Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ва ўзгарувчан харажатлар бўйича таннархни калькуляция қилиш усули - Iqtisodiyot - Referatlar

Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ва ўзгарувчан харажатлар бўйича таннархни калькуляция қилиш усули

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

300.5 KB

Ko'chirib olish

Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ва ўзгарувчан харажатлар бўйича таннархни калькуляция қилиш усули. Маҳсулот таннархини калькуляция қилишнинг атандарт усули Режа: 1. Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ( Absorption costing ) ва ўзгарувчан харажатлар ( Variable costing ) бўйича таннархни калькуляция қилиш усули. 2. Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ( Absorption costing ) ва ўзгарувчан харажатлар ( Variable costing ) бўйича таннархни калькуляциялашнинг фойда миқдорига таъсири. Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ( Absorption costing ) ва ўзгарувчан харажатлар ( Variable costing ) бўйича таннархни калькуляция қилишни қувватловчи далиллар.

Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ( Absorption costing ) ва ўзгарувчан харажатлар ( Variable costing ) бўйича таннархни калькуляция қилиш усули. Контрибуция маржини бу даромад билан ўзгарувчан харажатлар ўртасидаги фарқ сифатида намаён бўлади. Контрибутция маржини ҳисобидан доимий харажатлар қоплангандан сўнг эса фойда аниқланади. Ушбу мавзуда биз контрибутция ёндашуви ҳамда absorption costing тизимларини солиштириш асосида маълум хулосаларни қилишга ҳаракат қиламиз. Маҳсулот таннархини аниқлаш ва ҳисоботини тузишда умумқабул қилинган усулларидан бири бу Absorption costing ёки харажатларни тўлиқ тақсимлаш тизимидир. Absorption costing орқали таннарх калькуляцияси деб, барча ишлаб чиқариш харажатларини ўз ичига олган, яъни доимий устама ишлаб чиқариш харажатларни ҳам қамраб олган таннархни калькуляция қилиш тизимига айтилади. Бу тизимда маҳсулот таннархи - тўғридан- тўғри ва билвосита ҳамда доимий ва ўзгарувчан харажатлар ўз ифодасини топади. Ялпи даромад эса бу реализация ҳажми билан тўлиқ ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади. Ушбу тизим компаниялар томонидан ташқи молиявий ҳисоботлар учун маҳсулот таннархи тўғрисида маълумотларни тайёрлашда қўлланилади Ab so rptio n costing дан фарқли ўлароқ таннархнинг контрибутция ёндашувида маҳсулот таннархига фақат ўзгарувчан харажатлар олиб борилади. Натижада контрибутция маржини (маржинал даромад), яъни даромад ҳажми билан барча ўзгарувчан харажатларнинг фарқи ҳисобланади. Контрибутция маржинидан доимий харажатлар чигирилгандан сўнг маҳсулотнинг аниқ сегменти бўйича корхона фойдаси юзага келади. Маржинал даромад калькуляциянинг контрибутция ёндашуви тизимида қўлланилади. Бу тизим бошқарув қарорларини қабул қилиш учун кўпроқ қулайлик туғдиради. Absorption costing ҳамда контрибутция ёндашуви менеджерларни фойдали ахборотлар билан таъминлашга хизмат қилади. Лекин, ҳисоботнинг ҳар бир усули турли хилдаги ахборотларни таъмин этади. Тўлиқ тақсимлаш ёндашувида харажатлар анъанавий таснифга таяниб, харажатлар маҳсулот таннархи ва операцион харажатларга ажратилади. Тўлиқ тақсимлаш ёндашуви асосида

тузилган молиявий ҳисобот бизнесмен ва инвесторларга харажатлар умумэътироф этилган, ҳаммага таниш бўлган харажатлар структурасида тақдим этилади. Бу эса унинг тушунарлилигини ва фойдалилигини таъмин этади. Бошқарув мақсадларида айрим турдаги қарорларни қабул қилишда контрибутция ёндашувида тақдим этилган ахборотлар тўлиқ тақсимлаш ёндашувига нисбатан фойдалироқ бўлади. Мисол учун, кейинги йилда маҳсулот сотиш ҳажми 20 %га қисқариши кутилмоқда, натижада 10,000 бирлик 8,000 бирликка тушади. Тўлиқ тақсимлаш тизимида жорий ҳисобот даври молиявий натижалари тўғрисидаги ҳисоботига маҳсулот сотиш ҳажми қисқаришининг таъсирини кўриш қийин кечади. Бу тизимда молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда акс эттирилган маҳсулот таннархининг бир қисми тақсимланган доимий харажатлардан ташкил топади, қайсики бу харажатлар маҳсулот сотиш ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ бўлмайди. Контрибутция тизимида маълумотлар молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботни таҳлил қилишда кўпроқ фойдалироқ бўлади, сабаби харажатлар ўзгарувчан ва доимий харажатларга ажратилган бўлади. Контрибутция ёндашувининг энг муҳим устунлиги менеджерларга ахборотларни тайёрлашда фаолият даражасининг ўзгариши натижасида фойдага таъсирини аниқлашда қўл келиши ҳисобланади. Молиявий ҳисоботлар молиявий натижа ва молиявий ҳолат тўғрисидаги ахборотларни бутун бир бизнес бирликлари бўйича тақдим қилади. Лекин, кўпчилик бизнесменлар зарур кўрсаткичларни бизнес сегментлари, хусусан қисмлар, бўлимлар ва маҳсулот линиялари бўйича олишни мақсадга мувофиқ деб билишади. Сегментал контрибуция ҳисоботларининг бир қанча турлари амал қилади. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Қисмлар (бўлимлар) бўйича контрибутция ҳисоботлари 2. Маҳсулот бўйича контрибутция ҳисоботлари 3. Сотиш регионлари бўйича контрибутция ҳисоботлари Қисмлар (бўлимлар) бўйича контрибутция ҳисоботлари контрибутция маржини компаниянинг ҳар бир бўлими бўйича аниқланади. Контрибутция маржини (маржинал даромад) бу даромадлар билан ўзгарувчан харажатлар ўртасидаги фарқ ҳисобланади. Контрибутция маржини ҳар бир қисм бўйича маҳсулотларнинг самарадорлиги

