Буюртмали калькуляция қилиш усули (ордер жоб cостинг) - Iqtisodiyot - Referatlar

Буюртмали калькуляция қилиш усули (ордер жоб cостинг)

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

562 KB

Ko'chirib olish

Буюртмали калькуляция қилиш усули (ордер жоб c остинг) Режа: 1. Буюртмали калькуляциянинг асосий муқобил ёндашувлари. Ҳақиқий ва меъёрий калькуляция. Тугалланмаган контрактлар бўйича фойда ҳисоби. 2. Таннархнинг буюртмали калькуляцияси

Буюртмали калькуляциянинг асосий муқобил ёндашувлари. Ҳақиқий ва меъёрий калькуляция. Тугалланмаган контрактлар бўйича фойда ҳисоби. Маҳсулот таннархини калькуляция қилиш тизими иккита базисли тизимлардан бирини ёки иккаласини комбинациялашган ҳолда қўлланилишини тақоза этади: буюртмали калькуляция ёки жараёнли калькуляция тизимлари. Бу иккита тизимнинг хусусиятлари ва боғлиқлигини қуйидагича акс эттириш мумкин. Чизмадан кўриниб турибдики, буюртмали калькуляция махсус буюртма қилинган буюмларни ишлаб чиқариш соҳасида ёки кичик партиядаги товарларни ишлаб чиқарувчи корхоналарда қўлланилади. Жараёнли калькуляция эса оммовий маҳсулотлар, яъни буюртмасиз ишлаб чиқариладиган бирликлар бўйича қўлланилади. Таннархнинг буюртмали калькуляцияси - бу таннархни калькуляция қилиш методи бўлиб, бунда мақсадли харажат (ҳисоб объекти) бўлиб маҳсулотнинг (иш, хизмат) ўзи ёки маҳсулотнинг катта бўлмаган партияси, яъни буюртмалар ҳисобланади. Ушбу маҳсулот (иш, хизмат) кўп ҳолларда буюртма деб юритилади. Бундан ушбу калькуляция қилиш методининг номланиши келиб чиқади. Таннархни калькуляция қилишнинг буюртмали усулида харажатлар аниқ маҳсулотга тўғри ва онсон ёндашилади. Буюртмали калькуляция менежмент мақсадларида фақат ишлаб чиқариш компанияларидагина эмас, балки қурилиш ташкилотларида, хизмат индустриясида, нотижорат корхоналарида ҳам қўлланилади. Мисол учун, бу тизимни қўллайдиган корхоналарга уй қурилиши корхоналари, маслаҳат

фирмалари, ҳуқуқшунослик фирмалари, аудит ва бухгалтерия ҳисоби хизмати ташкилотлари, реклама агентликлари ҳамда медицина хизмати корхоналарини келтиришимиз мумкин. Ишлаб чиқариш бўлмаган индустрияда иш буюртмали калкуляция атамасини қўлламасдан, унинг ўрнига «ишлар», ҳуқуқшунослик фирмалари ёки касалхоналарда «кейслар», қурилиш ташкилотларида «контрактлар» ёки «мажбуриятлар» деб аталади. Буюртмали калькуляция менежерларга режалаштириш ва назорат қилишда қўл келади. Унинг маълумотлари асосида иш ва маҳсулот учун сарфланган тўғридан-тўғри материалларнинг, меҳнат ҳақи ва устама харажатларнинг ҳар бир буюртма кесимида аниқлаш мумкин бўлади. Ишлаб чиқаришда жараёнли калькуляция қилиш - бу ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархини ҳисоблаш методи бўлиб, ушбу метод ялпи бир хилдаги (серийний) маҳсулот тайёрловчи ёки турли маҳсулотлар тайёрловчи, лекин жараён доимий қайтариладиган операцияларга бўлинадиган ишлаб чиқаришда қўлланилади. Жараёнли методнинг буюртмали методдан принципиал фарқи харажатлар ҳисоби объектини танлашда кўринади. Буюртмали усул ҳисоб объекти бўлиб маҳсулотларнинг махсус ҳар бир бирлиги ёки кичик партияси ҳисобланади. Жараёнли калькуляцияда эса мақсадли харажат бўлиб маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни, мисол учун қориштириш, пишириш ва упаковка қилиш жараёнлари ҳисобланади. Жараёнли калькуляцияни қўллайдиган тармоқларга мисол қилиб кимё, нефтни қайта ишлаш, текстил, лак-бўёқ, ун, сут, резино-техник корхоналарини келтиришимиз мумкин. Жараёнли методда битта буюмнинг таннархи бутун ишлаб чиқариш таннархини ушбу даврда ишлаб чиқарилган буюмлар миқдорига бўлиш орқали топилади. Буюртмали калькуляцияда кам бўлган миқдордаги бирликларнинг ёки бутун бир буюртманинг таннархи алоҳида ҳисобланади. 5.2- чизмада буюртмали калкуляция ва жараёнли калькуляция ўртасидаги фарқлар аниқ баён қилинган.

