logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Жараёнли калкуляция қилиш усули (process costing)

Жараёнли калкуляция қилиш усули (process costing)

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

630.5 KB
Ko'chirib olish
Жараёнли калкуляция қилиш усули ( process costing ) Режа: 1. Жараёнли калькуляциянинг тавсифи. Эквивалент бирликларни ҳисоблаш. Жараёнли калькуляциянинг босқичлари. 2. Бошқа жараёнларга бериш ва тугалленмаган ишлаб чиқаришни баҳолаш. Жараёнли калькуляциянинг тавсифи. Эквивалент бирликларни ҳисоблаш. Жараёнли калькуляциянинг босқичлари. Жараёнли калкуляция кенг қўлланиладиган калкуляция тури ҳисобланади. Бу усулда маҳсулот таннархи маҳсулот тайёрлашнинг ҳар бир технологик жараёнида шаклланади. Буюм бир жараёндан бошқасига ушбу жараёнда маҳсулот тўлиқ тайёрланмасдан ўтказилмайди. Тайёрлаш жараёни билан параллел равишда ишлаб чиқариш харажатларини жамғариш жараёни ҳам олиб борилади, яъни буюмлар таннархнинг ўсиши амалга ошади. Ҳар бир технологик жараён учун тўғридан-тўғри ва билвосита харажатларни аниқлаш зарур. Харажатлар худди калькуляциянинг буюртмали усулидаги каби аниқланади. Бунда ҳам харажатлар хом-ашё ва материаллар, меҳнат хақи ҳамда ишлаб чиқариш устама харажатлари моддалари бўйича олиб борилади. Бунда кўпгина харажатлар буюртмали методда билвосита, жараёли усулда эса тўғридан-тўғри харажатларга айланади. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнини назорат қилиш, жараён ичида асбоб-ускуналар амортизацияси ва бошқ. Учта технологик жараёндан иборат бўлган тўлиқ ишлаб чиқариш цикли ва ишлаб чиқариш жараёнида таннархнинг ўзгаришини қуйидаги мисолда кўриб ўтамиз (жадвал): жадвал Ишлаб чиқариш жараёнида таннархнинг ўзгариши А Жараён Б Жараён Материал 2500 Меҳнат 1500 УХ 1000 Жами 5000 Б Жараёнга ўтказилди 3000 Жами 3000 А Жараёндан 3000 Материал 2500 Меҳнат 1500 УХ 500 Жами 7500 В жараёнга ўтказилди 7500 Жами 7500 В Жараён Тайёр маҳсулот Б Жараёндан ўтказилди 7500 Материал 3200 Меҳнат 2300 УХ 1100 Тайёр маҳсулот омборига ўтказилди 14100 Жами 14100 В жараёндан олинди 14100 Жами 14100 Жараёнли калкуляцияни схематик кўринишда 2-чизмада акс эттириш мумкин. Буюмларнинг тайёрлик даражасини аниқлаш маълум бир қийинчиликлар билан боғлиқ. Масалан, материаллар қиймати жараённинг бошида маҳсулотга ўтказилиши, меҳнат харажатлари ва ишлаб чиқариш устама харажатлар ушбу жараёнда ўсиб боради. Шу боис, ишлаб чиқариш харажатлари калькуляциясини таннархнинг ҳар бир компоненти бўйича тузиш зарур. Шу боис, бошқарув ҳисоби мақсадларида меҳнат ҳақи харажатлари ва ишлаб чиқариш устама харажатларини суммасини қамраб олувчи кўрсаткични қайта ишлаш қиймати деб аташ қабул қилинган. Жараёнли калкуляцияда ҳам бухгалтерия ёзувлари бир-бирига ўхшайди. Лекин бу тизимда Ишлаб Чиқариш Жараёни счети биттадан ортиқ бўлади. Қуйидаги бухгалтерия ёзувларини кўриб чиқамиз: 1. Ишлаб чиқариш жараёни - А жараён 30 Материал заҳиралари 30 Ёзув: Тўғридан-тўғри материалларнинг ишлатилиши 2. Ишлаб чиқариш жараёни - А жараён 20 Материал заҳиралари 2 Иш ҳақи бўйича мажбуриятлар 8 Жамғарилган амортизация, асбоб-ускуналар 10 Ёзув: Қайта ишлаш харажатлари, жумладан таъминот, ишчилик ва ҳисобланган амортизация 3 . Ишлаб чиқариш жараёни - Б жараён 45 Ишлаб чиқариш жараёни - А жараён 45 Ёзув : Маҳсулотнинг Б-жараёнга ўтказилиши 4. Ишлаб чиқариш жараёни - Б жараён 8 Материал заҳиралари 1 Иш ҳақи бўйича мажбуриятлар 2 Жамғарилган амортизация, асбоб-ускуналар 5 Ёзув : Қайта ишлаш харажатлари ҳисобланиши 5. Тайёр маҳсулот 50 Ишлаб чиқариш жараёни - Б жараён 50 Ёзув : Б жараёндан тайёр маҳсулот олиниши Юқоридаги бухгалтерия ёзувлари асосида А ва Б ишлаб чиқариш жараёнлари счетлари қуйидаги кўринишга эга бўлади: Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, жараёнли калкуляциянинг бош масалаларидан бири ҳар бир бўлимдан чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархини ҳамда бўлимда қолган маҳсулотнинг таннархини аниқлаш ҳисобланади. Агарда идентификацияланадиган сумма жараёндаги якунланган маҳсулот бирликларига оид бўлса у ҳолда ҳисоблаш жараёни онсон кечади. Лекин, заҳирадаги бирликлар қисман якунланган бўлса у ҳолда жараёнли калкуляция тизими ишлов тўлиқ якунланган ва бошқа жараёнга чиқарилган маҳсулотлар ҳамда ишлов тўлиқ якунланмаган ва ташқарига чиқарилмаган бирликларни ажратиб олиши лозим бўлади. Масалан, Davis Company бир хил турдаги қўғирчоқлар ишлаб чиқаради. Материаллар биринчи жараёнда киритилади. Тайёр бўлган маҳсулот иккинчи бўлимга ўтказилиб унда маҳсулотга тайёр кўринишга эга бўлиш учун қўшимча ишлов берилади. Апрел ойи давомида биринчи бўлим 25,000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарди. Бошланғич қолдиқ мавжуд эмас. Бўлимнинг апрел ойидаги харажатлари қуйидагича: Тўғридан-тўғри материал харажатлар 82,500 п. б. Қайта ишлаш харажатлари 42,500 125,000 п.б. Тайёр бўлган маҳсулот бирлигининг таннархи тенг бўлади 125,000 п.б. / 25,000 = 5,00 п.б. Агар бу кўрсаткични таннархи элементлари бўйича ҳисоблайдиган бўлсак, у ҳолда қўйидагича ҳисоб- китоб амалга оширилади: Тўғридан-тўғри материал харажатлар 82,500 п. б. / 25,000 3,30 п. б. Қайта ишлаш харажатлари 42,500 п.б. / 25,000 1,70 5,0 п.