баҳолашда ҳамда маркетинг стратегиясини белгилашда зарур ахборотлар билан таъминлайди. Қуйидаги жадвалда 3 та ишлаб чиқариш қисмлари бўйича даромад ва харажатлар тўғрисидаги маълумотлар келтирилган. Жадвал Корпорация бўйича 31 декабр билан якунланадиган молиявий йил учун қисмлар бўйича сотиш ҳажми ва Таннархи маълумотлари Қисмлар Калкуляторла р Ёзув мебеллари Ёзув машинкаси Сотиш бирлиги 26,000 4,000 10,000 Ўртача сотиш нархи $50 $650 $320 Ўртача маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатлар: Ишлаб чиқариш Маркетинг Тақсимот Маъмурият 20 300 146 3 50 32 2 40 10 2 10 12 Қисмлар бўйича тўғридан-тўғри олиб борилган доимий харажатлар: Ишлаб чиқариш Маркетинг Тақсимот Маъмурият $280,00 $400,000 $390,000 80,000 95,000 115,000 50,000 110,000 95,000 140,000 160,000 175,000 Махсус қисмларга идентификацияланмаган корпорация харажатлари 380,000 Ушбу жадвал маълумотлари асосида қисмлар контрибутция ҳисоботини тайёрлаш мумкин бўлади (Жадвал). Жадвал Қисмлар контрибутция ҳисоботи 31 декабр билан якунланадиган ҳисобот йили учун Қисмлар Калкулятор Ёзув мебели Ёзув машинкаси Сотиш $1,300,000 $2,600,000 $3,200,000 $7,100,000 Айирилади: Ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатлари 520,000 1,200,000 1,460,000 3,180,000

Ишлаб чиқариш контрибутция маржини 780,000 1 ,400,000 1 ,740,000 3,920,000 Айирилади: Ўзгарувчан бошқа харажатлар Ўзгарувчан маркетинг Ўзгарувчан тақсимот Ўзгарувчан маъмурият Жами 78,000 200,000 320,000 598,000 52,000 160,000 100,000 321,000 52,000 40,000 120,000 212,000 182,000 400,000 540,000 1 ,122,0 00Контр ибутция маржини 598,000 1,000,00 0 1,200,00 0 2 ,798,0 00Айирилади: қисмлар доимий харажатлари: Доимий ишлаб чиқариш Доимий маркетинг Доимий тақсимот Доимий маъмурият Жами доимий харажатлар 280,000 400,000 390,000 1,070,00 0 80,000 95,000 115,000 290,000 50,000 110,000 95,000 255,000 140,000 160,000 175,000 475,000 550,000 765,000 775,000 2 ,090,0 00Қисмлар контрибутцияси $48,000 $235,00 0 $425,000 $708,00 0Корпорация харажатлари 380,000 Соф даромад $328,00 0 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, контрибутция кўрсаткичлари уч босқичда ҳисобланган: 1) Ишлаб чиқариш контрибутция маржини 2) Контрибутция маржини 3) Қисмлар контрибутцияси Ишлаб чиқариш контрибутция маржини бу сотиш ҳажмидан ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатларини айириш орқали топилади. Бу кўрсаткич менеджерларга ўзгарувчан маркетинг ва бошқарув харажатлари таъсирини ҳисобга олмаганда сотиш ҳажми ва унга боғлиқ бўлган ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатлари ўртасидаги нисбатни баҳолаш имконини беради. Ҳисоботда ишлаб чиқариш ўзгарувчан харажатлардан ишлаб чиқариш бўлмаган ўзгарувчан харажатларнинг алоҳида ажратилиб кўрсатилиши менеджерларга қўшимча ахборот талаб қиладиган махсус ҳолатларни баҳолашда қўл келади. Ишлаб чиқаришга оид бўлмаган ўзгарувчан харажатларга маҳсулотларни сотиш ва тақсимлаш, жумладан сотиш комиссиони, юкларни ортиш тушириш харажатлари ва бошқа сотиш жараёни билан боғлиқ харажатлар киради. Ишлаб чиқариш