Бир қанча товарлар ишлаб чиқариш билан машғул бўлган, масалан, уй рўзғор электр приборлари, қайсики реализациясига қадар омборларда сақлайдиган компаниялар таннархни калькуляция қилишнинг товарлар партияси усулини қўллайди. Бунда фарқли жиҳати шундан иборатки, маҳсулот бирлиги харажатлар ҳисобланмасдан, балки харажатлар ҳар бир ишлаб чиқариш нарядига ҳисобланади. Буюртма тугагандан кейин маҳсулот бирлиги таннархи партиянинг жами харажатларини товарлар бирлиги миқдорига бўлиш орқали топилади. Кўпчилик компаниялар таннархни буюртмали калькуляциясини товарлар партияси таннархини калькуляция қилиш билан бирлаштирадилар. Бундай ҳолатларни мижозларнинг техник талаблари асосида маҳсулотларни йиғувчи, қайсики конструкция (йиғма)нинг ўзи бир қанча бутловчи деталлардан иборат бўлиб, улар бошқа конструкцияларда ишлатиш мумкин бўлган компанияларда учратиш мумкин. Бундай ҳолларда бутловчи деталлар партияси ва барча харажатлар буюмларнинг аниқ партияси калькуляцион ведомостида ҳисобга олинади. Бутловчи буюмлар тайёрланиши якунлангандан сўнг наряд-буюртма ёпилади ва тайёрланган маҳсулот ўртача таннархи бўйича тайёр деталлар омборига узатилади. Агар мижоз қандайдир маълум конструкцияга буюртма берса, талаб қилинадиган деталлар омборхонадан олинади ва харажатлар йиғиш бўйича наряд-буюртма ҳисобига ёзиб борилади. Профессионал хизмат кўрсатувчи (сервис) корхоналарида буюртмали калькуляцияда учта ёндашувдан бирини қўллайдилар: • Биринчи муқобиллик. Ягона тўғридан тўғри харажат моддаси (одатда тўғридан-тўғри профессионал меҳнат), ягона билвосита (устама) харажат заррачаси ҳамда ягона устама харажатларни тақсимлаш ставкаси. • Иккинчи муқобиллик. Кўп тўғридан-тўғри харажат моддаси (тўғридан- тўғри профессионал меҳнат, фотонусха, компьютер соати ва бошқа заррачалар) ва ягона билвосита (устама) харажат заррачаси ҳамда ягона устама харажатларни тақсимлаш ставкаси. • Учинчи муқобиллик. Кўп тўғридан-тўғри харажат моддаси ва кўп билвосита

(устама) харажат заррачаси ҳамда кўп устама харажатларни тақсимлаш ставкаси. Расмда ушбу муқобилларнинг тавсифи чизма кўринишда келтирилган. Ушбу муқобилларнинг қўлланилишини бухгалтерия ҳисоби соҳасида хизмат кўрсатадиган компания мисолида кўриб ўтамиз. Биринчи муқобиллик. Кўплаб профессионал сервис фирмалар, жумладан бухгалтерия ҳисоби соҳасидаги фирмалар профессионал персонал, қайсики кимнинг меҳнати аудит ўтказишга тўғридан-тўғри боғлиқ бўлса тўғридан-тўғри меҳнатга олиб боради. Бошқа қолган барча харажатлар эса билвосита (устама) харажат деб таснифланади. Биз бу ҳолатни биринчи муқобиллик деб аташимиз мумкин. Жамоат бухгалтерия ҳисоби фирмаси 2009 йил учун аудит бюджетини қуйидагича акс эттирди (пул бирлигида): Тўғридан-тўғри профессионал соатлар бу мижозлар аудити, менеджерлар ва бошқа бухгалтерларнинг меҳнати билан ўлчанилади. Бюджетлаштирилган тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари бюджет соатлари ҳамда белгиланган меҳнат ставкалари асосида ҳисобланади. Аудит борасида мижозларга кўрсатилган соатлар учун тўланадиган ҳақ субординаторларга нисбатан тўланадиган ставкалардан юқорини ташкил этади. Устама эса ягона билвосита харажатлар заррачасидан ташкил топади, қайсики тўғридан-тўғри меҳнат харажатларига нисбатан фоиз ҳисобида аниқланиб хизмат таннархига олиб борилади. Аудит бўйича бюджетлаштирилган жами харажатлар

тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари ҳамда тақсимланган устама харажатларидан ташкил топади. Ушбу ҳолатдаги мисолда бюджетлаштирилган устама харажатларнинг ставкаси 280% га тенг. Бу қуйидагича ҳисобланади: Бюджетлаштирилган устама ставкаси = Бюджетлаштирилган устама харажатлар / бюджетлаштирилган тўғридан-тўғри профессионал меҳнат харажатлари = 10,500,000 п.б./3,750,000 п.б. =280% Аудит фаолиятини бюджетлаштиришда ҳамда аудит шартномаларини тузишда, ҳар бир индивидуал аудитнинг суммасини ва унинг молиявий натижаларини аниқлашга зарурият туғилади. Бунинг учун формула ёрдамида ставка даражаси аниқланади. Индивидуал аудит нархи ставкаси даражаси Бюджетлаштирилган даромад / бюджетлаштирилган тўғридан-тўғри профессионал меҳнат харажатлари = 15,000,000 / 3,750,000 = 400% Агар ҳар бир индивидуал аудит бўйича тўғридан-тўғри профессионал меҳнат харажатлари аниқ бўлса, юқоридаги формулалардан фойдаланиб аудит бўйича харажатлар, даромадлар ва операцион фойдани аниқлаймиз: Тўғридан-тўғри профессионал меҳнат ................................ 40,000 Тақсимланган устама, 40,000 п.б. дан 280% ...................... 112,000 Аудитнинг тўлиқ таннархи ................................................... 152,000 Индивидуал аудит нархи ставкаси даражаси 400% мўлжалланган даромад ва операцион фойда суммаларини аниқлаш мумкин бўлади: Даромад (40,000 п.б. дан 400%) .......................................... 160,000 Айирилади: жами таннарх ..................................................... 152,000 Операцион фойда ................................................................... 8,000