б. Тасаввур қиламиз, апрел ойи давомида 25,000 бирлик ҳаммаси ҳам тайёр ҳолда эмас. Мисол учун, 5000 бирлик маҳсулот апрел ойининг охиригача ушбу жараёнда тайёр ҳолатга келтирилмади. Барча тўғридан-тўғри харажатлар жараённинг бошида киритилган, фақат жараён сўнгида тайёр ҳолатга келтирилмаган 5000 бирлик маҳсулотга атига 25% миқдоридагина қайта ишлаш харажатлари амалга оширилган, яъни бу маҳсулотлар ¼ қисмгагина тайёр. Бундай ҳолатларда жараёндан ташқарига чиқарилган маҳсулотлар ҳамда ҳисобот ойининг сўнгида жараёнда қолган маҳсулот бирликларининг таннархи қанча? Бу заҳиралар таннархини аниқлашнинг бош масаласидир. Шу боис, жараёнли калкуляция тўлиқ якунланган ва бошқа жараёнларга чиқарилган ҳамда қисман якунланган ва жараёндан чиқарилмаган маҳсулотларнинг таннархини фарқлаган ҳолда ҳисоблаш йўлларини кўрсата олиши лозим бўлади. Ушбу масалаларга жавоб топишда жараёнли калкулцияни қуйидаги бешта босқичга бўлиш мақсадга мувофиқдир: • Биринчи босқич : Бирликларнинг жисмоний миқдорини ҳисоблаб чиқиш. • Иккинчи босқич : Харажатлар моддалари бўйича бирлик таннархини ҳисоблашда эквивалент бирликлар миқдорини аниқлаш. • Учинчи босқич : Харажат моддалари бўйича ҳамда жами таннархни Ишлаб Чиқариш Жараёни счети маълумотлари бўйича аниқлаш. • Тўртинчи босқич : Эквивалент бирлик таннархини ҳисоблаш. • Бешинчи босқич : Таннархни тўлиқ якунланган бирликлар ҳамда Ишлаб Чиқариш Жараёни охиридаги бирликларга тақсимлаш. Биринчи ва иккинчи босқичлардаги амалга ошириладиган жараёнлар жадвалда келтирилган. жадвал Бирликларнинг жисмоний миқдори ва эквивалент бирлик ҳисоби Маҳсулот оқими 1-босқич. Жисмоний бирликлар 2-босқич. Эквивалент бирлик Тўғридан-тўғри материал Қайта ишлаш харажатлари Бошланган ва якунланган 20,000 20,000 20,000 Ишлаб чиқариш жараёни, охирида 5,000 (25%)* 5,000 1,250** Ҳисоблаш учун асос бўладиган бирликлар 25,000 25,000 21,250 *Бу ишлаб чиқариш жараёни охирида мавжуд бўлган бирликларга ишлов берилганлик даражасини тавсифлайди. ** 5,000 жисмоний бирлик х 25% қайта ишлаш харажатларининг амалга оширилган қисми. Бирликларнинг жисмоний ва эквивалент бирликлари Ушбу жадвалда биринчи босқичида маҳсулотлар жисмоний бирликлари ҳаракати кўрсатилди. Апрел ойида ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги қанчага тенг? 25,000 бирлик бўлмайди. Чунки, 20,000 бирлик тўлиқ якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган, 5,000 бирлик эса қисман якунланган. Қисман якунланган бирликларни тўлиқ якунланган бирликларга тенглаштириб бўлмайди. Шу боис, ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигини жисмоний бирликлар билан эмас, балки эквивалент бирликлар билан ўлчаш мақсадга мувофиқдир. Бошқача талқин қилинадиган бўлса бу ҳолатни қуйидагича талқин қилишимиз мумкин. Ишлаб чиқаришнинг узлуксизлиги технологик жараёнларни чуқурроқ кўриб чиқишни тақозо қилади. Ҳисобот даврининг бошида ва охирида ярим фабрикантлар, яъни тўлиқ ишлаб чиқариш циклини ўтамаган буюмлар амал қилади. Бундай буюмларнинг қиймати тайёр маҳсулотнинг қийматидан кичик. Шу боис, маҳсулот бирлигининг қийматини умумий қийматни ишлаб чиқариш жараёнидаги маҳсулот бирлигига бўлиш орқали топиш мумкин бўлмай қолади. Натижада, ишлаб чиқариш жараёнида бўлган бирликларни тайёр маҳсулот эквивалентига айлантириш керак. Масалан, киритилган 10,000 бирлик буюмдан фақат 7000 таси тайёр, қолган 3000 таси 1/3 қисмга тайёр. Демак, 3000 та ярим фабрикант 1000 дона тайёр маҳсулотга эквивалентли ҳисобланади. Демак, маҳсулот бирлиги таннархини ҳисоблашда тайёр маҳсулот миқдори 8000 бирлик олинади. Демак , Эквивалент бирликлар деганда, бу ушбу жараёнда тўлиқ якунланган ҳамда қисман якунланган бирликларнинг тўлиқ маҳсулот бирлигига айналтирилганда ҳисобга олиналиган бирликлари тўплами тушунилади. 3.6- жадвалда 2-қадамда кўрсатилган тўғридан-тўғри материал харажатлар учун эквивалент бирлик 25,000 бирлик, қайта ишлаш харажатлари учун эквивалент бирлик 21,250 бирлик эканлиги ҳисобланган. Демак, қайта ишлаш харажатларининг тўртдан бир қисми ишлаб чиқариш жараёнининг охирги қолдиғига қўшилмоқда. жадвалда ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархи ҳисоботи келтирилган. Бу ҳисобот 3, 4 ва 5-босқичларни ўзида акс эттирмоқда. жадвал Ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархи ҳисоботи Қадамл ар Таннарх Жами Шу жумладан Тўғридан-тўғри материаллар Қайта ишлаш харажатлари 3-қадам Жами харажатлар Эквивалент бирлиги 125,000 п.б. 82,500 п.б. 25,000 42,500 п.б. 21,250 4-қадам Эквивалент бирлик таннархи 3,30 2,00 5-қадам Таннархни тақсимлаш: Якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган (20,000 106,000 п.б. (20,000 *5,30 п.б.)* Ишлаб чиқариш жараёни, охирида (5,000 бирлик): Тўғридан-тўғри материал Қайта ишлаш харажатлари 16,500 п.б. 2,500 19,000 п.б. 5000 *3,30 1,250 * 2 Жами таннарх 125,000 п.б. • Эвивалент бирлиги таннархи = 3,30 + 2,00 = 5,30 п.б. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, 4-қадамда маҳсулот эквивалент бирлигининг таннархи аниқланган. Бу кўрсаткич 5,30 п.б. дан ташкил топган (3,30 + 2,00). 5-қадамда эса ишлаб чиқарилган, яъни тўлиқ якунланган ва бошқа жараёнга ёки тайёр маҳсулотга ўтказилган маҳсулотларнинг таннархи 20,000 * 5,30 = 106,000 п.б. га тенглиги аниқланган. Давр охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш кўрсаткичи харажатларнинг иккита элементи бўйича алоҳида ҳисобланган. Тўғридан-тўғри материал харажатлар бўйича 5,000 бирлик * 3,30 п.б. = 16,500 п.б. га тенг. Қайта ишлаш харажатлари бўйича эса 1,250 * 2 = 2,500 п.б. ни ташкил этмоқда. 5000 бирлик 25%га тайёр бўлганлиги учун тайёр маҳсулот сифатида эквиваленти 5000 бирлик * 25 % = 1,250 бирлик бўлади. Иккита элемент бўйича таннархи суммаси 19,000 п.б. бўлмоқда. Бу апрел ойининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш қолдиғини беради. Ушбу операцияларнинг журнал ёзувлари қуйидагича амалга оширилади: 1. Ишлаб чиқариш жараёни - А-жараён 82,500 Материаллар 82,500 Ёзув: Апрел ойида материаллар ишлаб чиқаришга чиқарилди. 