контрибутцияси маржинидан ишлаб чиқаришга оид бўлмаган ўзгарувчан харажатларни чигириш натижасида контрибутция маржини кўрсаткичи келиб чиқади. Контрибутция маржинидан доимий харажатлар чигирилганда эса қисмлар контрибутцияси аниқланади. Жадвал маълумотларини таҳлил қилиш асосида хулоса қилиш мумкинки, энг кичик контрибутция 48,000 $ калкулятор қисмида бўлса, энг катта контрибутция 425,000 $ ёзув машиналари ишлаб чиқарадиган қисмга тўғри келаяпди. Абсолют рақамларни солиштириш ҳамма вақт ҳам қисмларни самарали ишлаётганлиги тўғрисида асосли хулосаларни келтириб чиқариш учун етарли эмас. Шу боис, сотиш ҳажсига нисбатан контрибутция ҳажмини таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Юқоридаги жадвал маълумотлари асосида қуйидаги жадвални тузиш мумкин бўлади (жадвал): Жадвал Қисмлар Калкулятор Ёзув мебели Ёзув машинкаси Қисмлар контрибутцияси $48,000 $235,000 $425,000 Сотиш $1,300,000 $2,600,000 $3,200,000 Сотиш ҳажмига контрибутция $0.37 $0.9 $1.33 Жадвалдан кўриниб турибдики, сотиш ҳажмига нисбатан контрибутция ёзув машинкаси бўлимида катта рақамни ташкил этмоқда, бу эса ушбу бўлимнинг самаралироқ эканлигидан далолат беради. Ёзув машинкаси бўлими сотиш ҳажми контрибутцияси (1.33) калкулятор қисми сотиш ҳажми контрибутцияси (0.37) ўртасидаги фарқ $0.96 (1.33-0.37) га тенг. Нисбий кўринишида эса 3.6 баробар (1.33/0.37) кўп. Абсолют суммаларнинг нисбати эса 8.8 баробарни ($425,000/48,000$) ташкил этмоқда. Демак, ўртадаги фарқ нисбий кўрсаткичларда абсолют кўрсаткичларга нисбатан анча кичик экан. Худди шу тартибда маҳсулот бўйича контрибутция ҳисоботлари ва сотиш регионлари бўйича контрибутция ҳисоботлари тузилади. Бунда,

маҳсулот бўйича контрибутция ҳисоботлари тузилганда битта қисмдаги ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар, масалан ёзув машиналари қисмида иккита маҳсулот электрик ёзув машинаси ва мануал ёзув машинаси маҳсулотлари бўйича контрибутция кўрсаткичлари аниқланади. Ҳудудлар бўйича, масалан ёзув машинаси жанубий ва шимолий регионларда ишлаб чиқарилиши, сотилиши ва харажатларига оид кўрсаткичлар берилиб, контрибутция кўрсаткичлари ҳисобланади. Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ( Absorption costing ) ва ўзгарувчан харажатлар ( Variable costing ) бўйича таннархни калькуляция қилиш фойда миқдорига таъсири. Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ( Absorption costing ) ва ўзгарувчан харажатлар ( Variable costing ) бўйича таннархни калькуляция қилишнинг қувватловчи далиллари. Контрибутция ёндашувининг амалда қўлланилиши маҳсулот таннархини калкуляция қилишнинг Variable Costing тизимида намаён бўлади. Variable Costing (ёки айрим адабиётларда Direct Costing ) бу маҳсулот ишлаб чиқаришда ўзгарувчан харажатларга асосланади. Ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ харажатларга тўғридан - тўғри материал , тўғридан - тўғри меҳнат ҳақи ва устама ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгарувчан қисми киритилади . Устама харажатларни тақсимлаш ставкаси ҳисоблашда фақат ўзгарувчан устама ишлаб чиқариш харажатлари олинади , яъни доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобга олинмайди . Бизга маълумки , айрим доимий устама иишлаб чиқариш харажатлари моддалари тўғридан - тўғри харажат сифатида эътироф этилади . Шу боис , ушбу тизимни Direct Costing деб аталиши унинг моҳиятини тўлароқ очмаслиги мумкин , чунки билвосита ўзгарувчан харажатлар маҳсулот таннархига қўшилади . Адабиётларда Variable Costing билан Absorption Сosting ўртасида иккита муҳим фарқ мавжудлиги эътироф этилган . Биринчи фарқ маҳсулот таннархига олиб бориладиган ишлаб чиқариш харажатлари таркиби билан изоҳланади . Иккинчи фарқ эса , молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдаги ахборотларнинг туркуми билан белгиланади .

Маҳсулот таннархига олиб борилган харажатлар таркиби. Variable Costing ва Absorpsion Costing ўртасида бош масала харажатларнинг маҳсулот ишлаб чиқарилишига боғлиқ ҳолда уларнинг заҳираланиши белгиланади. Заҳираланиш деганда материалнинг ҳаракатига мувофиқ ҳолда харажатларнинг унга сингдирилишига айтилади, яъни ушбу харажатларни келгуси даврга ўтказиб бўлмайди. Ўзгарувчан харажатлар юз берган вақтнинг ўзида заҳираланади, яъни унинг кейинроқ юз бериши ҳолати амалга ошмайди. Мисол учун ишчилар ҳозирда стул йиғиш билан машғуллиги, уларнинг келгусида ҳам айни шу стулларни йиғиш билан машғул бўлишини инкор этади. Бошқа бир ҳолатда, масалан қуввати билан боғлиқ харажатлар, жумладан бино ва асбоб-ускуналарнинг амортизацияси харажатларидан келгусида ҳам юз беришидан қочиб бўлмайди. Шундай қилиб доимий харажатлар маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми билан боғлиқ бўлмайди. Absorption costing маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлган барча харажатларни, жумладан тўғридан-тўғри ва билвосита, ўзгарувчан ва доимий харажатларни қамраб олади, муҳими ушбу харажатлар ишлаб чиқаришга оид бўлсин. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдаги ахборотларнинг туркуми. Variable Costing ва Absorption Costing тизимларида маҳсулот таннархига олиб бориладиган таннарх заррачалари турли бўлганлиги боис, ҳисоботда шаклланаётган ахборотлар ҳам турлича бўлади. Ab so rp s io n Costing тизимида ҳисоботда таннарх ахборотлари функциялар (фаолиятлар) бўйича тақдим этади. Бу тизимда ялпи даромадни аниқлаш учун сотиш ҳажмидан ишлаб чиқариш функцияси харажатларини чигириш талаб этилади. Сотиш ва маъмурий функциялар харажатлари ялпи даромаддан чигирилиб операцион фойда аниқланади. Соф фойдани аниқлаш учун эса операцион фойдадан бошқа функциялар харажатлари айирилади. Variable Costing тизимида сотилган маҳсулотларнинг ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатлари сотиш ҳажмидан чегириш орқали ишлаб чиқариш контрибутцияси аниқланади. Ушбу кўрсаткичдан ишлаб чиқариш бўлмаган