Ушбу буюртмали калкуляцияга асосан ҳисоб-китоблар аудит фаолиятини режалаштиришда ҳамда харажатлари устидан назорат қилишда қўл келади. Иккинчи муқобиллик. Биз юқорида тавсифлаган профессионал хизмат кўрсатувчи корхона мисолда буюртмали калкуляциянинг қўлланилишини кўриб ўтдик. Бунда ягона тўғридан-тўғри харажатлар моддаси ва ягона устама харажатлар ставкаси қатнашди. Бироқ, мижозлар биринчи муқобилликда таъминланган ахборотлардан кўра кўпроқ ахборотларни очиқлашга (тўланадиган сумманинг қандай шаклланганлиги) эҳтиёж сезади. Ушбу эҳтиёжни таъминлаш мақсадида профессионал хизмат кўрсатувчи корхоналар тўғридан-тўғри харажатларда устама харажатларга нисбатан кўпроқ харажатларни акс эттиришга интилмоқдалар. Тўғридан-тўғри харажатларни кенгроқ очиқлашга йўналтирилган ёндашув иккинчи муқобиллик деб аталади. Иккинчи муқобиллик асосида харажатлар тўғрисида ахборотларни акс эттириш қуйида келтирилган (пул бирлигида): Тўғридан-тўғри профессионал меҳнат ........................ 40,000 Тўғридан-тўғри қўллаб-қувватловчи меҳнат, жумладан котибалик харажатлари ................................ 10,000 Барча тўғридан-тўғри меҳнат учун рағбатлантириш*. 17,500 Фотонусха чиқариш ......................................................... 1,100 Телефондаги сўзлашув ..................................................... 1,000 Компьютер вақти ............................................................. 8,000 Жами тўғридан-тўғри харажатлар ................................ 77,600 Тақсимланган устама харажатлар (100% тўғридан- тўғри харажатлар миқдорида) .............................................................................. 77,600 Аудит бўйича жами харажатлар .................................... 155,200 *35% меҳнат харажатларидан (40,000 + 10,000) =17,500 п.б. Ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики, иккинчи муқобилликда биринчи муқобилликка нисбатан тўғридан-тўғри харажатлар кенгроқ очиқланган. Агар фотонусха олиш, телефонда сўзлашув, котибалик соати,

компьютер соати харажатларини кузатиш иқтисодий нуқтаи назардан мумкин бўлса, у ҳолда уларни устама харажатлар ичида билвосита харажат сифатида эмас балки тўғридан-тўғри харажат деб тан олиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Айрим компаниялар тўғридан-тўғри меҳнат учун рағбатлантиришларни тўғридан- тўғри меҳнат ҳамда тўғридан-тўғри қўллаб-қувватловчи меҳнат ичида акс эттиради. У ҳолда юқоридаги мисолда, тўғридан-тўғри профессионал меҳнат 40,000 *1,35 =54,000 п.б. бўлади, қўллаб қувватловчи меҳнат эса 10,000 * 1,35 = 13,500 п.б. ни ташкил этади. Жами тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари 57,500 п.б.га тенг. Иккинчи муқобиллик ахборот фойдаланувчиларда кенгроқ ахборотларни шакллантиришга ҳамда мижозларда тўловлар ҳақида асосли қарорлар қабул қилишга хизмат қилади. Учинчи муқобиллик . Ноишлаб чиқариш тармоқларда харажатларни ишларга тақсимлашда биттадан ортиқ устама харажатларини тақсимлаш ставкаларидан фойдаланади, қайсики бу учинчи муқобил ёндашув деб аталади. Мисол учун, айрим устама харажатлар тўғридан-тўғри профессионал меҳнат асосида тақсимланса, бошқа устама харажатлар моддалари компьютер соати асосида тақсимланиши кўзда тутилади. Устама харажатларнинг кўп тақсимлаш базаларидан фойдаланиш харажатларни махсус ишлар билан мувофиқликда тақсимлашга хизмат қилади. Юқоридаги мисолларда профессионал хизмат кўрсатувчи компанияда билвосита харажатларини тақсимлаш базаси сифатида тўғридан-тўғри профессионал меҳнат харажатлари, ишлов берилган бетлар, жами тўғридан-тўғри харажатлар олинган. Бошқа бир мисолда ишлаб чиқаришда кўплаб таннарх драйверлари идентификацияланиши мумкин ҳамда турли харажатлар иш таннархига турли тақсимлаш базалари, жумладан харид буюртмалари сони, турли-туман қисмлар миқдори, тўғридан-тўғри меҳнат соатлари, машина соатлари ва бошқа кўрсаткичлар. Ишлаб чиқариш ва сервис корхоналарида кўп устама харажатларини тақсимлаш базаларидан фойдаланиш нархларни белгилаш борасида қарорлар

қабул қилиш, маҳсулотни танлаш, ресурсларни ташқаридан жалб қилишни ёки ушбу ресурсларни ички омилларни ишга солиб ҳал қилиш масалаларини ечишда қўл келади. Буюртмали калкуляция учун даставвал ишончли ва объектив ахборот манбаи талаб этилади. Асосий ахборот манбаи бўлиб бошланғич ҳужжатлар ҳамда улар асосида юритиладиган иш таннархи ёзувлари ёки буюртма иш жадвали ҳисобланади. Иш таннархи ёзувларини юритиш тартиби ва унинг кўринишини қуйидаги жадвал шаклида акс эттириш мумкин (Жадвал):

Қўлланилаётган иш таннархи ёзувлари компаниянинг махсус ахборотларга бўлган талабларига жавоб бериши, лекин ахборотларнинг қайтарилишига йўл қўйилмаслиги керак. Ушбу маълумотларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Ишнинг бошланиш санаси 2. Ишнинг якунланиш санаси 3. Маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизматлар кўрсатиш тавсифи ва қисмлари 4. Маҳсулотни буюртма қилган харидор 5. Ишлаб чиқарилган миқдор 6. Ишнинг рақами Ушбу маълумотлар буюртма таннархни ҳисоблашга имкон беради. Юқоридаги мисолдан кўриниб турибдики, буюртма маҳсулот бирлигининг таннархи $130,20 га тенглиги аниқланди. Буюртмали усулда қуйидаги 8 кетма-кетликка риоя қилинади: 1. Таъминотчилардан асосий ва ёрдамчи материалларнинг келиб тушишиш; 2. Асосий ва ёрдамчи материалларни ишлаб чиқаришга чиқариш;

