rudalari hamda ko’mirlar boyitiladi.

1.1-rasm. Ho’l gravitatsion boyitish sxemasi: I, II, III-cho’ktirish kamerasi; 1-og’ir (yirik donali) fraksiyani chiqarish; 2- o’rtacha fraksiyani chiqarish; 3-yengil (mayda donali) fraksiyani chiqarish. Quruq gravitatsion boyitish da markazdan qochma kuch prinsipi asosida ishlaydigan havo separatorlari qo’llaniladi (1.2-rasm). Separator konussimon tugallangan (2) silindr (1) dan iboratdir. Silindr ichiga konusli (4) silindr o’rnatilgan bo’lib, u tarelka (5) va elektromotor yordamida harakatlanadigan qanotsimon ventilyator (6) bilan jihozlangan. Tarelka va ventilyator harakatga keltirilganda silindr ichida (strelka bilan ko’rsatilgan yo’nalishda) havo oqimi hosil bo’ladi. Maydalangan material aylanuvchan tarelkaga tushirilganda u ichki silindr kesimi bo’ylab sochiladi. Materialning mayda qismlari havo oqimi bilan tashqi va ichki silindr oralig’idagi bo’shliqqa chiqarib yuboriladi va ular tashqi silindr devorchalariga urilib konus (2) orqali

(maydalangan qismlar) chiqib ketadi. Yirik qismlar esa ichki silindrning o’ziga tushib, silindr (1) orqali chiqib ketadi va bu qism qayta maydalanib, yana boyitish jarayoniga kiritiladi. 1.2-rasm. Havo separatorining sxemasi: 1-silindr; 2-tashqi konus; 3-ichki konus; 4-ichki silindr; 5-tarelka; 6-ventilyator parragi. Xomashyoni boyitishning elektromagnit usuli. Elektromagnit usuli bilan boyitish qattiq minerallarni magnit maydoniga nisbatan munosabatiga asoslangan. Maydalangan ruda magnit maydoniga ega ajratgich (separator) orqali o’tkazilgach, ikkiga ajraladi, ya’ni magnitga tortiladigan metallar – minerallar va magnitga tortilmaydigan metallmaslar – minerallar. Elektromagnit ajratgichning sxemasi 1.3-rasmda ko’rsatilgan. Bu ajratgichda magnit maydoni elektr toki yordamida hosil

qilinadi. Elektromagnit usuli, asosan, metallurgiya sanoatida rudalarni boyitishda keng qo’llaniladi. 1.3-rasm. Elektromagnit separator (ajratgich) sxemasi: 1-transportyor lentasi; 2-transportyor barabani; 3-elektromagnit; 4,5-bunkerlar (yig’gichlar). Bekorchi jinslarni elektrostatik ajratish. Bunday usul rudalar tarkibidagi komponentlarning elektr o’tkazuvchanligiga asoslangan. Rudalar tarkibidagi qo’shimchalar dielekrik jinslar (masalan, gips, ohaktosh, silikatlar va boshqalar) dan ajratiladi. Xomashyoni termik boyitish. Termik boyitish turli xil birikmalarning suyuqlanish darajasidagi farqiga asoslangan bo’lib, foydali birikmalarni bekorchi jinslardan ajratishda qo’llaniladi. Masalan, oltingugurt, ohaktosh va gips aralashmasidan iborat mineral termik pechlar orqali o’tkazilganda oltingugurt oson suyuqlanadigan modda bo’lgani uchun tezda suyuqlanib, qolgan birikmalardan ajralib oqib chiqadi.

Bundan tashqari, minerallardagi asosiy komponentlarni konsentratsiyasini oshirishda undagi birikmalarning parchalanish haroratidagi farqiga asoslangan holda ham termik boyitiladi. Masalan, fosforitlarga termik ishlov berilganda ulardagi karbonatlarning parchalanishi hisobiga fosfatli komponentlarning ulushi ortadi. Bunday boyitishda nafaqat asosiy komponentlar konsentrlanibgina qolmay, xomashyolarning keyingi qayta ishlovi uchun kimyoviy aktivligi ham ortadi. Xomashyoni kimyoviy boyitish. Kimyoviy boyitish usuli xomashyo tarkibidagi birikmalarning kimyoviy reagentlar bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bo’lgan kimyoviy birikmani turli yo’llar (cho’ktirish, bug’latish, suyultirish, eritish va xokazo) bilan ajratib olishdan iboratdir. Masalan, mis kolchedani (CuFeS 2 ) ni mexanikaviy yo’l bilan CuS va FeS ga ajratib bo’lmaydi, chunki CuFeS 2 kimyoviy birikmadir. Bularni ajratishda yagona yo’l kimyoviy yo’ldir, ya’ni mis kolchedani kuydirilib qaytarilsa, FeO bilan Cu 2 S ga ajraladi. Bu aralashma qum ishtirokida suyultirilganda FeO FeSiO 3 ga aylanib, shlak holida qoladi, Cu 2 S esa suyuqlanib oqib chiqadi. Bekorchi jinslarni flotatsiyali ajratish. Fizik-kimyoviy (flotatsion) usul mineral tarkibidagi birikmalarning bir xil suyuqlikda yoki erituvchida ho’llanishi va eruvchanlik darajasi turlicha bo’lishiga asoslangandir. Tabiiy materiallar ho’llanishiga ko’ra suvda yaxshi ho’llanadigan (gidrofil) va yomon ho’llanadigan (gidrofob) turlariga bo’linadi. Suvga maydalangan mineral tushirilganda ho’llanadigan birikmalar suv ostiga tushadi, ho’llanmaydiganlari esa suv yuziga qalqib chiqadi.