ўзгарувчан харажатлар чегирилса контрибутция маржини топилади. Ҳисоб- китоблар сўнгида контрибутция маржинидан барча доимий харажатлар чигирилиб соф фойда топилади. Ушбу тизим ёрдамида тайёрланган ахборотлар орқали менеджерлар бўлиши мумкин бўлган ўзгаришларнинг фаолият активлик даражасига (ҳажм кўрсаткичларига) таъсирини аниқлайдилар. Variable Costing ва Absorpsion Costing нинг қўлланилишини иллюстратив мисолларда ( Mullett Manufacturing Company мисолида) кўриб ўтайлик. Компаниянинг 4 йиллик фаолиятига оид маҳсулот ишлаб чиқариши, сотиши ва таннархи тўғрисидаги маълумотлар келтирилган (Жадвал) Жадвал Mullett Manufacturing Company 4-йил мабойнида маҳсулот ҳажми, сотиш ва таннархи маълумотлари Йиллар 1 2 3 4 Сотиш ҳажми, бирликда 8,000 9,000 13,000 10,000 Маҳсулот, бирликда 10,000 12,000 10,000 8,000 Бошланғич қолдиқ, бирликда 0 2,000 5,000 2,000 Тўғридан-тўғри материал, бирликка $ 6 $ 6 $ 6 $ 6 Тўғридан-тўғри меҳнат, бирликка нисбатан 3 3 3 3 Ўзгарувчан УИЧХ, бирликка нисбатан 2 2 2 2 Доимий УИЧХ, суммада 50,000 50,000 50,000 50,000 Ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар, бирликка нисбатан 3 3 3 3 Доимий сотиш ва ўзгарувчан харажатлар, суммада 30,000 30,000 30,000 30,000 Сотиш нархи, бирликка нисбатан | 25 | 25 | 25 | 25 Ушбу маълумотлар асосида молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботни тайёрлаш учун Variable Costing ва Absorption Costing учун маҳсулот бирлигининг таннархи ҳисобланади. Даставвал, маҳсулот бирлигининг таннархини аниқлаб оламиз (Жадвал).

Жадвалда қайд қилинганидек Variable Costing тизимида маҳсулот бирлиги таннархи тўғридан-тўғри материал, тўғридан-тўғри меҳнат ва ўзгарувчан устама ишлаб чиқариш харажатларидан (УИЧХ) ташкил топган. Бу рақам ҳар бир йил учун $11 га тенг бўлаяпди. Absorption Costing да маҳсулот бирлиги таннархи ўзгарувчан ишлаб чиқариш таннархига маҳсулотга тақсимланадиган доимий устама ишлаб чиқариш харажатларини қўшиш орқали аниқланади. Ҳар бир маҳсулот бирлигига тақсимланаётган Доимий УИЧХ суммаси УИЧХ тақсимлаш ставкаси, қайсики устама ишлаб чиқариш харажатларининг бюджетлаштирилган суммасини нормал қувватда ( capacity ) ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига бўлиш орқали аниқланган кўрсаткич ёрдамида аниқланади. Компанияда бюджетлаштирилган доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари ҳар йил учун $50,000ни ташкил этади. Жадвал Mullett Manufacturing Company Маҳсулот бирлиги таннархи (4 йил мабойнида) Йиллар 1 2 3 4 Ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатлар, бирликка: Тўғридан-тўғри материаллар Тўғридан-тўғри меҳнат Ўзгарувчан УИЧХ Variable Costing да қўлланиладиган маҳсулот бирлиги таннархи $ 6 $ 6 $ 6 $ 6 3 3 3 3 2 2 2 2 11 11 11 11 Қўшилади: Доимий УИЧХ, бирликка нисбатан 5 5 5 5 Absorption Costing да қўлланиладиган маҳсулот бирлиги таннархи $ 16 $ 16 $ 16 $ 16 Компаниянинг нормал капастаси 10,000 бирлик. У ҳолда ҳар бир маҳсулотга тақсимланаётган доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари $5га тенг бўлади ($50,000/10,000). Мисолда $11га тенг бўлган ўзгарувчан ишлаб чиқариш таннархига $5 доимий УИЧХни қўшсак жами $16 ab so rp s io n

costing учун маҳсулот таннархини аниқлаймиз. Ушбу маълумотлар асосида молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботни тузамиз. Absorption Costing да молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот. Юқоридаги Жадвал ва Жадвал маълумотлари асосида Ab so rp s io n Costing да молиявий натижалра тўғрисидаги ҳисоботни тузамиз (Жадвал) Жадвал Mullett Manufacturing Company (4 йил мабойнида) Absorption Costing да молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот I Йиллар 1 2 3 4 Сотиш $200,000 $225,000 $325,000 $250,000 Сотилган товарлар таннархи 128,000 144,000 208,000 160,000 Ялпи даромад (маржин) 72,000 81,000 117,000 90,000 Ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар 24,000 27,000 39,000 30,000 Доимий сотиш ва маъмурий харажатлар 30,000 30,000 30,000 30,000 Кам (Ортиқча) тақсимланган устама харажатлар (тўғирлашлари) корректировкаси (10,000) 10,000 Жами операцион харажатлар 54,000 47,000 69,000 70,000 Соф даромад $18,000 $34,000 $48,000 $20,000 Ушбу жадвал кўрсаткичларига тавсиф берадиган бўлсак, сотиш ҳажми сотиш бирлигини сотиш нархига ($25) кўпайтириш орқали топилади. Масалан, биринчи йил учун сотиш ҳажми $200,000 (8000 * 25) га тенг. Сотилган товарлар таннархи сотиш бирлигини absorpsion costing даги маҳсулот бирлиги таннархига ($16) кўпайтириш орқали топилади. Масалан, биринчи йил учун сотилган товарлар таннархи $128,000 (8000 * 16) ни ташкил этади. Соф даромадни аниқлаш учун сотиш ва маъмурий харажатларни ялпи даромад (маржин)дан чигириш талаб этилади. Бу харажатлар ҳам икки гуруҳга ажратилади. Биринчиси, ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар, қайсики сотиш ҳажмини маҳсулот бирилигига тўғри келадиган сотиш ва маъмурий харажатларга кўпайтириш орқали аниқланади. Масалан, 1-йил учун ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар $24,000 (3*8000) га тенг. Иккинчиси, доимий сотиш ва маъмурий харажатлар