3. Иш ҳақи ва ажратмаларни ҳисоблаш; 4. Ой давомида иш ҳақини бериш; 5. Бошқа ишлаб чиқариш устама харажатларни ёзиш; 6. Ишлаб чиқариш устама харажатларини буюртмалар бўйича тақсимлаш; 7. Буюртмани якунлаш ва тайёр маҳсулотларни тайёрлаш; 8. Реализация ва реализация қилинган маҳсулот таннархини ҳисобдан чиқариш. Компания бухгалтериясида журнал ва бош китоб ёзувлари асосида маҳсулот таннархини буюртмали усулда калкуляция қилиш тартибини амалий мисолларда кўриб ўтайлик. 1-операция. 99,000 п.б. га тўғридан-тўғри ва билвосита фойдаланиш учун материал харид қилиб олинди. Натижада, материаллар активи кўпайади. Бир вақтнинг ўзида тўланадиган счетлар бўйича мажбуриятлар ҳам шу суммага ошади. Агар компания заҳираларни ҳисобга олишда узлуксиз ҳисоб тизимини қўлласа бу ёзув материал ёзуви деб аталади. Ушбу материалларнинг битта туридаги карточкасига ёзувларни қуйидаги кўринишда акс эттириш мумкин (жадвал): жадвал Материал ёзуви ______________________________________________ Қабул қилинди Иўлланилди Қолдиқ Сан аси Реф ере нс Миқ- дори Бирли к танна рхи Жами танна рх Миқ- дори Бирл ик танн архи Жам и танн арх Миқ- дори Бирл ик танн архи Жами танн арх 10.0 2 VL0 14R4 300 2.50 750 300 2.50 750 22.0 2 R41 80 2.50 200 220 2.50 550 Юқоридаги операция бўйича журнал ёзуви қуйидагича бўлади:

2-операция . Ишл аб чиқариш талабномаси асосида 91,000 п.б. да тўғридан-тўғри материаллар ва 4,000 п.б да билвосита материаллар фойдаланишга чиқарилди. Ушбу операция натижасида ишлаб чиқариш жараёни ҳамда бўлим устама харажатлари кўпайди. Бир вақнинг ўзида материаллар активи шу жами 95,000 п.б. суммасига камайди. Ёзувларни амалга ошириш учун асос бўлиб бўлимларнинг талабномаси ҳисобланади. Бўлимнинг устама харажатларини қуйидаги шаклдаги жадвалда умумлаштирилиши бўлим устама харажатлари тўғрисида ахборотларни етказишга хизмат қилади (жадвал):

3-операция . Компания ишчи ходимларига иш ҳақи ҳисобланди. Тўғридан- тўғри ишчиларга 39,000 п.б., билвосита меҳнат 5,000 п.б. Ушбу операция натижасида ишлаб чиқариш жараёни ҳамда бўлим устамалари актив сифатида кўпаяди. Бир вақтнинг ўзида иш ҳақи бўйича мажбуриятлар ҳам ошади. 3-операциянинг журнал ёзувлари қуйидагича бўлади: 4-операция. Компания ишчи ва ходимларига иш ҳақи 44,000 п.б. га берилди. Ушбу операция натижасида иш ҳақи бўйича мажбуриятлар камайди. Бир вақтнинг ўзида актив счет пул маблағлари ҳам шу суммага камайяпди. 4- операциянинг журнал ёзувлари қуйидагича амалга оширилади: Иш ҳақи бўйича мажбуриятлар 44,000 Пул маблағлари 44,000

Бош китобга ёзувлар бажарилгандан сўнг счетлар қуйидагича кўринишга эга бўлади. Кўпчилик компаниялар иш ҳақи бўйича тўловларни ҳафтада бир марта амалга оширадилар. Натижада, иш ҳақи бўйича мажбуриятлар счетининг дебетида бир ой мабойнида тўрт марта ёзувлар бўлади. Юқоридаги мисолимизда уларнинг жамиси 44,000 п.б. га тенг бўлади. 5-операция. Ҳисобот ойида фабрика бўлимлари устама харажатлари 75,000 п.б. ни ташкил этди. Бу маиший хизматлар ва таъмирлаш 23,000 п.б., асбоб- ускуналарнинг амортизацияси 50,000 п.б., суғурта бўйича олдиндан тўловлар 2,000 п.б. дан иборат. Ушбу операция натижасида фабрика устама харажатлари ўсаяпди. Тўланадиган счетлар бўйича счетлар, жамғарилган амортизация счетлари кўпаймоқда, суғурта бўйича аванс счетлари камаймоқда.

6-операция. Фабрика устама харажатлари маҳсулотга тақсимланди. Суммаси 80,000 п.б. Ушбу операция натижасида ишлаб чиқариш жараёни кўпаяди. Фабрика устама бўлим харажатлари эса ушбу суммага тақсимланган устама харажатлари счети орқали камаяди. Тақсимланган устама харажатлари бу фабриканинг маҳсулотларга тақсимланган устама харажатлари бўлиб, у бюджетлаштирилган устама ставкалари асосида аниқланади. Юқоридаги мисолимизда устама харажатларни тақсимлаш ставкаси 80 п.б. бир машина соатга белгиланган. Демак, тақсимланган устама харажатлари ҳақиқатда ишлатилган машина соатга боғлиқ бўлади. Ушбу ишда 1,000 машина соати қўлланилган. У ҳолда тақсимланган устама харажатлари суммаси 80,000 п.б.ни ташкил этади, қайсики бу сумма 6-операцияда келтирилган. 7-операция . №101-108 буюртма иш якунланиб тайёр маҳсулотга ўтказилди. Суммаси 198,800 п.б. Операциянинг мазмунидан маълумки, буюртма иш тугалланган ҳамда буюртма ишнинг жами натижаси чиқарилган. Счет таркибини таҳлил қиладиган бўлсак, тўғридан-тўғри материал харажатлари ҳақиқий, тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари ҳам ҳақиқий, устама харажатлар эса бюджетлаштирилган ставка асосида тақсимланган.