2. Ишлаб чиқариш жараёни - А-жараён 42,500 Турли хил счётлар 42,500 Ёзув: Қайта ишлаш харажатлари: таъминот, меҳнат, амортизация харажатлари 3. Ишлаб чиқариш жараёни - Б-жараён 1 06, 000 Ишлаб чиқариш жараёни - А-жараён 106,000 Ёзув: Апрел ойида А-жараёнда тўлиқ тугалланиб Б-жараёнга ўтказилган бирликлар таннархи Ишлаб чиқариш жараёни счети Т кўринишда қуйидагича бўлади: Жараёнли калкуляцияни тўлароқ тушуниб олиш учун юқоридагига ўхшаш мисолларни ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархини бошқача кўринишдаги жадваллар ёрдамида тузишни чуқурроқ кўриб ўтайлик. Ушбу жадвал учта қисмдан иборат бўлиши мумкин. Биринчи қисмида ишлаб чиқаришга киритилган маҳсулот бирлиги, ишлаб чиқаришдан ташқарига чиқарилган бирлик ҳамда ишлаб чиқариши тугалланмаган бирлик миқдори, яъни бирликларнинг жисмоний ҳаракати тўғрисидаги маълумотлар берилади. Иккинчи қисмида ҳисобот даврида ишлаб чиқариш таннархи ва маҳсулот бирлигининг таннархи, учинчи қисмида эса эквивалент бирлиги ҳисоби кўрсатилади (жадвал): Жадвал Grubbs Manufacturing Company Ишлаб чиқараётган маҳсулот таннархи тўғрисида ҳисобот Ҳисобга олинадиган бирликлар Бирлик Ҳисобга олинган бирлик Бирлик Ҳисобот даврида ишлаб чиқаришга олинган бирлик 11,000 Ишлаб чиқаришдан ташқарига чиқарилган бирлик 10,000 Ишлаб чиқариш жараёнидаги охирги қолдиқ 1,000 Жами ҳисобга олинадиган бирлик 11,000 11,000 Ҳисобга олинадиган таннарх Таннарх Эквивалент бирлик Бирлик таннархи Тўғридан-тўғри материал $13,750 11,000 $1,25 Тўғридан-тўғри меҳнат 8,560 10,700 0,80 Устама ишлаб чиқариш харажатлари 12,840 10,700 1,20 Ҳисобга олинадиган жами таннарх $35,150 $3,25 Ҳисобга олинган таннарх I- усту н II-устун III-у сту н IV-устун Жараёндан ташқарига чиқарилган бирлик 10,000 бирлик $ 3,25 $32,500 Ишлаб чиқариш жараёни охирида заҳиралар: Тўғридан- тўғри материал Тўғридан-тўғри меҳнат Устама 1,000 бир. 1,25 $1,250 700 бир. 0.80 560 700 бир. 1.20 840 2,650 Ҳисобга олинган жами таннарх $35,150 Материал Қайта ишлаш харажатлари Ҳисобот даврида ишлаб чиқаришга олинган ва якунланган бирликлар 10,000 10,000 Ишлаб чиқариш жараёни якунидаги материал: 1,000 бирлик 100% материал қўшилишини ҳисобга олиб 1,000 Ишлаб чиқариш жараёни якунида қайта ишлаш: 1,000 бирлик 70% қайта ишланган 700 Ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган эквивалент бирлик 11,000 10,700 Ишлаб чиқариш таннархи, маҳсулот бирлигининг таннархи ҳамда эквивалент бирлигини ҳисоблаш тартибини яна қўлайроқ бошқача жадвал кўринишида кўриб ўтайлик. А жараён тўғрисидаги ахборотлар : Ҳисобот даврининг бошида тугалланмаган ишлаб чиқариш А жараёнга киритилган маҳсулот бирлиги, бирлик 16,000 Қайта ишлаш якунланган ва Б жараёнга ўтказилган маҳсулот, бирлик 11,000 Ҳисобот даврининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш, бирлик 5,000 Ушбу дарда материал харажатлари, п.б. 90,000 Даврда қайта ишлаш қиймати, п.б. 60,000 Материал харажатлари жараённинг бошида амалга оширилади, қайта ишлаш қиймати жараён давомида текис қўшилиб боради. Тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг тайёрлик даражаси 50% баҳоланмоқда. Аниқлаш талаб этилади Б жараёнга ўтказилган маҳсулот таннархи ва ҳисобот даврининг охиридаги тугалланмаган ишлаб чиқариш таннархини ҳисоблаш. Талаб қилинадиган ҳисоб-китоблар натижаларини қуйидаги жадвалда расмийлаштирамиз (жадвал): жадвал Маҳсулот таннархи тўғрисидаги ҳисобот 1. Маҳсулот бирлиги таннархининг ҳисоби : 2. Жараён якунида ишлаб чиқариши тугалланмаган бирликлар таннархи : Материалларнинг қиймати (5000 бирлик * 5.6250) 28125 Қайта ишлаш қиймати (2500 бир. * 4.4445) 11111 39236 3. Жараёнда якунланган тайёр маҳсулот таннархи Тайёр маҳсулот (11000 х 10.0695) 110764 А Жараён бўйича тугалланмаган ишлаб чиқариш счёти қуйидаги кўринишга эга бўлади (жадвал): жадвал А-жараён бўйича тугалланмаган ишлаб чиқариш жараёни Сумма Сумма Материаллар 90000 Маҳсулот Қайта ишлаш таннархи 110770 харажатлари 60000 Жараён якунида тугалланмаган бирлик таннархи 39236 Жами ___________ | 150000 \ Жами __________ | 150000 Олдинги А жраённинг таннархи Б жараёнда алоҳида элемент сифатида қаралади. Ишлаб чиқариш жараёни йўқотишлардан ҳоли эмас. Суюқликларнинг бўғланиши, материалларни ишлатишдаги йўқотишлар, ишлаб чиқаришдаги брак ва бошқа йўқотишларни киритиш мумкин. Ишлаб чиқариш тўғри ташкил этилган ҳолларда уларни минимумга келтириш мумкин ва бу норматив йўқотишлар деб аталади (назорат қилиб бўлмайдиган). Қочиб бўлмайдиган харажатлардан ташқари ишлаб чиқаришнинг нормал ташкил этилишида юзага келмасдан, балки технологик жараёнлардаги нуқсонлар эъвазига юзага келган йўқотишлар ҳам мавжудир. Бундай йўқотишлар нормадан юқори йўқотишлар ёки назорат қилинадиган харажатлар деб аталади. Норматив йўқотишлар маҳсулотларнинг таннархига олиб борилади, нормативдан юқори йўқотишлар эса ишлаб чиқариш даврининг охиридаги фойда ва зарарлар счетидан ҳисобдан чиқарилади. 1-мисол. Ишлаб чиқариш жараёнида 1300 литр, қиймати 13000 п.б бўлган суюқлик ишлатилади. Норматив йўқотиш 20%, бу 260 литрни ташкил этади. Маҳсулот бирлиги таннархини аниқлаш талаб этилади. Тайёр маҳсулотнинг таннархи қуйидаги формула бўйича аниқланади: Ишлаб чиқариш харажатлари 13000 п. б = 13000/1040 = 12.5 п.б./л Кутилаётган маҳсулот чиқиши 1300 л-260л. Агар ишлаб чиқариш жараёнида нуқсонларга йўл қўйилса ушбу йўқотишлар кўпайиши мумкин. 2-мисол. 1040 л кутилаётган маҳсулот чиқишида 950 л маҳсулот олинди. Бунда нормадан ортиқча йўқотиш 90 л. ни ташкил этмоқда. Тайёр маҳсулот таннархини аниқлаш талаб этилади. Маҳсулот бирлиги таннархи бунда ўзгармайди, яъни 1 мисолда аниқланган 12.5 п.б/л. ни ташкил этади. Ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари қуйидагича тақсимланади: Тайёр маҳсулот (950 л.* 12.5 п.б) 11875 п.б Нормадан ортиқча харажатлар (90 л.*12.5 п.б) 1125 п.б 13000 п.б Тугалланмаган ишлаб чиқариш счети қуйидаги кўринишга эга бўлади (3.11- жадвал). жадвал Тугалланмаган ишлаб чиқариш Миқ Баҳо Сумма Миқ Баҳо Сумм дори си дори си а Киритилаётган Норматив йўқотиш 260 ресурсларга Нормативдан юқори харажатлар 1300 10 13000 йўқотиш 90 12.5 1125 Маҳсулот таннархи 950 12.5 11875 Жами 1300 13000 Жами 1300 13000 Норматив йўқотишлар брак маҳсулотлар бўлганда уларнинг ҳисобида шуни инобатга олиш керакки брак маҳсулотларнинг бир қисми реализация қилиниши мумкин. Брак маҳсулотларни сотишдан олинган даромадларни таннарх счетининг кредитида ҳисобга олиш лозим. Масалан, технологик жараёнда 3500 та, қиймати 15000 п.б. бўлган тайёрловга мўлжалланган буюмдан 3000 та маҳсулот олинди. 500 та брак маҳсулотни 1.5 п.б. дан реализация қилиш мумкин. У ҳолда таннархни ҳисоблаш қуйидагича амалга оширилади. Ишлаб чиқариш харажатлари (норматив йўқотишлар реализацияси қийматидан ташқари) Кутилаётган маҳсулот чиқиши = 15000 п.б. - (500 х 1.5 п.б.) / (3500-500) = 14250/3000 = 4.75 п.б. Ушбу жараённинг тугалланмаган ишлаб чиқариш счети қуйидаги кўринишга эга бўлади (жадвал): жадвал Тугалланмаган ишлаб чиқариш Миқд ори Баҳ оси Сумма си Миқ дори Баҳо си Сумма си Киритилаётган ресурсларга харажатлар 3500 4.30 15000 Норматив брак Маҳсулот таннархи 500 3000 1.5 4.75 750 14250 Жами I 3500 I I 15000 I Жами I 3500 I I 5000 Нормативдан ортиқча браклар юзага келганда , ( масалан 100 бирлик ) уни сотишдан олинган даромад режалаштирилмаган даромад бўлиб , уни маҳсулот бирлиги таннархининг камайишига олиб бориш мумкин бўлмайди . Бу даромад алоҳида “ Нормадан юқори йўқотишлар ” счетининг кредитида кўрсатилади . Ушбу счетларнинг кўриниши қуйидагича бўлади ( жадвал ): жадвал Агар ҳақиқий йўқотишлар кутилаётган йўқотишлардан кам бўлса, нормадан ортиқча даромад юзага келади, қайсики нормадан ортиқ йўқотишлар каби ҳисобланади, лекин таннархни ҳисоблашда ҳисобдан чиқарилмайди. Масалан, навбатдаги жараёнга 1500 бирлик умумий қиймати 1500 п.б. миқдорида маҳсулот ўтказилди. Норматив йўқотиш бошланғич қолдиғига нисбатан 1/6 ташкил қилади, яъни 250 бирлик, лекин ҳақиқатдаги йўқотиш 150 бирликни ташкил этмоқда. жадвал Ушбу қоидалар умумэътироф этилган қоидалар бўлиб маҳсулот таннархини ҳисобга олишда инобатга олиниши талаб этилади. Маъруза. Бошқа жараёнларга бериш ва тугалленмаган ишлаб чиқаришни баҳолаш. Тугалланмаган ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлашда ушбу даврда маҳсулот бирлиги таннархини калькуляция қилиш учун унинг бошланғич заҳирасини жорий ҳисобот даврига тақсимлашни бажариш учун йўл қўйилишлардан фойдаланилади. Иккита муқобил усулдан фойдаланилади: 1. Ўртача салмоқли усул - бунда ҳисобот даврининг бошидаги тугалланмаган ишлаб чиқариш ишлаб чиқаришга тўлиқ жалб қилинган ва тайёр маҳсулот таннархи ҳамда ҳисобот даврининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш қийматини ҳисоблашга киритилган деб қаралади. 2. ФИФО методи - бунда ҳисобот даврининг бошидаги тугалланмаган ишлаб чиқариш биринчи қайта ишланган ва ҳисобот даврида тугалланган маҳсулот бирлиги ҳисобланади. Ушбу усулларнинг қўлланилишини қуйидаги мисолда кўриб ўтамиз (Управленческий учет I . Ташкент 2003г. 127-128 б.). Мисол: Компания иккита жараённи амалга оширади (Х ва У). Материаллар даставалл Х жараёнига киритилади, қўшимча материаллар эса У жараёнида қўшилади. Қайта ишлаш қиймати иккала жараёнда ҳам бир текис қўшилиб борилади. Маҳсулот бирлиги Х жараёндан У жараёнга тўғридан - тўғри ўтказилади. У жараёнидан эса тайёр маҳсулот олиниб омборга топширилади. Ушбу давр маълумотлари қуйидагича (жадвал): жадвал Х ва У жараёнлар тўғрисидаги маълумотлар Х жараён У жараён Ҳисобот даврининг бошида тугалланмаган ишлаб чиқариш 6000 бирлик, 3/5 тайёр ҳолда, 24000 п. б. материаллар ҳамда қайта ишлаш қиймати 15300 п.б. 2000 бирлик, 4/5 тайёр ҳолда, ўтган давр таннархи 30600 п.б., материаллар 4000 п.б. ва қайта ишлаш қиймати 12800 п.б. Ушбу даврда тайёрланиши бошланган маҳсулот бирлиги 16000 18000 Ҳисобот даврининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш, бирлик 4000 (3/4 тайёр ҳолда) 8000 (1/2 тайёр ҳолда) Ушбу даврда қўшилган материаллар 64000 п.б. 20 000 п.б. Ушбу даврда қўшилган қайта ишлаш қиймати 75000 п.б. 86400 п.б. Биринчи босқичда ҳисобот даврида қайта ишлаши якунланган маҳсулот миқдори бирлигини аниқлаймиз (жадвал): жадвал Қайта ишлаши якунланган маҳсулот миқдори Х жараён У жараён Ҳисобот даврининг бошида тугалланмаган ишлаб чиқариш, бирлик 6000 2000 Ҳисобот даврида ишлаб чиқариши бошланган маҳсулотлар бирлиги 16000 18000 Ҳисобот даврида жами жалб қилинган бирликлар 22000 20000 Минус: Ҳисобот даврининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш, бирлик 4000 8000 Тайёр маҳсулот, бирлик _______________ | 18000 ________ | 12000 Ўртача салмоқли усул . Ушбу методда Х жараёни учун маҳсулот бирлиги таннархининг ҳисоби қуйидагича аниқланади (жадвал): жадвал Маҳсулот таннархи ҳисоби 1. Маҳсулот бирлигининг таннархи: Хаража тлар элемент лари ТИЧ ( д/б) , п.б. Ж ор ий хараж атлар, п.б. Умум и й танна р х, п.б. Тайёр маҳсул от, бирлик ТИЧ (д/о) экв. бирлиги Экв. бирлик суммас и Маҳсулот бирлиги таннарх, п. б. Материа ллар 24000 64000 88000 18000 4000 22000 4.0 Қайта ишлаш қиймати 15300 75000 90300 18000 3000 (4000 х ¾) 21000 4.30 39300 139000 178300 8 .30 2. Тугалланмаган ишлаб чиқариш таннархи Материал қиймати (4000 бир х 4 п.б.) 16000 п.