бўлиб, бу кўрсаткич ўзгармас бўлганлиги боис барча йиллар учун 30,000 п.б. га тенг. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, компания 1 ва 3-йилларда нормал капастада ишлаб 10,000 бирликдан маҳсулот ишлаб чиққан. Демак, ушбу йилларда Кам тақсимланган ёки Ортиқча тақсимланган доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари бўлмайди. Бироқ 2-йилда 12,000 бирлик маҳсулот, нормал капастадан 2,000 бирлик маҳсулот кўп ишлаб чиқарилган. Жадвалдан маълумки, маҳсулот таннархига олиб бориладиган маҳсулот бирлигига нисбатан доимий УИЧХ $5га тенг. Демак, тўғирлаш киритиладиган, яъни ортиқча тақсимланган доимий устама харажатлари суммаси $10,000 (5 * 2,000) га тенг бўлади. Буни бошқача тушунтирадиган бўлсак, агар 12,000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарилган бўлса, у ҳолда товарлар таннархига $60,000 п.б. доимий УИЧХлари киритилган. Лекин, аслида доимий УИЧХ $50,000 п.б. га тенг. Бизга маълумки, доимий харажатлар маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ бўлмаган ҳолда юз беради. Демак у $50,000 дан ошмаслиги талаб этилади. У ҳолда ўртадаги фарқ $10,000 (60,000-50,000) ни ташкил этади ва бу тўғирлашлар киритишни талаб этади. Шу боис, молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда алоҳида қаторда жами операцион харажатлар аниқлангунга қадар кам ёки ортиқча тақсимланган УИЧХ кўрсаткичи киритилиши талаб этилади. 4-йилда эса бошқача ҳолатни кузатиш мумкин, яъни 8,000 бирлик ишлаб чиқарилган бўлиб, нормал капастага нисбатан 2,000 бирлик кам ишлаб чиқарилган. Бундай ҳолда, маҳсулот таннархига доимий УИЧХ га $40,000 киритилган, ҳақиқатда ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ бўлмаган ҳолди $50,000 доимий УИЧХлари юз берган. Демак, маҳсулот таннархига $10,000 (50,000-40,000) қўшимча киритилиши талаб этилади. Шу боис, бу сумма қўшилган. Ушбу ҳисоб-китоблар бажарилгандан сўнг, ялпи даромаддан жами операцион харажатлар чегирилиб соф даромад аниқланади. Масалан, биринчи йил учун ушбу кўрсаткич $18,000 (72,000 - 54,000) га тенг. Бошқа йиллар учун ҳам шу тартибда якуний молиявий натижалар аниқланади.

Variable Costing да молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот . Юқоридаги жадвал маълумотлари бўйича Variable Costing да молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботни тузамиз (Жадвал). Жадвал Mullett Manufacturing Company (4 йил мабойнида ) Variable Costing молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот Йиллар 1 2 3 4 Сотиш $200,000 $225,000 $325,000 $250,000 Сотилган маҳсулотларнинг ўзгарувчан таннархи 88,000 99,000 143,000 110,000 Ишлаб чиқариш контрибутция маржини 112,000 126,000 182,000 140,000 Ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар 24,000 27,000 39,000 30,000 Контрибутция маржини 88,000 99,000 143,000 110,000 Доимий УИЧХ 50,000 50,000 50,000 50,000 Доимий сотиш ва маъмурий харажатлар 30,000 30,000 30,000 30,000 Жами доимий харажатлар 80,000 80,000 80,000 80,000 Соф даромад $8,000 $19,000 $63,000 $30,000 Ушбу жадвалга аниқликлар ва хулосалар қилинадиган бўлса, ab so rptio n costing ва variable costing бўйича аниқланган соф даромад турлича натижаларда изоҳланаяпди. Variable costing да биринчи босқичида ишлаб чиқариш контрибутцияси маржини даромадлардан сотилган маҳсулотларнинг ўзгарувчан таннархини айириш орқали топилмоқда. Масалан, 1-йил учун бу кўрсаткич $112,000 (200,000 - 88,000) ни ташкил этади. Бошқача таҳлил қиладиган бўлсак, яъни ҳисоб-китобларни маҳсулот бирлигига нисбатан амалга оширсак ҳам шу натижаларга келамиз. Мисолда, маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар $11га тенг, маҳсулот бирлигини сотиш нархи $25ни ташкил этади. У ҳолда маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ишлаб чиқариш контрибутция маржини 14$ га тенг (25- 11). Умумий суммада 1-йил учун ишлаб чиқариш контрибутция маржини $112,000 (14 бирлик ишлаб чиқариш контрибутция маржини * 8,000 сотиш бирлик) га тенг