Ушбу операциянинг журнал ёзувлари қуйидагича бўлади: Тайёр маҳсулотлар назорати 198,800 Ишлаб чиқариш жараёни назорати 198,800 Бош китобга ёзувлар амалга оширилгандан кейин счетлар қуйидаги кўринишга эга бўлади:

8-операция. Реализация қилинган маҳсулотнинг таннархи 190,000 п.б. га тенглиги аниқланди. Операция натижасида юзага келган ўзгаришлар таҳлил қилинадиган бўлса, унинг натижасида реализация қилинган маҳсулот таннархи 190,000 п.б. га ошганлиги ҳамда тайёр маҳсулотлар эса шу суммага камайганлини кўрамиз. Ушбу юқоридаги операцияларнинг журнал ёзувлари, бош китобга ёзувлари ва уларнинг алоқадорлиги ҳамда буюртмали калкуляциянинг қўлланилиши жараёнини схематик равишда 4-5 (98-бет)-чизмада акс эттирамиз. Юқоридаги 6-операцияда фабрика устамаларини маҳсулотга тақсимлашда бюджетлаштирилган устама харажатлари ставкасидан фойдаланилди. Бюджетлаштирилган устама харажатлари ставкасини қўллашнинг асосий сабаби нимадан иборат. Кўпчилик менеджерлар ишлаб чиқариш харажатларини турли хил маҳсулотларга йилнинг охирида эмас, балки доимий равишда олиб борилишини исташади. Агар устама харажатларни ҳақиқий ҳисоб-китоб бўйича амалга ошириладиган бўлса, йилнинг якунини ёки соракликнинг якунини кутишга тўғри келади. Маҳсулотнинг тўлиқ таннархи тўғрисидаги ахборотларга эҳтиёж доимий бўлади. Уларни имкон қадар қисқа муддатларда тақдим этишга зарурият бор, чунки қарорлар қабул қилишда кечикмаслик керак. Шу боис, бюджетлаштирилган устама харажатлар ва бюджетлаштирилган тақсимлаш базалари асосида бюджетлаштирилган устама харажатлари ставкаси ҳисобланади. Бюджетлаштирилган устама харажатлар ставкасини ҳисоблаш учун қуйидаги босқичдаги ишлар амалга оширилади. 1-босқич . Тақсимлаш базаси танланади ва у барча маҳсулотлар учун (таннарх объекти) умумий бўлинувчи бўлиши керак. Тақсимлаш базаси бўлиб тўғридан-тўғри меҳнат соатлари, тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари ва машина соатлари ва бошқа базаларни мисол келтириш мумкин. Умумий бўлинувчи

харажатларни ёки харажатлар гуруҳларини, чунончи устама харажатларни маҳсулот билан боғлай олиши керак. Бунда сабаб оқибат боғланиши бўлиши керак. 2-босқич . Режалаштирилаётган йил учун фабрика устама харажатларининг бюджетларини тузиш талаб этилади. Бунда икки масала ҳал қилиниши лозим бўлади: (а) бюджетлаштирилган жами устама ва б) тақсимлаш базаси учун асос қилиб олинадиган бюджетлаштирилган ҳажм рақами. 3-босқич . Бюджетлаштирилган устама харажатларнинг ставкасини ҳисоблаш. Бунинг учун бюджетлаштирилган жами устама харажатларини тақсимлаш базаси бўлган бюджетлаштирилган ҳажм рақамига бўлиш талаб этилади. 4-босқич . Ҳисобот санаси якуни билан ҳақиқий тақсимлаш базасини аниқлаб олиш талаб этилади. Мисол учун ҳақиқий ишланган машина соат. 5-босқич . Бюджетлаштирилган устама харажатлари ставкаси ҳақиқий тақсимлаш базасига кўпайтирилиб, маҳсулот ёки ишларнинг таннархига олиб бориладиган устама харажатлар суммаси аниқланади. 6-босқич . Йил сўнгида маҳсулот таннархига олиб борилган устама харажатлар суммаси билан ҳақиқатда жамғарилган устама харажатлари суммаси ўртасидаги фарқ аниқланади. Юқоридаги мисолимизда компаниянинг жами бюджетлаштирилган устама харажатлари 1,056,000 п.б.ни ташкил этади. Бюджетлаштирилган тақсимлаш базаси 13,200 машина соатга тенг. У ҳолда бюдетлаштирилган устама ставкаси қуйидагига тенг бўлади: Тақсимлашнинг бюджетлаштирилган устама ставкаси = жами бюджелаштирилган фабрика устамаси / бюджетлаштирилган тақсимлаш базаси жами ҳажми = 1,056,000 п.б. / 13,200 машина соат = 80 п.б. /машина соат 80 п.б./машина соатни индивидуал иш таннархини калкуляция қилишда фойдаланиш мумкин. Мисол учун, 323-иш бўйича иш-таннарх ёзувлари қуйидаги ахборотларни қамраб олади:

Ҳақиқатда тўғридан-тўғри материал харажатлари 700 п.б. Ҳақиқатда тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари 280 п.б. Ҳақиқатда ишлаган машина соатлар 8 323-иш бўйича устама харажатларни амалга ошириш қуйидагича амалга оширилади: 8 ҳақиқатдаги машина соатни * бюджетлаштирилган ставка 80 = 640 п.б.. 323-иш бўйича жами таннарх тенг бўлади: 700 п.б. + 280 п.б. + 640 п.б. = 1,620 п.б. Йилнинг якуни бўйича ҳақиқий натижалар кўзда тутилган 1,056,000 п.б. даги устама харажатлар ҳамда 13,200 машина соатга мувофиқлаштирилади, қайсики жами устамалар йил давомида маҳсулот турларига аниқ тақсимланади. 4.8-чизма (105-бет) буюртмали калкуляция тизимининг қўлланилишини схематик акс эттириб беради. Счетларга очилган регистрлардаги маълумотлар устида ишлаш устама харажатлар ҳисобини яхшироқ тушунишга имкон беради. Юқоридаги операциялар асосида ёзувлар амалга оширилгандан кейин компаниянинг январ ойидаги счетларининг кўриниши қуйидагича бўлади: Фабрика Бўлим Устамалари Назорати счети ойлик жами дебет суммаси жуда кам ҳолатларда Фабрика Тақсимланган Устамаси счетининг ойлик кредит суммасига тенг бўлади. Компаниянинг январ ойидаги счетларнинг ҳолати шуни кўрсатиб турибдики, иккита счетнинг ойлик натижалари ўртасида 4000 п.б. фарқ юзага келган (84,000 -80,000). 4000 п.б. тақсимланмай қолган устама суммаси деб аталади. Агарда тақсимланган баланс жамғарилган (ҳақиқатдаги) балансдан катта бўлса у ҳолда ортиқча тақсимланган устама суммаси юзага келади. Ой мабойнида счетлар таҳлил қилинганда уларнинг балансида плюс ва минус фарқлар юза келиши мумкин.

Улар бир-бирини қоплаб йил охирида бу икки счетнинг баланслари ўртасида катта фарқ юзага келмаслиги мумкин. Агарда йил сўнгида бу икки счет ўртасида фарқ чиқиб, натижада тақсимланмай қолган ёки ортиқча тақсимланган устама юзага келса уларни қоплашнинг иккита усули мавжуд. Биринчи усул зудлик билан ёзувларни амалга ошириш усули , яъни ўртадаги фарқни Реализация Қилинган Маҳсулот Таннархига олиб бориш билан иш якунланади. Мисол учун, олайлик жамғарилган (ҳақиқатда) устама суммаси 600,000 п.б., тақсимланган устама эса 550,000 п.б. га тенг бўлган. Натижада, тақсимланмай қолган устама суммаси 50,000 п.б. ни ташкил этмоқда. Ушбу ҳолларда зудлик билан ёзувларни амалга ошириш усули бўйича қўйидаги ёзувлар амалга оширилади: Реализация қилинган маҳсулот таннархи 50,000 Фабрика тақсимланган устамаси 550,000 Фабрика бўлим устамалари назорати 600,000 Ёзув: Устама счетларини ёпиш ҳамда тақсимланмай қолган устама харажатларни реализация қилинган маҳсулот таннархига олиб бориш. Агарда ортиқча тақсимланган устама харажатлари юзага келган ҳолларда эса реализация қилинган маҳсулот таннархи счети кредитланади. 50,000 п.б. юзага келган фарқ бир компания учун салмоқли бўлмасада, лекин бошқа бир компания учун салмоқли бўлиши мумкин. Агар менеджерлар ушбу суммани салмоқли деб ҳисоблаган ҳолларда тақсимланмай қолган ёки ортиқча тақсимланган суммаларни иккинчи усул ҳисобланган пропорция усулида Ишлаб Чиқариш Жараёни Назорати, Тайёр Маҳсулот Назорати ҳамда Реализация Қилинган Маҳсулот таннархи счетларига тақсимлайди (4-жадвал): 4-жадвал Тақсимланмай қолган ёки ортиқча тақсимланган суммаларни пропорция усулида тақсимлаш

Счетла р Йил охирида пропорцияга қ адар счетлар баланси (п.б.) Та қсимланмай қолган устама харажатларни счетларга олиб бориш пропорцияси Йил охирида пропорциядан кейин счетлар бала нси Ишлаб чиқариш жараёни 125,000 125/1,250*50,000=5,000 130,000 Тайёр маҳсулотлар 500,000 500/1,250*50,000=20,000 520,000 Реализация қилинган маҳсулот таннархи 625,000 625/1,250*50,000 =25,000 650,000 Жами 1,250,000 50,000 1,300,000 Ушбу пропорция маълумотлари ёзувларини амалга оширамиз: Ишлаб чиқариш жараёни назорати 5,000 Тайёр маҳсулот назорати 20,000 Реализация қилинган маҳсулот таннархи 25,000 Тақсимлаган фабрика устамаси 550,000 Фабрика бўлим устамаси назорати Амалиётда пропорция усулини агарда заҳираларни баҳолаш катта аҳамият касб этган ҳолларда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Буюртмали калкуляциянинг иккита тури мавжуд 1. ҳақиқий калкуляция (actual absorpsion costing) 2. Меъёрий ( нормал ) калкулция (Normal absorpsion costing)