б. Қайта ишлаш қиймати (3000 бир. 4.30 п.б.) 12900 п.б. 28900 3. Тайёр маҳсулот таннархи (18000 бир х 8.30 п.б.) 149400 178300 Х Жараённинг тагалланмаган ишлаб чиқариш счети қуйидаги кўринишга эга бўлади (жадвал): жадвал Тугалланмаган ишлаб чиқариш счети ТИЧ (д/б) 39300 Материаллар 64000 Қайта ишлаш қиймати 75000 У жараёнига ўтказилган маҳсулот 149400 ТИЧ(д/о) 28900 178300 ТИЧ (д/о) 28900 178300 Ушбу мисолдан кўриниб турибдики, ҳисобот даврининг бошида тугалланмаган ишлаб чиқариш харажатлари суммаси жорий давр харажатлари элементларига қўшилади ва шу сумма элементлар бўйича ҳисобот даврида тайёр маҳсулотлар суммасини ҳисоблашда ва худди шунингдек, ҳисобот даврининг охирида чиқаришни баҳолашда фойдаланилади. У жараёнда харажатлар элементлари учта бўлади. Х жараёндан қиймати алоҳида харажат элементи сифатида қаралади. У жараён учун маҳсулот бирлиги таннархини ҳисоблаймиз ( жадвал): жадвал Юқоридаги ҳисоб-китоблардан маълумки, олдинги жараённинг харажатлари ҳисобот даврининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқаришни ҳисобга олишда тўлиқ ишлаб чиқарилган маҳсулотга қўшилган деб тасаввур қилинаяпди. ФИФО усули. Ушбу усулнинг моҳияти шундан иборатки, ҳисобот даврининг бошидаги тугалланмаган ишлаб чиқариш жорий даврда қайта ишланиши, якунланиши ва тайёр маҳсулот таннархига киритилиши лозим. Давр бошидаги тугалланмаган ишлаб чиқариш қиймати тайёр маҳсулотга алоҳида олиб борилади, маҳсулот таннархи эса жорий давр харажатларига асосланади. Юқоридаги мисол маълумотлари бўйича ФИФО усулининг қўлланилишини кўриб ўтайлик. Х жараёни бўйича (жадвал): жадвал ФИФО усулида маҳсулот таннархи ҳисоби 1. Маҳсулот бирлигининг таннархи Харажатлар элементлари Ж ор ий харажатла р, п.б. ТМ минус ТИЧ (д/ б) экв бирлиги ТИЧ экв бирлиги ( д/ о) Экв. бирлиг и с умма Бирлик танна р хи, п.б. Материаллар 64000 12000 (18000-6000) 4000 16000 4.00 Қайта ишлаш қиймати 75000 14400 (18000-3600*) 3000 (4000 ¾) 17400 4.31 139000 178300 8.31 2. Тугалланмаган ишлаб чиқариш таннархи (д/о): Материаллар қиймати (4000 бир. х 4.00 п.б.) 16000 Қайта ишлаш қиймати (3000 бир. х 4.31 п.б.) 12931 28931 3. Тайёр маҳсулот таннархи: Тугалланмаган ишлаб чиқариш (д/б) (24000+15300) 39300 Материал қиймати (12000 бир. х 4 п.б.) 48000 Қайта ишлаш қиймати (14400 бир. х 4.31 п.б.) 62069 149369 178300 У жараён бўйича (жадвал): жадвал ФИФО усулида маҳсулот таннархи ҳисоби 1. Маҳсулот бирлигининг таннархи ҳисоби Солиштиришлардан кўриниб турибдики, агар нархларнинг тебраниши унчалик катта бўлмаса ўртача салмоқли ва ФИФО усули бир хил натижани беради. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, норматив йўқотишлар маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича харажат сифатида қаралиши лозим. Норматив йўқотишларни акс эттириш учун уларни тайёр маҳсулот таннархига қўшиш ёки бир қисм йўқотишларни ҳисобот даврининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш таннархига олиб бориш керак бўлади. Бунинг учун биз йўқотишлар ишлаб чиқаришнинг қайси босқичида юз берганлигини билишимиз керак бўлади. Агар норматив йўқотишлар жараённинг охирига яқин юз берса ва бу назорат қилиш орқали аниқланса, йўқотишларнинг қиймати фақат назоратдан ўтказилган маҳсулотларнинг таннархига олиб борилиши керак бўлади. Мисол. Даврнинг бошида тугалланмаган ишлаб чиқариш заҳираларига эга бўлмаган бўлим ишлаб чиқариш жараёнига 1000 бирликда маҳсулот киритади: 600 бирлиги қайта ишлаш жараёни тугатилган, 300 бирлиги яримига тугалланган ва 100 бирлик брак қилинган (барча йўқотишлар норматив). Йўқотишлар ишлаб чиқаришнинг тугалланиш стадиясида аниқланди. Назорат тугалланиш стадиясида амалга оширилган. Материалларнинг қиймати 5000 доллар, қайта ишлаш қиймати 3400 доллар. Ҳисоб-китобларни қуйидаги жадвалда расмийлаштирамиз (жадвал) жадвал Маҳсулот таннархи ҳисоби 1. Маҳсулот бирлиги таннархини ҳисоблаш Харажатларн Умум ий Нормат ТИЧ Экв. Б ирлик инг та ннарх ТМ, ив экв. бир бирлиги та ннархи, элементлари и, п.б. бирли к йўқоти шлар, бирлик ( д/ о) суммаси п.б. Материаллар 5000 600 100 300 1000 5.0 Қайта ишлаш 3400 600 100 150 (300 850 4.0 қиймати х ½ ) 8400 9.0 2. Тугалланмаган ишлаб чиқариш таннархи (д/о) : Материаллар (300 бир. х 5 п.б.) 1500 Қайта ишлаш қиймати (150 бир х 4 п.б.) 600 2100 3. Тайёр маҳсулот (600 бир х 9 п.б.) 5400 плюс норматив йўқотишлар (100 б.х 9 п.б.) 900 6300 8400 Энди олиб кўрайлик, йўқотишлар ишлаб чиқариш 50 % якунланиш босқичига етганда аниқланди. Маҳсулот таннархини ҳисоблаш тартиби қуйидагича бўлади (жадвал): жадвал Маҳсулот таннархи ҳисоби 1. Маҳсулот бирлиги таннархини ҳисоблаш Харажатларнин г элементлари Умум ий танна рхи, ТМ, бирли к Нормат ив йўқоти шлар, ТИЧ экв. бир ( д/ о) Экв. бирлиги суммаси Б ирлик та ннархи, п.б. Материаллар 5000 600 100 300 1000 5.0 Қайта ишлаш қиймати 3400 600 50 (100 х ½) 150 (300 х ½) 800 4.25 8400 9.25 Норматив йўқотишлар: Материалларнинг қиймати (100 бирлик х 5 п.б.) 500.00 Қайта ишлаш қиймати (50 бирлик х 4.25 п.б.) 212.50 712.50 Бизнинг мисолда йўқотишлар ишлаб чиқаришнинг 50% лик якунланганлик стадиясида аниқланди. Демак, йўқотишлар миқдорини тайёр маҳсулот ва тугалланмаган ишлаб чиқариш ўртасида тақсимлаш керак. Агар йўқотишлар 60 %лик якунланганлик стадиясида аниқланганда эди, у ҳолда йўқотишлар тўлиқ тайёр маҳсулот таннархига олиб борилар эди. Энди, меъёрдан ортиқча йўқотишлар юз берганда маҳсулот бирлигининг таннархини аниқлаш тартиби билан танишиб чиқайлик. Масалан, ҳисобот даврининг бошида тугалланмаган ишлаб чиқариш заҳиралари нолга тенг. 1000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш бошланди. Шундан, 600 бирлиги тўлиқ ишлаб чиқарилди. 