бўлмоқда. Энг муҳим эсда тутиш керак бўлган ҳолат шундан иборатки, Variable Costing да ҳам ва Ab so rptio n Costing да ҳам молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботни тузишда маҳсулот бирлиги сифатида албатта сотилган маҳсулотларнинг бирлиги олинади, ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг бирлиги эмас. Бошқа ўзгарувчан харажатлар, бизнинг мисолимизда ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар ишлаб чиқариш контрибутция маржинидан чегирилади ва натижада контрибутция маржини кўрсаткичи аниқланади. Бизнинг мисолимизда 1-йил учун контрибутция маржини $88,000 (112,000-24,000) га тенг. Маҳсулот бирлигига нисбатан ҳисоб-китобларни амалга оширадиган бўлсак, бизнинг мисолда жами маҳсулот бирлиги ўзгарувчан харажатлари $14 (11 ўзгарувчан маҳсулот таннархи + 3 ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар) га тенг. Маҳсулот бирлиги контрибутция маржини $11 га тенг (25 маҳсулот бирлиги сотиш нархи - 14$ маҳсулот бирлиги ўзгарувчан харажатлар). $11 ни сотилган маҳсулот бирлиги 8,000 га кўпайтириб, 1-йил учун контрибутқия маржини $88,000 эканлигини аниқлаймиз. Ҳисоб-китобларнинг кейинги босқичида контрибутция маржинидан барча доимий харажатлар айирилиб соф даромад аниқланади. Доимий харажатлар сотиш ва маъмурий харажатлар ҳамда доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари дан ташкил топади. Шундай қилиб, variable costing да доимий устама харажатлари маҳсулот таннархининг таркибий қисмига айланмасдан, балки қайси даврда юз берган бўлса ишлаб чиқариш бўлмаган харажатлар каби шу даврнинг харажатлари сифатида тан олинади. Absorption costing ва variable costing тизимларини солиштириш . Юқоридаги ҳисоб - китоблар натижалари асосида хулоса қилиш мумкинки , 4 йил давомида икки турдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда соф даромадлар турлича суммаларни ташкил этмоқда . Масалан , 1- йилда absorpsion costing $18,000 бўлса , variable costing да $8,000 га тенг . Худди шунингдек натижалар бошқа йилларда ҳам фарқ қилади . Натижалардаги асосий фарқ уларда қўлланилаётган усуллардан келиб чиқади : absorpsion costing да доимий

устама харажатлари маҳсулот таннархига қўшилади ; variable costing да эса доимий устама харажатлар давр харажатларига олиб борилади . Absorpt ion costingда доимий устама харажатлар ишлаб чиқариш жараёни давомида маҳсулотга таҳсимланиб боради ва маҳсулот таннархининг таркибий қисмига айланади . Маҳсулот таннархи маҳсулот сотилгандан кейин харажатларга айланади . Айрим бирликлар сотилмасдан қолади , бундай ҳолларда доимий устама харажатларни ҳам ўз ичига олган маҳсулот таннархи давр учун охирги заҳиралар қолдиғига ҳам тақсимланади . Variable costingда барча доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари қайси даврда юз берган бўлса шу давр харажатлари бўлганлиги боис , қанча маҳсулот бирлиги сотилишидан қатъий назар охирги заҳиралар қолдиғига тақсимланмайди . Бошқача қилиб тушунтирганда absorpsion costingда доимий устама харажатларининг бир қисми актив сифатида шаклланади , variable costing да тўлиқ харажат сифатида тан олиниб даромаддан қопланилади . Absorption costing ва Variable Costing да заҳиралар таннархи концепциясини амал қилинишини бошланғич ва охирги заҳиралар мисолида кўриб ўтайлик ( Жадваллар ). Жадваллар Mullett Manufacturing Company (4 йил мабойнида ) Absorption Costing Variable Costing асосида Бошланғич ва Охирги заҳиралар Жадвали Absorption Costing Йиллар 1 2 3 4 Бошланғич заҳиралар: Бирликлар сони Бирлик таннархи Жами таннархи 0 2,000 5,000 2,000 - $16 $16 $16 $32,000 $80,000 $32,000

Охирги заҳиралар: Бирликлар сони Бирлик таннархи Жами таннархи 2,000 5,000 2,000 0 $ 16 $ 16 $ 16 - $32,000 $80,000 $32,000 - Variable Costing Йиллар 1 2 3 4 Бошланғич заҳиралар: Бирликлар сони 0 2,000 5,000 2,000 Бирлик таннархи Жами таннархи - $11 $11 $11 - $22,000 $55,000 $22,000 Охирги заҳиралар: Бирликлар сони Бирлик таннархи Жами таннархи 2,000 5,000 2,000 0 $ 11 $ 11 $ 11 - $22,000 $55,000 $22,000 - Жадвал маълумотларига эътиборни қаратадиган бўлсак, иккита методда ҳам бошланғич ва охирги қолдиқларнинг миқдори бир хил. Демак, бухгалтернинг у ёки бу методни танлаши заҳираларнинг миқдорий ҳаракатига таъсир қилмайди. Лекин, absorption costing да маҳсулот бирлигининг таннархи variable costing га нисбатан $5 (16-11) га юксак, чунки бу тизимда таннарх доимий устама ишлаб чиқариш харажатларини ҳам олган. Маҳсулот таннархининг бошқа компонентлари иккита методда ҳам бир хил. Иккита методдаги соф даромадлар ўртасидаги фарқларни тушуниш учун таннарх шаклланиши ва маҳсулот сотилгунга қадар заҳиралар ҳаракатини кузатиш керак бўлади. Absorption Costing да доимий устама харажатлар охирги заҳиралар таннархининг таркибий қисмига киради. Доимий УИЧХ ўз ичига олган заҳиралар таннархи кейинги даврларда, қачонки маҳсулот сотилса ҳисобдан чиқарилади. Variable costing да эса доимий УИЧХ қайси даврда юзага келган бўлса шу даврда ҳисобдан чиқарилади. Доимий УИЧХ маҳсулотга тақсимланмаганлиги боис, доимий устама харажатлар охирги заҳираларда ҳам ўз аксини топмайди. Шу сабабли, variable costing да доимий УИЧХ бошланғичдан охирги заҳиралар шакллангунга қадар даврда заҳиралар таннархида амал қилмайди, яъни бир