Счетнинг тузилишидан кўриниб турибдики, ҳақиқий калкуляцияда тўғридан-тўғри материал харажатлар, тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари ҳамда ўзгарувчан ва доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари ҳам ҳақиқий миқдори олинади. Бюджетлаштирилган устама харажатларни тақсимлаш ставкаларидан фойдаланилмайди. Юқоридаги келтирилган 8 та операция бўйича амалга оширилган калкуляция буюртмали иш калкуляциясининг меъёрий калкуляциясига мисол бўла олади. Меъёрий калкуляцияга айнан шу типдаги қуйидаги операциялар ёзуви орқали қўлланилишини яна бир бор кўриб ўтамиз. 1-гуруҳ операциялар ва уларнинг журнал ёзувлари. Материаллар хариди ва уларнинг ишлатилиши. 2-гуруҳ операциялар ва уларнинг журнал ёзувлари. Меҳнат харажатлари ҳисобланиши 3-гуруҳ операциялар ва уларнинг журнал ёзувлари. Бошқа устама ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобланиши (6) Устама харажатлар 5,500 Тўланадиган счетлар 1,000 Амортизация 4,000 Аванс суғуртаси 500

Устама харажатларнинг бюджетлаштирилган ставкаси 0,5 п.б./меҳ. соатга тенг. Ҳақиқиатда 21,000 меҳнат соат ишлади. У ҳолда тақсимланган устама харажатлар 10,500 п.б. ни ташкил этади (21,000 *0,5). 5-гуруҳ. Операциялар фабрика устама харажатларини ёпиш ва тайёр маҳсулотлар кирими ва реализация қилинган маҳсулот таннархи. (9) Реализация қилинган маҳсулот таннархи 500 Устама харажатлар 500 (10) Тайёр маҳсулот 100,500 Ишлаб чиқариш жараёни 100,500 (11) Реализация қилинган маҳсулот таннархи 100,500 Тайёр маҳсулот 100,500 Ушбу калкуляция методидан кўриниб турибдики, тақсимланмай қолган устама харажатлари 500 п.б. ни ташкил этмоқда ва зудлик билан ёзиш усулига мувофиқ реализация қилинган маҳсулот таннархига олиб борилмоқда. Натижада, ҳисобот даврида жами реализация қилинган маҳсулот таннархи 101,000 п.б. (10,500+500) га тенг бўлмоқда.

Буюртмали калкуляциянинг яна бир муҳим жиҳати унинг кенг қамровлиги, узоқ муддатли контрактлар бўйича бажариладиган ишларда ҳам қўлланилишидир. Буюртмали калькуляцияга контрактлар бўйича харажатларни калкуляция қилиш ҳам киради. Контракт бўйича харажатлар калькуляцияси - бу одатда ишлаб чиқарилиши кўп вақтини талаб этадиган ҳамда катта бирликдаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш жараёнларига нисбатан қўлланиладиган харажатларни буюртмали калькуляция қилиш тизимидир. Бунга мисол қилиб, йирик контрактларни бажарадиган тармоқлар қурилиши, фуқоралик машинасозлиги ва кемасозлигини келтириш мумкин, қайсики уларнинг ишни бажариш муддати бир қанча ойларни ташкил этади ва кўп ҳолларда иш қурилиш объектининг жойлашган жойида (пудратчининг ишлаб чиқариш объектларида эмас) бажарилади. Контрактнинг таннархини калькуляция қилиш жараёнида ҳар бир контракт калькуляция қилинадиган маҳсулотнинг алоҳида бирлиги сифатида қаралади. Шу боис, ҳар бир контракт бўйича харажатлар бош китобда алоҳида счётда тўпланилади. Асосий харажатлар элементлари бўлиб: 1) Асосий материаллар . Контракта кирувчи материаллар махсус харид қилинган материаллар ҳамда пудратчининг омборхонасидан чиқарилган материаллар киритилади. Бунда контракт счети ҳисобидаги харажатлар дебетланади. 2) Ишлаб чиқариш ходимлари меҳнат ҳақи. Контракта олиб бориладиган меҳнат харажатлари режалар (сметалар) ва ҳужжатларни тузиш билан боғлиқ офис ишлари, бевосита заводда ишлаб чиқариш операциялари ва қурилиш участкасидаги ишлар учун тўланадиган меҳнат ҳақини қамраб олади. Контракт бўйича қурилиш жойларидаги барча ишлар тўғридан-тўғри меҳнат деб қаралади. Маълумот манбаи бўлиб иш вақти ҳисоби табеллари ҳисобланади. 3) Бошқа тўғридан-тўғри харажатлар. Материал ва меҳнат харажатларидан ташқари катта салмоққа эга бўлган контракт бўйича тўғридан-тўғри харажатлар ҳам амал қилади. Ушбу категорияга иккита

асосий модда киритилади, яъни ишлаб чиқариш жиҳозлари ва субпудратчилар ишлари. - Ишлаб чиқариш жиҳозлари - бу контракт учун махсус харид қилинган инструментлар, асбоб-ускуналар, мослашма-қурилмалар ёки буюртмани комплектация қилиш учун асбоб-ускуналар (масалан, меҳмонхона қурилишида унинг жиҳозлари) дан иборат. Бундай ҳоллар да ушбу харажатларга контракт счети дебетланади. Агар ишлаб чиқариш жиҳозлари бошқа контрактдан олинган бўлса, янги контракт счети асбоб-ускуналарнинг қолган амортизация суммасига дебетланади. Агар ишлаб чиқариш ускуналари ижарага олинса контрак счети ижара тўловлари суммасига дебетланади. - Субпудратчи бўйича ишлар . Қачон катта контрактлар бўлса, қайсики ишларнинг аниқ аспектлари бўйича мутахассислар фаолияти билан боғлиқ бўлса, компания субпудратчиларни ёллашлари мумкин. Субпудратчиларнинг ҳар қандай ишлари контрактнинг тўғридан-тўғри харажатлари сифатида эътироф этилади. 4) Билвосита харажатлар . Кўпчилик пудратчилар ўз харажатларини алоҳида контрактлар бўйича тақсимлашга ҳаракат қилишмайди. Агарда шундай харажатлар тақсимланганда ушбу сумма салмоқли бўлган ҳолларда амалга ошрилади. Контракт узоқ давр мабойнида бажарилади, лекин ҳар бир ҳисобот даврига таллуқли бўлган фойда суммасини аниқлаш талаб этилади. Тугалланмаган контрактларда фойданинг қайси миқдори тан олинишига оид қарорлар қабул қилинаётганда қуйидаги аспектлар диққатга олиниши керак : а) Оралиқ фойда тан олинаётганда контракт мувоффақиятли бўлиши ҳамда якунланиши аниқ маълум бўлиши керак, яъни унинг тўхтаб қолиши, молиялаштиришда катта муаммоларнинг чиқиши ёки бошқа уни давом эттиришга тўсқинлик қилувчи бошқа сабабларининг юзага келиш эҳтимоли мавжуд бўлмаслиги талаб этилади. б) Ҳар қандай фойда ушбу санадаги ишнинг якунланиш даражасига пропорционал даражада олиниши лозим.