250 бирлиги 20% га тайёрланди, 150 бирлиги брак қилинди (бундан 100 бирлиги норматив йўқотиш, 50 бирлиги меъёрдан ортиқча йўқотиш). Йўқотишлар жараён тугагандан кейин аниқланди. Материалларнинг қиймати 8000 п.б. (барча материаллар ишлаб чиқаришнинг бошида киритилади), қайта ишлаш қиймати 4000 п.б. Ҳисоб китоблар натижаларини жадвалда расмийлаштирамиз: жадвал Маҳсулот таннархининг ҳисоби 1. Бирлик таннархини аниқлаш Харажатларнин г элементлари Умум ий та нна р хи, п.б. ТМ, бирли к Нормат ив йўқоти шлар, НО Й, бир л ик ТИЧ экв. бир (Д/О) Экв. бирли ги с умма Бирли к танна рхи, Материаллар 8000 600 100 50 250 1000 8.0 Қайта ишлаш қиймати 4000 600 100 50 50 (250 х 20%) 800 5.00 12000 13.0 0 2. Тугалланмаган ишлаб чиқариш таннархи (д\о) Материаллар (250 бир. х 8 п.б.) 2000 Қайта ишлаш қиймати (50 бир. х 5 п.б.) 250 2250 3. Тайёр маҳсулот (600 х1 3 п.б.) 7800 плюс норматив йўқотишлар (100 бир. 13 п.б.) 1300 9100 3. Нормативдан ортиқ йўқотишлар (50 б. х13п.б.) 650 12000 Жараён бўйича тугалланмаган ишлаб чиқариш счети Материаллар 8000 Кейинги жараёнга ўтказилди 9100 Қайта ишлаш қиймати 4000 Фойда ва зарарлар ҳисобидан қопланган нормативдан ортиқча йўқотишлар 650 Жами 12000 ТИЧ (д\о) 2250 12000 ТИЧ (д/о) 2250 Ушбу жараёндан кўриниб турибдики, норматив йўқотишлар тайёр маҳсулот таннархига олиб борилган. Нормативдан ортиқча йўқотишлар эса алоҳида ҳисобга олинган ва фойда ва зарарлар счетига олиб борилган. Уларнинг сотилмаслиги ҳисобга олинган. Жараёнли калкуляция сўнгида жорий даврдаги ҳақиқий харажатлар меъёрий харажатлар билан солиштирилиб турилади. Бу эса харажатларни меъёрлардан четланишини назорат қилиб туриш имконини беради. Айрим чет эл адабиётларида жараёнли калкуляцияда ҳисоб- китобларни 5 та босқичда амалга ошириш тартиби кўрсатилган. Ушбу босқичлар қуйидагилардан иборат: 1-қадам . Жисмоний бирликлар оқимларини ҳисоб-китоб қилиш. 2-қадам . Бошқа жараёнга чиқарилган эквивалент бирликларни ҳисоблаш. 3-қадам . Жами таннархи ҳисобини тўплаш, қайсики ишлаб чиқариш жараёни счетининг жами дебет суммаси. 4-қадам . Эквивалент бирлиги таннархини ҳисоблаш. 5 - қадам . Таннархни тугалланган бирликлар ва ишлаб чиқариш жараёни охиридаги бирликларга тақсимлаш. Ушбу босқичларнинг бажарилишини қуйидаги мисолда кўриб ўтамиз. А пластик компанияси катта ҳажмдаги болалар ўйинчоғини ишлаб чиқаради, қайсики компания жараёнли калкуляцияда иккита жараённи қўллайди - биринчи жараён қуйиш бўлими, иккинчиси якунлаш бўлими. Тўғридан-тўғри материаллар қуйиш жараёнининг бошида киритилади ва қўшимча тўғридан-тўғри материаллар эса якунлаш жараёнининг охирида қўшилади. Қайта ишлаш қиймати ишлаб чиқариш жараёнида бир текисда қўшилиб боради. Қуйиш жараёни якунлангандан сўнг, маҳсулот зудлик билан якунлаш жараёнига ўтказилади ва бу жараёндан маҳсулотлар тайёр маҳсулотларга ўтказилади. 2009 йил март ойида қуйиш жараёнининг маълумотлари қуйидагича: Ишлаб чиқариш жараёни: Бошланғич заҳиралар: 10.000 бирлик Тўғридан тўғри материаллар $4.000 Қайта ишлаш харажатлари (40%)* 1.110 $5.110 Март ойида якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар 48.000 бирлик Март ойида кирим қилинган бирликлар 40.000 бирлик Ишлаб чиқариш жараёни, охирги бирлик 2.000 бирлик (50%)* Март ойида қўшилган тўғридан-тўғри материал $22.000 Март ойида қўшилган қайта ишлаш харажатлари $18.000 Заҳиралар ҳисоби мақсадида бухгалтер қуйидагиларни амалга оширишлари лозим: • Жараёнда (бизнинг мисолда қуйиш жараёни) якунланган ва бошқа жараёнга ёки бўлимга ўтказилган маҳсулот таннархини ҳисоблашлари; • Ишлаб чиқариш жараёни якунида охирги заҳираларни ҳисоблашлари; • Операциялар суммаларига журнал ёзувларини амалга оширишлари. Юқоридаги мисол маълумотлардан фойдаланиб қайд этиб ўтилган босқичлар асосида маҳсулот таннархини жараёнли калкуляциясини амалга оширамиз. 1-қадам. Жисмоний бирликлар оқимларини ҳисоб-китоб қилиш. З аҳиралар ҳис обида қо лдиқ ва оборотлар ўртасидаги боғлиқликни белгилашда қуйидаги классик формуладан фойдаланамиз: Бошланғич заҳира + Кирим қилинган бирликлар = Бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар + Охирги заҳира. Ушбу формуладан фойдаланиб қуйидаги ҳисоб-китобларни амалга оширамиз. Жисмоний бирликлар ҳисоб-китоби Ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич 10.000 (40%)* Жорий даврда кирим қилинган бирликлар 40.000 Ҳисобга олиш учун бирлик 50.000 Жорий даврда якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар: Бошланғич заҳиралардан 10.000 Кирим қилинганлардан якунлангани 38.000 Ишлаб чиқариш жараёни, охирида 2.000 (50%)* Ҳисобга олинган бирлик 50.000 * Тугалланганлик даражаси, фақат шу бўлим қайта ишлаш қиймати учун, яъни тугалланмаган ишлаб чиқаришдаги заҳиралар ҳолати тўғрисидаги маълумотлар. 1-қадамдаги ҳисоб-китоблар жараёнли калкуляциянинг иккита усули (ўртача салмоқли ҳамда ФИФО) учун ҳам бир хил амалга оширилади. Лекин, 2-5- қадамдаги ҳисоб-китоблар танланган усулга боғлиқ бўлади. Шу боис, ушбу босқичларнинг бажарилишини ҳар бир усулда алоҳида кўриб ўтамиз. ЎРТА ЧА САЛМОҚЛИ УСУЛ 2-қадам . Бошқа жараёнга чиқарилган эквивалент бирликларни ҳисоблаш. Маҳсулотларни Қуйиш Бўлимида тўғридан-тўғри материаллар жараённинг бошида киритилади. Натижада, харажатларнинг материаллар моддаси бўйича жисмоний миқдор ва ишлаб чиқариш охирида қолган бирликлар учун эквивалент ҳисобланганда ишлаб чиқариши тўлиқ тугатилган ва ушбу бирликлар 100%га тўлиқ ишланган деб қаралади. Чунки, тўғридан-тўғри материаллар бир марта киритилиб барча жараёнга тақсимланади. Тўғридан-тўғри материаллар учун эквивалент бирлик қуйидаги ҳисоб- китоблар бўйича амалга оширилади: Тўғридан-тўғри материал ------------------------- ---- ----- ---- ----- ---- ----- ----- ---- ----- ---- ----- ------------- Тўлиқ якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар 48.000 х 100% ............................................. 