даврдан бошқа даврга заҳиралар орқали ўтмайди. Absorption costing да эса доимий УИЧХ бир даврдан бошқа ҳисобот даврига заҳиралар орқали ўтади. Иккита методда заҳиралар баҳоланишидаги фарқ молиявий натижаларда соф даромад ўртасидаги фарқнинг юзага келишига сабаб бўлади. Қуйидаги иллюстратив мисолда фарқнинг қандай натижаларда юзага келганлиги кўрсатилган (Жадвал). Жадвал Mullett Manufacturing Company (4 йил мабойнида ) Бошланғич ва Охирги Заҳираларга киритилган Доимий Устама Харажатлари Жадвали Йиллар 1 2 3 4 Бошланғич заҳираларда давр ичига ўтказилган Доимий УИЧХ 2,000 бирлик 5,000 бирлик 2,000 бирлик @ @ $5 = @ $5 = $5 = Охирги заҳиралар орқали даврдан ташқарига чиқарилган Доимий УИЧХ 2,000 бирлик @ $5 = $10,0 5,00 0 бирлик @ $5 = $25, 2,000 бирлик @ $5 = $10,0 . 0 Соф даромаднинг Absorption Costing даги сабаби (ортиқ ёки кам) $10,0 00 орти $15, 000 орт $15,0 00 кам $10,000 кам 1-йилда бошланғич заҳиралар бўлмаган. Шу боис ушбу даврга бошланғич заҳиралар орқали доимий устама харажатлари ўтказилмаган. Биринчи йилнинг сўнгида охирги заҳиралар 2,000 бирликни ташкил этмоқда ва ab so rptio n costing да ҳар бир бирликка $5 доимий устама харажатлари тақсимланган. Absorption Costing да ҳисобот даври давомида доимий устама харажатлар маҳсулот бирлигига нисбатан $5, жами сотилган 8,000 бирликка ҳисобланганда эса $40,000ни ташкил этмоқда. Variable Costing да ҳисобдан чиқарилган доимий устама харажатлар $50,000 даражасида бўлган бўлган. Демак, бундай ҳолларда ab so rptio n costing да доимий устама харажатлар $10,000 га (50,000 - 40,000) кам ҳисобдан чиқарилган. Натижада бу ҳолат соф даромадларни 10,000 сўмга оширган.

2-йилда бошланғич заҳиралар орқали $10,000 доимий устама харажатлар ушбу даврга ўтказилмоқда, қайсики ушбу харажатлар маҳсулот сотилгандан кейин ҳисобдан чиқарилади. Агар йилнинг охирида охирги заҳиралар бўлмаганда эди соф даромад variable costing га нисбатан $10,000га кам бўлган бўлар эди. Аммо, ушбу йилнинг охирида 5,000 бирлик заҳира қолган, унинг қийматида доимий устама харажатлари $25,000ни ташкил этади (5,000 * 5). Натижада, йил бошида $10,000 доимий устама харажатлари шу даврга ўтказилган, бу ҳолат соф даромадни шу суммага камайишига олиб келган, лекин $25,000 доимий УИЧХ охирги заҳиралар орқали ушбу даврдан келгуси даврга ўтказилган. Бу эса соф даромадни Variable costing га нисбатан $25,000 га ошишига сабаб бўлган. Умумий натижада ab so rptio n co sting да variable costing га нисбатан соф даромад $15,000 (25,000-10,000) ошишига олиб келган. 3-йилда бошқача ҳолат кузатилаяпди, яъни охирги заҳиралар бошланғич заҳираларга нисбатан кичик. Бошланғич заҳиралардаги $25,000 доимий устама харажатлар 3-йилда ҳисобдан чиқарилмоқда ва фақат $10,000 доимий УИЧХ охирги заҳиралар орқали даврдан ташқарига ўтказилмоқда. Натижада бу ҳолат соф даромаднинг ab so rptio n costing да variable costing га нисбатан $15,000 га кам бўлишига олиб келмоқда (25,000-10,000). Охирги 4-йил учун ҳам шу таҳлилни ўтказадиган бўлсак, бунда йил сўнгида охирги заҳиралар мавжуд эмас. Бошланғич заҳиралар орқали ўтказилган доимий устама харажатлар $10,000ни ташкил этмоқда, қайсики бу соф даромадни шу суммага камайишига олиб келади. Охирги қолдиқ бўлмаганлиги боис, даврдан ташқарига доимий УИЧХлари ҳам ўтмайди. Натижада absorption costing да соф даромад $10,000 суммага кам бўлади. 4 йиллик ҳисоб-китоб натижаларини қуйидаги жадвалда умумлаштирамиз (Жадвал). Жадвал