с) Контракт бўйича кутилаётган умумий йўқотишларга нисбатан чора- тадбирлар тезкорлик билан қабул қилиниши лозим. Тугалланмаган контракт бўйича фойда ҳисоби бешта поғона (қадам)да бажарилади: 1) Контракт реализациясининг умумий суммаси аниқланади (ўзгармас нархдаги контрактларда эса бу контракт қиймати ҳисобланади). Бу кўрсаткични (а) билан белгилаймиз. 2) Контрактни бажариш жараёнида юзага келадиган харажатларнинг умумий миқдори ҳисобланади, буни (б ) билан белгилаб оламиз. Бу кўрсаткични ҳисоблаш учун i ) ушбу санадаги ҳақиқий амалга оширилган харажатлар (буюртмани ҳисобга олиш корточкасидан) плюс ii ) контракни тугаллаш учун зарур бўлган келгусида амалда ошириладиган ориентирли (мўлжалдаги) харажатлар. 3) Контрак бўйича ориентирли (мўлжалдаги) фойда сумма аниқланади: Мўлжалдаги фойда (В) = Контракт қиймати (А) - умумий харажатлар (Б), яъни В = А - Б 4) Ушбу санадаги эътироф этиладиган фойда ушбу вақт моментидаги бажарилган иш ҳажмидан келиб чиқиши лозим. У қуйидагича аниқланади: Эътироф этиладиган фойда (Г) = Ушбу санада экспертларнинг хулосаси ёки бажарилган ишлар акти бўйича бажарилган ишларнинг қиймати (ушлаб қолинадиган суммалардан ташқари) (Д) / контаркнинг умумий суммаси (А) х мўлжалдаги фойда (В), яъни Г = Д / А * В БҲХСга мувофиқ контрактнинг тугалланганлик % қуйидагича аниқланади: Ушбу санада сарфланган харажатлар (Б) / контрактнинг умумий баҳоланган таннархи (Е) = тугалланганлик фоизи (Ё), яъни Ё = Б / Е 5) 4-босқичда аниқланган тугалланмаган контраклар бўйича фойда жамғарилган фойда суммасини тавсифлайди. Жорий даврда олинган фойда

суммасини аниқлаш учун ушбу санадаги фойда суммасидан ўтган йилларда аниқланган фойда суммасини айириш талаб этилади. Буни қуйидаги формулада ифодалаш мумкин: Жорий даврда эътироф этилган фойда (Ж) = жамғарилган эътироф этилган фойда (Г) - ўтган даврда эътироф этилган фойда (З), яъни Ж = Г - З Халкаро стандартда шартномалар билан богл и харажатлар уч гурух, га ажратилган: (а) аник шартнома билан бевосита бог ли бўлган харажатлар; (б) контракт фаолияти билан умумий богл и бўлган харажатлар, кайсики махсус контрактларга таксимланади; (с) бош^а харажатлар, кайсики шартнома шартларига кўра буюртмачи томонидан Копланилиши мумкин. Халкаро стандартда куйидаги икки холатда бажарилган ишлар даражасини акс эттирмайдиган харажатлар кўрсатилган: (а) курилиш шартномаси бўйича келгуси фаолиятга тааллукли бўлган харажатлар (масалан, келтирилган, лекин ишлатилмаган курилиш материалларининг киймати), (б) субпудратчиларга аванс тўловлари. Халкар стандартга тушунтиришларда пудратчи ташкилот томонидан шартномани бажариш стадиясини аниклаш тартиби кўрсатилган. Унга мувофик шартномани бажариш стадияси хисобот санасида курилиш шартномаси бўйича ишларни бажариш учун сарфланган харажатларни курилиш шартномаси бўйича охирги хисобдаги жами харажатларнинг микдорига нисбати оркали топилади. Курилиш давомида компаниянинг молиявий маълумотлари куйидаги жадвалда келтирилган (жадвал):

Ушбу жадвалда қурилиш шартномасидаги ишлар бажарилганга қадар фойдани тан олиш тартиби кўрсатилган. Буюртмали калкуляциянинг амалиётда кўплаб қўлланилиш шакллари мавжуд бўлиб, лекин уларнинг барчасининг асосида буюртма-ишнинг таннархни ўз вақтида ва тўғри ҳисоблаш ётади.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Таннархни кальқўляция қилишнинг буюртмали усули

Таннархни калькуляция қилишнинг жараёнли усули

Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ва ўзгарувчан харажатлар бўйича таннархни калькуляция қилиш усули

Маҳсулот таннархи турлари, таркиби ва уларни аниқлаш (калкуляция қилиш) усуллари

Жараёнли калкуляция қилиш усули (process costing)