Bu usul sanoatda keng qo’llanilib, flotatsion boyitish deb yuritiladi (1.4- va 1.5-rasmlar). Tarkibida mis, oltin, kumush, platina bo’lgan minerallar sulfat kislota yoki ammiak bilan yuvilsa, mis eritmaga o’tadi. Har qanday boyitish jarayoni natijasida xomashyo konsentratsiyasining ortishi bilan bir qatorda, undan chiqarib tashlanayotgan birikmalar boshqa sanoat tarmog’i uchun qimmatli mahsulot bo’lishi mumkin ekanligiga doimo katta e’tibor berish kerak. 1.4-rasm. Ho’llanmaydigan (A) va ho’llanadigan (B) birikmalarni ajratish. 1.5-rasm. Havo yordamida aralashtiriladigan flotatsiya mashinasi: 1-rezervuar kamera; 2-to’siqlar; 3-quvur; 5-kollektor.

Eritmalarni konsentrlash. Turli xil moddalarning suyuq eritmalari erituvchini bug’latish yoki sovutish orqali erigan moddani kristallantirish orqali konsentrlanadi. Eritmadan erituvchi bug’latilganda undagi erigan moddalarning konsentratsiyasi ortib boradi. Minerallar tarkibidagi komponentlarning erituvchida eruvchanligi turlicha bo’lganligi va bu eruvchanlik haroratga bog’liqligidan foydalanib eritmani sovutish orqali erigan moddalarni kristallantirish orqali ham xomashyolar boyitiladi.

Nazorat uchun savollar 1. Kimyo sanoatida qanday xomashyolar ishlatiladi? 2. Xomashyolar qanday klassifikatsiyalanadi? 3. Mineral xomashyolarga nimalar kiradi? 4. O’simlik va hayvonot xomashyolari turlarini ayting. 5. Ikkilamchi material resurslari deganda nimani tushunasiz? 6. Xomashyo resurslaridan kompleks va samarali foydalanish deganda nimani tushunasiz? 7. Xomashyoni boyitish deganda nimani tushunasiz? 8. Xomashyoni boyitishning mexanik usulini tushuntiring. 9. Xomashyoni gravitatsion boyitish usulini tushuntiring. Uning qanday turlarini bilasiz? 10. Xomashyoni boyitishning elektromagnit usulini tushuntiring. 11. Bekorchi jinslarni elektrostatik ajratish usulini tushuntiring. 12. Xomashyoni termik boyitish usulini tushuntiring. 13. Xomashyoni kimyoviy boyitish usulini tushuntiring. 14. Bekorchi jinslarni flotatsiyali ajratish deganda nimani tushunasiz? 15. Eritmalarni qanday usulda konsentrlanadi?

Adabiyotlar 1. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’it ishlab chiqarish nazariyasi va texnologik hisoblari. – T.: Fan va texnologiya, 2010. – 360 b. 2. Shamshidinov I. Noorganik moddalar va mineral o’g’itlar texnologiyasi. – T.: Iqtisod-moliya, 2014. – 324 b. 3. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’itlar va tuzlar texnologiyasi. – T.: Fan va texnologiya, 2007. – 352 b. 4. Ангелов А.И., Левин Б.В., Классен П.В. Мировое производство и потребление фосфатного сырья // Горный журнал. – Москва, 2003. – № 4-5. – С. 6-11. 5. Беглов Б.М., Намазов Ш.Р. Фосфориты Центральных Кызылкумов и их переработка. – Ташкент, 2013. – 460 с. 6. Фосфор – «элемент жизни», его возрастающая роль для человечества // Фосфаты на рубеже XXI века. - Москва, Алматы, Жанатас, 1996. – 108 с. 7. Беглов Б.М., Ибрагимов Г.И., Садыков Б.Б. Нетрадиционные методы переработки фосфатного сырья в минеральные удобрения // Химическая промышленность. – Санкт-Петербург, 2005. – Т. 82. – № 9. – С. 453-468. 8. World production of Phosphate rock // Better Crops. – Georgia (USA), 1999. – Vol. 83, – N 1. – P. 4-7. 9. The Florida phosphate industry in transition // Phosph. a. Potas. 1985. – № 140. – P. 25-27. 16. North Karolina phosphates // Phosph. a. Potas. 1986. – № 141. – P. 22-24. 17. Morocco develops its P 2 O 5 supply capability // Phosph. a. Potas. 1985. – № 136. – P. 22-28.

O'xshashlar

Kimyo sanoatining xomashyosi

Kimyo va biologiya o‘qitish usullari

Analitik kimyo fani va uning usullari

Kimyo o’qitish usullari, vositalarni tanlash va qo’llash qoidalari

Kimyo o’qitish metodikasida masalalardan foydalanish usullari