48.000 Ишлаб чиқариш жараёни, охиргиси бирликлар 2.000 х 100% ................................................ 2.000 Ҳисобга олинадиган эквивалент бирлик ....................... 50.000 Қайта ишлаш харажатлари моддаси учун эса эквивалент бирлик ҳисобланганда тўлиқ тугалланган ва бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар бўйича 100% тўлиқ олинади. Ишлаб чиқариш жараёни охиридаги бирликлар бўйича эса қанча фоизга тугатилганлигига қараб эквивалент бирлик ҳисобланади. Бизнинг мисолда тугатилганлик даражаси 50%ни ташкил этади. Қайта ишлаш харажатлари учун эквивалент бирлик ҳисоби қуйидагича бўлади: Қайта ишлаш харажатлари ------------------------- ---- ----- ---- ----- ---- ----- ----- ---- ----- ---- --------- ----- Тўлиқ якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар 48.000 х 100% ............................................. 48.000 Ишлаб чиқариш жараёни, охирида бирликлар 2.000 х 50% .................................................. 1.000 Ҳисобга олинадиган эквивалент бирлик ....................... 49.000 1 ва 2-қадамда амалга оширилган ҳисоб-китобларни қуйидаги кўринишдаги жадвалда умумлаштирамиз (жадвал): жадвал 1-2-қадамдаги ҳисоб-китоблар Маҳсулот ҳаракати (оқими) 1-қадам 2-қадам . Эквивалент бирлик Жисмоний бирлик Тўғридан-тўғри материаллар Қайта ишлаш қиймати Ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич 10.000 (40%)* Жорий даврга қадар ишланган Жорий даврда кирим қилинган бирликлар 40.000 Ҳисобга олиш учун бирлик 50.000 Жорий даврда якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган 48.000 48.000 48.000 Ишлаб чиқариш жараёни, охирида 2.000 (50%)* 2.000 1.000 Ҳисобга олинган бирлик 50.000 Ишламга олинадиган бирлик 50.000 49.000 Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ўртача салмоқли усул ишламга олинадиган бирлик жорий даврда якунланган ҳамда ишлаб чиқариш жараёни охиридаги бирликлардан ташкил топади. 3-қадам . Ушбу босқичда жами таннархи ҳисобини тўплаш, қайсики ишлаб чиқариш жараёни счетининг жами дебет суммасини аниқлаш талаб этилади. Масаланинг шартида берилган маълумотлар бўйича ишлаб чиқариш жараёнининг бошида қолдиқ $5.110, бунга қўшилади март ойида амалга оширилган харажатлар, $22.000 + $18.000 =$40.000. Жами таннарх $45.110 (5.110+40.000) ни ташкил этади. 4-қадам. Бу босқичда эквивалент бирлик таннархи ҳисобланади. Ўртача салмоқли усулда эквивалент бирликларга тақсимланадиган таннархи жорий даврда амалга оширилган харажатлар ҳамда ишлаб чиқариш жараёнининг бошидаги қолдиғи суммасини қамраб олади. Ҳисоб- китобларни қуйидаги жадвалда амалга оширамиз (жадвал): жадвал Эквивалент бирлиги таннархининг ҳисоби Таннарх Шу жумладан Жами Тўғридан- тўғри материаллар Қайта ишлаш қиймати Эквивалент бирлик Ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич $5.110 $4.000 $1.110 Жорий даврда амалга оширилган харажатлар 40.000 22.000 18.000 Жами ҳисобга олинадиган таннарх $45.110 $26.000 $19.110 Тақсимлаш учун эквивалент бирлик 50.000 49.000 Эквивалент бирлик таннархи $0.52 $0.39 $0.91 5-қадам . Бу босқичда жами таннарх ишлаб чиқариши тугалланган ва ишлаб чиқариши тугалланмаган бирликларга тақсимланади. Масаланинг шартида 48.000 бирлик тўлиқ тугалланган ва бошқа жараёнга ўтказилган. 4-қадамда маҳсулот бирлигининг таннархи $0.91 (0.52+0.39) аниқланган эди. Ишлаб чиқариш жараёнининг охирида 2000 бирлик таннархи унинг элементлари бўйича аниқланади, яъни тўғридан- тўғри материал моддаси бўйича 2000 бирлик $0.52, қайта ишлаш қиймати бўйича эса 1000та эквивалент бирлик $0.39 дан ҳисобланади. Ҳисоб- китоб натижаларини қуйидаги жадвалда расмийлаштириш мумкин. жадвал Жами таннархни тугалланган маҳсулот ва ишлаб чиқариш жараёни охиридаги бирликларга тақсимоти (Ўртача салмоқли усул) Кўрсаткичлар Жами Шу жумладан Тўғридан-тўғри материал Қайта ишлаш қиймати Жорий даврда якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган $43.680 48.000 ($0.91) Ишлаб чиқариш жараёни, охирида (2000 бирлик): Тўғридан-тўғри материал $1.040 2.000 ($0.52) Қайта ишлаш қиймати 390 1.000 ($0.39) Жами $1.430 Жами таннарх $45.110 Юқоридаги барча босқичлар натижаларини қуйидаги жадвалда умумлаштирамиз (жадвал). жадвал Маҳсулот таннархи ҳисоботи. 31 март билан якунланадиган ҳисобот даври. Ўртача салмоқли усул. Кўрсаткичлар Жами Шу жумладан Тўғридан- тўғри материал Қайта ишлаш қиймати Ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич $5.110 $4.000 $1.110 Ҳисобот даври давомида қўшилган таннарх 40.000 22.000 18.000 3- қадам Жами ҳисобга олиш учун таннарх $45.110 $26.000 $19.110 Бўлинади: эквивалент бирлик 50.000 49.000 4- қадам Эквивалент бирлик таннархи $0.52 0.39 5- қадам Таннархни тақсимлаш: Жорий даврда якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган $43.680 48.000 ($0.91) Ишлаб чиқариш жараёни, охирида (2000 бирлик): Тўғридан-тўғри материал Қайта ишлаш қиймати Жами $1.040 390 $1.430 2.000 ($0.52) 1.000 ($0.39) Жами ҳисобга олинган таннарх $45.110 Жараёнли калькуляцияда бухгалтерия ёзувлари буюртмали калкуляцияга ўхшаш бўлади. Бунинг фарқли тарафи, фақат ишлаб чиқариш жараёни счетининг ҳар бир жараёнга очилиши билан белгиланади. Юқоридаги мисол маълумотлари асосида журнал ёзувларини амалга оширамиз: 1. Ишлаб чиқариш жараёни - Қуйиш 22.000 Материал заҳиралари 22.000 Ёзув: Март ойида жараёнга киритилган материалларнинг қиймати суммасига 2. Ишлаб чиқариш жараёни - Қуйиш 18.000 Турли счётлар 18.000 Ёзув: Март ойида қайта ишлаш билан боғлиқ харажатлар, мисол учун ҳар хил таъминот, меҳнат ва амортизация 3. Ишлаб чиқариш жараёни - Қуйиш 43.680 Ишлаб чиқариш жараёни - Якунлаш 43.680 Ёзув: Қуйиш жараёнида тугалланган маҳсулот таннархини Якунлаш жараёнига ўтказиш Юқорида 5 та қадамда амалга оширилган ҳисоб-китобларни ҳамда журнал ёзувлар “Ишлаб чиқариш жараёни - Қуйиш” Т-счёт кўринишидаги шаклига ўтказилса қуйидаги кўринишга эга бўлади ( жадвал): жадвал Ишлаб чиқариш жараёни - Қуйиш Жисмоний бирлик Сумма Жисмоний бирлик Сумма Бошланғич заҳира 10.000 $5,110 Амалга оширилди: Тўғридан-тўғри материал Қайта ишлаш қиймати 40.000 22.000 18.000 Бошқа жараёнга ўтказилган 48.000 $43.680 Охирги заҳира 2.000 1.430 Жами 50.000 $45.110 Жами $45.110 Охирги заҳира 2.000 $1. 430 Ушбу ҳисоб-китоб маълумотларидан кўриниб турибдики, бошқа жараёнга ўтказилган маҳсулот таннархи $43.680, ишлаб чиқариш жараёни давр охирида $1.430 ни ташкил этмоқда. Ушбу маълумотлар реализация қилинган маҳсулот таннархи кўрсаткичларини ҳисоблашда фойдаланилади ва охир натижада фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботларда стандартлар талабларига мувофиқ сифатли ахборотларни тайёрлашга асос бўлиб хизмат қилади. ФИФО УСУЛИ 1-2-қадам. Жисмоний бирликлар ва эквивалент бирликларни аниқлаш. Юқорида таъкидлаганимиздек, 1-қадамдаги ҳисоб-китоблар ўртача салмоқли усулдаги каби амалга оширилади. 1-2 қадамда қилинган ҳисоб-китоб натижаларини қуйидаги жадвалда умумлаштирамиз (жадвал): жадвал Жисмоний бирлик эквивалент бирликлар ҳисоби. ФИФО усули. Маҳсулотнинг ҳаракати (1-қадам) Жисмоний бирлик (2-қадам) Эквивалент бирлик Тўғридан- Қайта 10.000 (40%)* тўғри материал ишлаш қиймати Ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич Жорий даврга қадар бажарилган Жорий даврда кирим қилинган бирликлар 40.000 Жами ҳисобга олиш учун бирлик 50.000 Жорий даврда якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар: Бошланғич заҳиралардан 10.000 - 6.000** Кирим қилинганлардан якунлангани 38.000 38.000 38.000 Ишлаб чиқариш жараёни, охиргиси 2.000 (50%)* 2.000 1.000** Жами ҳисобга олинган бирлик 5 0. 0 0 0 40.000 45.000 * Тугалланганлик даражаси, фақат шу бўлим қайта ишлаш қиймати учун, яъни тугалланмаган ишлаб чиқаришдаги заҳиралар ҳолати тўғрисидаги маълумотлар ** 10.000 х (100%-40%) = 10.000 х 60% = 6.000 2.000 х 50% = 1.000 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, эквивалент бирликни ҳисоблаганда бошланғич заҳираларда фақат қайта ишлаш қиймати моддаси бўйича олинади. Бошланғич заҳираларнинг 60% ҳисобот даврида қайта ишланади, чунки ишламнинг 40% жорий даврга қадар олдинги ҳисобот даврида амалга оширилган. Бошланғич заҳираларнинг тўғридан-тўғри материаллар моддаси бўйича эквивалент бирлик олинмайди, чунки 10.000 бирлик олдинги ҳисобот даврида ҳисобга олинган. 3, 4 ва 5 қадамлар. Маҳсулот таннархи ҳисоботи. ФИФО усулида маҳсулот таннархи тўғрисидаги ҳисоботни тузишни жадвалда кўриб ўтайлик: жадвал Қуйиш цехида маҳсулот таннархи ҳисоботи Таннарх Жами Шу жумладан Тўғридан-тўғри материал Қайта ишлаш қиймати Ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич $5.110 Жорий даврга қадар амалга оширилган Жорий даврда амалга оширилган харажатлар 40.000 $22.000 $18.000 3-қадам Жами ҳисобга олиш учун таннарх $45,110 Бўлинади: Эквивалент бирликлар ÷40.000 ÷45.000 4- қадам Эквивалент бирлик таннархи $0.55 $0.40 5- қадам Таннархнинг тақсимланиши: Якунланган ва бошқа жараёнга ўтказилган бирликлар (48.000): Ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич (10.000) $5.110 Жорий даврда қўшилган харажатлар: Тўғридан-тўғри материал Қайта ишлаш харажатлари 2.400 6.000*(0.40$) Бошланғич заҳираларнинг жами $7.510 Кирим қилинган ва якунланган (38.000) 36.100 38.000 ($0.95**) Бошқа жараёнга ўтказилган жами таннарх $43.610 Ишлаб чиқариш жараёни, охирида (2.000): Тўғридан- тўғри материал $1.100 2.000* ($0.55) Қайта ишлаш қиймати 400 1.000* ($0.40) Жами $1.500 Жами ҳисобга олинган таннарх $45.110 * Бажарилган эквивалент бирлик ** Эквивалент бирликнинг жами таннархи =$0.55+$0.40=$0.95 ФИФО усулининг қўлланилишини ўрганиш учун 3.9-жадвални тўлдирилишини диққат билан ўқиш керак бўлади. Жадвалдан кўриниб турибдики, ҳисоб-китобларда биринчидан тугалланган ва бошқа жараёнга чиқарилган маҳсулотларнинг таннархи, яъни 48.000 бирликнинг таннархи аниқланган ва у $43.610 ни ташкил этмоқда. Иккинчидан ишлаб чиқариш жараёни охирида 2.000 бирликнинг таннархи аниқланиб, у $1.500 бўлган. Бунга тугалланган ва бошқа жараёнга ўтказилган маҳсулот таннархи $43.610 қўшилиб, жами таннархи $45.110 аниқланади ва бу кўрсаткич ишлаб чиқариш жараёни, бошланғич суммаси ($5.110) ва жорий даврда қўшилган таннарх ($40.000) йиғиндиси $45.110 га тенг бўлиш керак. Ушбу тенглик ҳисоб- китобларнинг тўғри бажарилганлигини кўрсатади. Ўртача салмоқли усулда маҳсулот эквивалент бирлигининг ўртача таннархи $43.610 ÷ 48.000 = $0.9085. ФИФО усулида эса маҳсулот бирлигининг таннархи $0.95 ни ташкил этмоқда. ФИФО усули ва ўртача салмоқли усул ўртасидаги асосий фарқ эквивалент бирлик қандай ҳисобланганлиги натижасида келиб чиқади. Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Таннархни калькуляция қилишнинг жараёнли усули
Буюртмали калькуляция қилиш усули (ордер жоб cостинг)
Маҳсулот таннархи турлари, таркиби ва уларни аниқлаш (калкуляция қилиш) усуллари
Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ва ўзгарувчан харажатлар бўйича таннархни калькуляция қилиш усули
Харажатларни туркумлаш ва уларнинг ҳисоби