Absorption Costing ва Variable Costing соф даромадлари ўртасидаги фарқларнинг сабаблари ___________________________________________ Йиллар Absorption Costing Variable Costing Фарқи Охирги заҳиралар билан бошланғич заҳиралардаги доимий УИЧХ ўртасидаги фарқ 1 2 3 4 (2-3) 5 (4.10-Жадвалдаги 3- қатор кўрсаткич) 1 $18,000 $8,000 $10,000 $10,000 ортиқ 2 34,000 19,000 15,000 15,000 ортиқ 3 48,000 63,000 -15,000 15,000 кам 4 20,000 30,000 -10,000 10,000 кам Жами $120,000 $120,000 0 0 Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, 1-йилнинг бошида ва 4-йилнинг охирида заҳиралар қолдиғи бўлмаганлиги боис, заҳиралар орқали 1-йил бошида даврга ўтказилган ва 4-йил охирида даврдан ташқарига чиқарилган доимий устама харажатлар ҳам нолга тенг бўлади. Натижада, умумий тўрт йили ичида absorption costing ва variable costing тизимида ҳисобланган соф даромадлар ўртасида фарқ юзага келмайди. Юқоридаги мисолда 4 йил маҳсулот нархи ва маҳсулот бирлиги таннархи бир хил бўлган ҳолларда кўриб чиқдик. Ҳар йили маҳсулот нархи ва маҳсулот бирлиги таннархи ўзгарган ҳолларда иккита методда ҳисобланган соф даромад кўрсаткичлари ўртасидаги фарқлар шу методик тартибда аниқланади. Агар молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда заҳиралар тўғрисидаги ахборотларни тўғридан-тўғри кўрсатиш имконияти бўлса ab so rptio n costing ва variable costing ни солиштириш имкониятлари кенгаяди. Ушбу ҳолатни қуйидаги мисолда кўриб ўтамиз (Жадвал).

Variable Costing ва Absorption Costing натижаларини солиштириш Radius Company Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот Variable Costing Кўрсаткичлар 1 2 Сотиш ҳажми: 1,000 бирлик @ $17.00 $17,000 Cотишга мўлжалланган товарларнинг ўзгарувчан ишлаб чиқариш таннархи: 1,100 бирлик @ $6.00 Айирилади: охирги заҳиралар 100 бирлик @ $6.00 Cотилган товарларнинг ўзгарувчан ишлаб чиқариш таннархи (6,600-600) $6,600* 600 $6,000 Қўшилади: Ўзгарувчан маркетинг ва маъмурий харажатлар 2,400 Жами ўзгарувчан харажатлар (6,000+2,400) 8,400 Контрибутция маржини (17,000 – 8,400) $ 8,600 Айирилади: Доимий харажатлар Доимий ишлаб чиқариш харажатлари Доимий маркетинг ва маъмурий харажатлар $2,200 5,500 7,700 Операцио н даромад (8,600-7,700) $ 900 * Б ирлик таннахи Жами Тўғридан-тўғри материал $ 3.00 $3,300 Тўғридан-тўғри меҳнат 2.00 2,200 Ўзгарувчан устама 1.00 1,100 Ўзгарувчан ишлаб чиқариш таннархи $6.00 $6,600 Absorp ti on Costing Кўрсаткичлар Сотиш $17,000 Сотилган товарлар таннархи: Бирли к та ннархи Жами Ўзгарувчан ишлаб чиқариш таннархи 1,100 бирлик $6.00 $6,600* Доимий ишлаб чиқариш таннархи 2.00 2,200

Сотишга мўлжалланган товарларнинг таннархи $8.00 $8,800 Айирилади: Охирги заҳиралар 8.00 800 8,000 100 бирлик Ялпи маржин (даромад) $ 9,000 Айирилади: Жами маркетинг ва маъмурий харажатлар ($2,400 иборат ўзгарувчан харажатлар ҳам) 7,900 Операцио н даромад $1,100 Жадвал маълумотларини таҳлил қиладиган бўлсак, иккита усулда тузулган молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда операцион даромад $200 (1,100-900) га фарқ қилаяпди. Бу фарқ охирги заҳиралар ўртасидаги фарқдан келиб чиқади $200 (800-600). Absorption Costing да $2,200 доимий ишлаб чиқариш таннархининг ичидаги $200 сумма заҳираларда ўтиради. Variable Costing да эса бу сумма давр харажатларида ҳисобдан чиқарилади. Юқоридаги кўринишдаги жадвал иккита усулда тузилган молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда соф даромад ўртасидаги фарқларни заҳиралар қолдиғига боғлиқ ҳолда ўрганишга қўлай ҳисобланади. Ab so rptio n Costing ва Variable Costing усулларида молиявий натижалар ўртасидаги фарқ аниқлашни формулалар ёрдамида ҳам ифодалаш мумкин бўлади: 1- ФОРМУЛА Absorption Costing да операцион даромадлар - Variable Costing да операцион даромадлар = (Ишлаб чиқарилган бирлик - сотилган бирлик) * Бюджетлаштирилган доимий устама даражаси Мисол: $1,100-$900 = (1,100-1,000)*2= $200 2 -ФОРМУЛА Absorption Costing да операцион даромадлар - Variable Costing да операцион даромадлар = Заҳира бирликларининг кўпайиши (камайиши) * Бюджетлаштирилган доимий устама даражаси Мисол: $1,100-$900 = (100-0)*2 = $200

Фарқларни аниқлаш менеджерларга ҳолатни баҳолаш, омиллар таъсирини ўрганишда ҳамда асосли қарорлар қабул қилишда қўл келади.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Таннархни калькуляция қилишнинг жараёнли усули

Таннархнинг меъерий калькуляцияси

Буюртмали калькуляция қилиш усули (ордер жоб cостинг)

Харажатлар ва маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархи ҳисобини «стандарт кост» ва «директ костинг»

Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили