Valyuta xavf-xatarlari va ularni sug’urtalash usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Valyuta xavf-xatarlari va ularni sug’urtalash usullari

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

196 KB

Ko'chirib olish

Valyuta xavf-xatarlari va ularni sug’urtalash usullari Reja: 1. Valyuta xavf-xatarlari tushunchasi 2. Valyuta xavf-xatarlarining paydo bo’lish shart-sharoitlari. Valyuta xavf-xatarlarining turlari 3. Valyuta tavakkalchiligi sug’urta qilinishining zarurati

Valyuta xavf-xatarlari tushunchasi Bank tomonidan tuziladigan har bir valyuta yoki kredit bitimida turli xavf- xatarlar mavjud. Ushbu xavf-xatarlarni ikki asosiy guruhga bo’lish mumkin: bozor xatarlari va kontragent xatarlari. Bozor xavf-xatarlari deganda bozor baholari (foiz stavkalari, valyuta kurslari va boshqa shu kabilarni) o’zgarishi oqibatida paydo bo’ladigan yo’qotishlar xatari tushuniladi. Kontragent xatarlari deganda esa hamkor tomonidan shartnoma yuzasidan o’z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilmaslik xatari tushuniladi. Mazkur xavf-xatarlarni hamkorlik xatarlari deb ham atashadi. Yuqorida zikr etilgan ikkala guruh, vujudga kelishi va keltirib chiqaradigan oqibatlariga ko’ra bir-biridan farqlanadigan xavf-xatarlarni o’zida mujassam etgan. Bozor xavf-xatarlari tushunchasi valyuta va kredit bitimlaridagi yopilmagan pozitsiyalar hamda bozor baholarining o’zgarishi oqibatida vujudga keladigan xatarlarni birlashtiradi. Mazkur xavf-xatarlar transaksion yoki operatsion xatarlar deb ham yuritiladi. Almashuv kursi yoki foiz stavkalarining ochiq pozitsiya sharoitidagi nomuvofiq o’zgarishi ushbu bitimlar yuzasidan yo’qotishlarga olib keladi. Xalqaro savdo-kredit va to’lov munosabatlari muntazam ravishda valyuta hisob-kitoblari bilan qamrab olingan. Bu degani, tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektining hisob-kitoblari uning uchun xorijiy bo’lgan valyutada amalga oshiriladi. Valyuta riski – bu valyuta kurslarining noqulay o’zgarishi natijasida yuzaga keladigan yo’qotishlar riski bo’lib, u turli valyutalarga bo’ladigan talablar va majburiyatlarning mos kelmasligi holatida paydo bo’ladi. Foiz riski kabi valyuta riski ham bozor risklari guruhiga kiradi. Ochiq valyuta pozistiyasi (OVP) – bu valyuta bozori ishtirokchisi (bank, kompaniya) ning talablar (aktivlar) va majburiyatlar (passivlar)larining, shu

jumladan, xorijiy va milliy valyutadagi balansdan tashqari aktiv va passivlarining mos kelmasligidir. Valyuta pozistiyasi uzun (long position) va qisqa (short position) pozistiyaga ajratiladi. Uzun valyuta pozistiyasi xorijiy valyutada talablarning majburiyatlardan ortib ketishidir va u «musbat» ishorasi bilan belgilanadi. Qisqa valyuta pozistiyasi xorijiy valyutadagi majburiyatlarning talablardan ortishi bilan xarakterlanadi va «manfiy» ishora bilan belgilanadi. Masalan, bank 0,8830 kursi bo’yicha AQSh dollariga 1 mln. evroni sotib oladigan bo’lsa, bunday vaziyatda 1 mln. evro miqdorida uzun va 883.000 dollar miqdorida qisqa pozistiya yuzaga keladi. Mazkur pozistiyalar quyidagicha aks ettirilishi mumkin:  1000000 EUR - 883000 USD Umuman olganda buxgalteriya balansi nuqtai nazaridan ochiq valyuta pozistiyasini yaratish quyidagi ketma-ket operastiyalar ko’rinishida aks ettirish mumkin: 1. Bankni tashkil qilish va mijozning evrodagi hisobraqamining ochilishi (taxmin qilinadiki, ustav kapitali binoga quyilma qilingan, bundan tashqari evro va AQSh dollarida NOSTRO korrespondentlik hisobraqamiga ega): jadval Bank balansi NOSTRO vakillik 1000000 EUR Mijoz hisobraqami 1000000 EUR hisobraqami Bino 1000000 RUB Ustav kapitali 1000000 RUB Bu erda yaqqol ko’rinib turibdiki, ochiq pozistiya mavjud emas, ya’ni valyuta summalari bo’yicha aktivlar va passivlar (talablar va majburiyatlar) birbiriga mos keladi. 2. Spekulyativ maqsadlarda 1 mln. evroning AQSh dollariga 0,8830 kursi bo’yicha sotilishi: Aktivlar Passivlar

-1000000 EUR  883000 USD jadval Bank balansi NOSTRO vakillik 883000 USD Mijoz hisobraqami 1000000 EUR hisobraqami Bino 1000000 RUB Ustav kapitali 1000000 RUB O’z ixtiyorida mavjud bo’lgan 1 mln. evroni sotish va AQSh dollarini sotib olish orqali bank ochiq valyuta pozistiyasini yuzaga keltirdi. Ko’rinib turibdiki, aktivlar va passivlar valyuta turlari bo’yicha endi muvozanatlashmagan: aktivlar passivlardan 883000 dollarga ortiq (uzun pozistiya) va passivlar aktivlardan 1000000 evroga ko’p (qisqa pozistiya). Har qanday ochiq valyuta pozistiyasi valyuta kursining o’zgarishi riskiga moyil bo’ladi (risk exposure) va uning natijasida foyda yoki zarar olinishi mumkin. Taxmin qilaylik, bir qator omillar ta’sirida evroning dollarga nisbatan kursi kutilmaganda 1 evro uchun 0,8900 dollarga ortdi. Ko’rinib turibdiki, evro bo’yicha qisqa pozistiya zararga olib keladi. Biroq bu hali haqiqiy emas, potenstial zarar hisoblanadi, chunki pozistiya hali yopilmagan. Agar bank mijozi kutilmaganda 1 mln. evroni o’tkazishga buyruq berib qolsa, bank korrespondentlik hisobraqamida evroning etishmasligi muammosi bilan to’qnash keladi. Bu holda u 883000 dollarni sotib, uning evaziga qimmatlashgan evroni sotib olishga to’g’ri keladi – 883000 USD  0,89  992134,83 EUR, ya’ni bunda uning haqiqiy zararlari miqdori quyidagiga teng bo’ladi: 992134,83 EUR – 1000000 EUR  -7865,17 EUR. Bu summani bank o’z mablag’lari (ustav kapitali) hisobidan sotib olishi kerak, chunki mijozning talabini qondirish uchun unga mablag’lar etishmaydi. Odatda qulaylik yaratish maqsadida ochiq valyuta pozistiyasi bazaviy valyutada hisoblanadi, masalan: dollar  Shveystariya franki tipidagiAktivlar Passivlar

operastiyalarda bank 6 mln. dollar miqdoridagi umumiy uzun pozistiyaga ega. Turli valyutalardagi ochiq pozistiyalar bo’yicha kumulyativ risk hajmini aniqlash uchun ularni umumiy qilib yagona ekvivalentda baholash mumkin – masalan, AQSh dollarlarida. Mazkur vaziyatda bank uchun valyuta riski quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: jadval Umumiy dollardagi pozistiya  - 3488000 USD O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan kursining o’zgarashi natijasida yuzaga keladigan valyuta riskini tartibga solish maqsadida vakolatli banklar uchun ochiq valyuta pozistiyalarining limitlarini belgilaydi. Jumladan, har qanday xorijiy valyutaning bir turi bo’yicha ochiq valyuta pozistiyasining limiti har bir operastion kun yakunida vakolatli bank regulyativ kapitalining 10%idan ortmasligi kerak. Har bir operastion kun yakunida ochiq valyuta pozistiyalarining umumiy qiymati bank regulyativ kapitalining 20% idan oshib ketmasligi lozim. Ochiq valyuta pozistiyalarining belgilangan limitlardan ortib ketgan qismi bank tomonidan keyingi operastion kunga o’tkazilmaydi. Ochiq valyuta pozistiyalari belgilangan limitlardan ortib ketgan sharoitda bank joriy kun yakuniga qadar ochiq valyuta pozistiyalarini belgilangan limitlarga olib kelish maqsadida zaruriy balanslovchi bitimlarni (masalan, xorijiy valyutani sotishni) amalga oshirishi kerak Xalqaro bitimning amalga oshirilishi davri mobaynida shartnomadagi valyuta kursi boshqa valyutalar kurslariga nisbatan bir qator iqtisodiy omillar ta'siri ostida Valyuta pozistiyasi Valyuta konversiyasi Uzun pozistiya Qisqa pozistiya Kurs EUR  USD  924000 USD - 1000000 EUR 0.9240 GBP  USD  2000000 GBP - 2912000 USD 1.4560 USD  CHF  2599500 CHF - 1500000 USD 1.7330 USD  JPY  1000000 USD - 120850000 JPY 120.8500 USD  RUB  30117000 RUB - 1000000 USD 30.1170

o’zgarishi mumkin. Bu esa o’z navbatida shartnomada ishtirok etuvchi taraflarni ma'lum bir yo’qotishlarga olib kelishi mumkin. 70-yillarning boshidan barcha davlatlarning erkin suzadigan kurslar rejimiga o’tishi tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasida salbiy oqibatlarga olib keldi. Boshqacha qilib aytganda, jahon bozorida valyuta kurslarining erkin suzishi sharoitida iqtisodiy muvozanatsizlik kuchaydi. Valyuta tavakkalchiligi deganda, keng ma'noda, valyuta kurslari tebranishi oqibatida tashqi iqtisodiy operatsiyalar natijalari va tashqi iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lmish xo’jaliklar faoliyatlari natijalarining o’zgarish ehtimoli tushuniladi. Valyuta tavakkalchiligi ta'siriga tashqi iqtisodiy munosabatlarning barcha sub’ektlari tushadi: davlat, banklar, savdo va sanoat kompaniyalari, boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslar. Valyuta kursining o’zgarishi xatari - bu, ochiq pozitsiya sharoitida xorijiy valyutadagi ehtimoliy yo’qotishlar xataridir. Ushbu xavf-xatar kurs xatari deb ham belgilanadi. Xorijiy valyutadagi pozitsiya qanchalik ko’p vaqt davomida ochiq tursa valyuta kursining nomuvofiq o’zgarishi xatarining ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi. Kursning kuchli tebranishi sharoitida esa ushbu xatar bitim tuzilishi paytidayoq paydo bo’ladi. Masalan, "A" bank mijozga 5 mln. AQSh dollarini shved kronasiga 1,5550 kurs asosida sotayotgan bo’lsa va ushbu summani shu zahoti yopmasa, unda kursning o’sishi sharoitida quyida keltirilgan jadval ma'lumotlariga asosan valyuta yo’qotishlari paydo bo’ladi hamda misolimizda ushbu yo’qotishlar 25000 (7800000 - 7775000) kronani tashkil etadi. Bitim USD Kurs SEK Sotuv 5000000 1,5550 7775000 Kursning o’sishi +0,0050 Sotib olish 5000000 1,5600 7800000

Valyuta kurslarining o’sgan muvozanatsizligi xalqaro mehnat taqsimotiga salbiy ta'sir etadi, tovarlar va xizmatlarning ekvivalent almashuvini qiyinlashtiradi, xalqaro savdoning balanslashganligi hamda hajmiga salbiy ta'sir etadi. Valyuta kurslarining muvozanatsizligi importyor va eksportyorlarning o’zlarini xorijdan sotib olish hamda xorijga sotish operatsiyalarini qisqartirishga majbur qiladi. Chunki importyor va eksportyorlar valyutalarning yaqin vaqt ichidagi dinamikasini oldindan bila olmaydilar. Shuning uchun importyor ma'lum bir tovarni chet davlatdan o’zini valyuta xavf-xatariga qo’yib sotib olgandan ko’ra o’z mamlakatida ishlab chiqarilgan huddi shunday tovarni sotib olmoqi afzalroqdir. To’lovi kelgusida amalga oshirilishi ko’zda tutilgan, shartnoma tuzilish paytida ma'lum bir summada qayd etilgan har qanday kredit operatsiyasi, shartnoma valyutasi ishtirokchi uchun xorijiy bo’lgan taraf, valyuta xavfxatariga chalinadi. Kreditor o’zining xorijlik kontragentlariga kreditni bergan holda qiymatni ekvivalent miqdorda ololmaslik xavf-xatariga uchraydi. Qarz oluvchi ham agarda to’lov paytiga shartnoma tuzilgan sanaga nisbatan qarz valyutasining kursi ko’tarilsa zarar ko’rishi mumkin. Eksportyor va importyorlar valyuta tavakkalchiligi bilan tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirganda to’qnashadilar. Agarda tovarlar to’lovi kechiktirilgan holda sotilgan bo’lsa va baho valyutasi sifatida importyor valyutasi yoki uchinchi davlat valyutasi ishlatilayotgan bo’lsa, unda eksportyor valyuta xatariga duchor bo’ladi. Agarda baho valyutasining kursi eksportyor milliy valyutasiga nisbatan pasaysa, unda eksportyor zarar ko’rishi mumkin. Shunday qilib eksportyor uchun valyuta xavf-xatari bo’lib, shartnomaning tuzilishidan to ijro etilgunga qadar davr ichida baho valyutasini milliy valyutaga nisbatan kursining pasayishi hisoblanadi. Demak valyuta tavakkalchiligi tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog’liq barcha shartnomalarga ta'sir etadi. Importyor uchun valyuta tavakkalchiliklari quyidagi holatlarda vujudga keladi: agarda tovarlar bahosi chet el valyutasida qat’iy belgilanib sotib olinayotgan bo’lsa. Bunda, agar chet el valyutasining kursi importyor valyutasiga

nisbatan ko’tarilsa, unda importyor tomonidan sotib olingan tovarlar uchun haq to’lashda milliy valyutada ko’proq xarajat qilinishiga to’g’ri keladi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki hech bir savdo shartnomai bir kun ichida amalga oshib, u bo’yicha to’lov ham bir kun ichida amalga oshmayapti. Shunga ko’ra valyuta tavakkalchiligi albatta shartnoma muddatiga to’g’ri mutanosib ravishda ortib boradi. Xorijiy valyutadagi shartnoma bahosini M deb, shartnoma tuzilish sanasiga "spot" kursini K0, to’lovni amalga oshirish sanasiga bo’lgan spot kursini K1 deb belgilasak (kotirovkalar milliy valyutada bir birlik xorijiy valyuta uchun berilgan), valyuta tavakkalchiligi (M * K0) va (M * K1) o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Eksportyor (investor) tushumining kamayishi va importyor (qarz oluvchi) to’lov summasining oshishi shartnoma natijalarini yomonlashishiga olib keladi. Yuqorida bayon etilganlarni aniq misolda ko’rsatish mumkin. Tasavvur qilamiz, Shvesiya firmasi 1 mln. USD hajmidagi tovarlarni sotib olishga shartnoma tuzdi (shartnomaning valyuta bahosi - USD). To’lov muddati 3 oy. Spot kurs shartnoma tuzilganidan so’ng 1 USD - 1,8 SEKni tashkil etgan. Agarda 3 oy mobaynida SEKning kursi USD kursiga nisbatan 2 SEKgacha pasaysa, unda firmaning shartnoma bo’yicha to’lovi 2 mln. SEKgacha ko’payadi. Bunda kurslarning o’zgarishi hisobiga firmaning xarajati qo’shimcha 200 ming SEKga oshib ketishi uning iqtisodiy ahvoliga yomon ta'sir etadi. Agarda teskarisi bo’lib, USD kursi SEK kursiga nisbatan pasayib 1,7 SEKni tashkil etsa, unda firmaning tovarlarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlari 1,8 mln. SEKdan 1,7 mln. SEKgacha kamayadi. Tadbirkorlar o’z faoliyat natijalarini nisbatan uzoq istiqbolni ko’zlagan holda rejalashtirishga harakat qiladilar. Shuning uchun harb korporatsiyalarining ish amaliyotida valyuta xatarini baholashda hisob nuqtasi sifatida shartnomaning imzolanish sanasi emas, balki undan avvalgi sana, ya'ni korporatsiya tomonidan shartnoma tuzishga qaror qilingan sana yoki shartnoma tuzishga taklifning berilish sanasi hisoblanadi.

Masalan, firma 2008 yilning sentyabr oyida 3,5 ming barrel' neftni Garbiy Yevropa davlatlarining biriga 100000 USD (28 USD 1 barrel' uchun) hajmida joriy yilning 4-choragida yetkazib berish sharti bilan eksport qilishga shartnoma tuzishga qaror qildi deb faraz qilaylik. Mazkur shartnoma bo’yicha taxmin qilingan eksport tushumi 100000 USD-ni yoki 128000000 so’mni (2008 yilning sentyabr oyi kursi 1 USD - 1280 so’m hisobidan) tashkil etishi kerak edi. Biroq shartnomaning imzolanish paytiga, ya'ni 2008 yil oktyabr' oyining boshiga kelib, neft bozor bahosining o’zgarmaganligi sharoitida (1 barrel' 28 USD) uning qiymati, USD-ni kursi pasayishi hisobiga, 100000 USD endi 125000000 so’mni (2008 yilning oktyabr' oyiga kurs 1 USD - 1250 so’m) tashkil etdi. Shartnoma bo’yicha to’lovni amalga oshirish paytiga kelganda esa, ya'ni 2009 yil yanvar oyining boshida (3 oydan so’ng) 100000 USD shartnoma bo’yicha tushumlar summasi 122000000 so’mni tashkil etdi (2009 yilning yanvar oyida kurs 1 USD - 1220 so’m). Bu summa dastlabki rejalangan summadan 6000000 so’mga kamdir (128000000 so’m - 122000000 so’m). Yuqorida qayd etilgan xavf-xatarlar (shartnoma tuzilgunga qadar va shartnoma tuzilganidan so’ng) o’z xarakteriga ko’ra va ularni oldini olishning mavjud imkoniyatlariga qarab bir-biridan farq qiladi. Bizning fikrimizcha, shartnomaning imzolanish paytigacha (shartnomani tayyorlanish davrida) xorijiy valyuta kursining o’zgarish xavf-xatari valyuta tavakkalchiligiga kirmaydi, u ko’proq baho xavf-xatariga yoki valyuta kursi o’zgarishi bilan bog’liq raqobatdoshlikni yomonlashishi xavf-xatariga kiradi. Bunday tavakkalchilik shartnomani tuzilish davrida, muhokamalar paytida hal etilishi mumkin. Xususan, muzokaralar davrida valyuta kursining to’satdan o’zgarib ketishi natijasida shartnoma ishtirokchisi (bunday o’zgarish zararlarini qisman yoki to’la qoplash maqsadida) shartnomadagi dastlabki bahoni birmuncha o’zgartirilishini talab qilishi yoki ushbu shartnomadan boshqa kontragent foydasiga butunlay voz kechishi mumkin.

Shartnoma tuzilib, imzolanganidan so’ng yuqorida bayon etilgan o’zgartirishlarni shartnoma shartlariga kiritib bo’lmaydi (agarda shartnoma shartlarida bu xususda valyuta shartlashuvlari (ogovorka) mavjud bo’lmasa). Fikrimizcha, bahoning o’zgarishi bilan bog’liq xavf-xatarga valyuta shartnomasining inflyatsion qadrsizlanish xatari ham kiradi. Ya'ni, tovar baholarining o’sishi shaklida ifodalangan valyuta qiymatlarini tovar baholariga nisbatan o’zgarish xatari. Ba'zi tadqiqotchilar tomonidan ular valyuta xavfxatarini amal qilish shakllariga kiritilgan. Valyuta tavakkalchiligini bunday turining zaminida valyuta xavf-xatari paydo bo’lishi bilan bevosita aloqada bo’lmagan, ammo unga bilvosita bog’liq valyuta kursi orqali ta'sir etadigan, valyutalarni tovarlar baholariga nisbatan qadrsizlanishining umumiy tendensiyasi yotadi. Uzoq muddatli davrda tashqi iqtisodiy munosabatlar samaradorligi uchun kurslar o’zgarishi oqibatidagi yo’qotishlarga qaraganda inflyatsion omil nisbatan chuqurroq salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Kurslar harakatidagi va valyutalarni sotib olish qobiliyatidagi farqlar, tashqi iqtisodiy shartnomalar ishtirokchisi bo’lgan har birining yo’qotishlar hamda daromadlar balansining nafaqat valyuta kursini yoqimli yoki yoqimsiz harakatiga, balki valyutalar kurslari o’zgarishining o’zaro nisbati va birgalikdagi harakatiga bog’liq. Masalan, agarda valyutalarni tashqi qadrsizlanishi (valyuta kursining pasayishi) uni ichki bozordagi qadrsizlanishidan o’sib ketsa, unda xorijlik importyorlar qo’shimcha foyda olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Chunki ular o’z valyutasida xarajatlarni oshirmasdan turib, mamlakatning qadrsizlanib borayotgan valyutasiga ko’proq tovarlar sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Yuqorida bayon etilgan fikrlar, barcha xo’jalik shartnomalarining samaradorligiga ta'sir etgan holda valyuta xavf-xatarlarini tashqi iqtisodiy shartnomalar samaradorligini ko’rsatuvchi ahamiyatli, ammo yagona omil emasligini ko’rsatadi. Valyuta tavakkalchiligining alohida holati sifatida, valyuta mablag’larini joylashtirish paytida vujudga keladigan valyuta avuarlarini qadrsizlanish

tavakkalchiligini ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bunday tavakkalchilik turi bo’yicha valyuta zararlarini banklar singari mijozlar va davlat ham ko’rishi mumkin. Bu holda vujudga keladigan valyuta xavf-xatarlari mazmun jihatidan har qanday savdo-kredit operatsiyasidagi valyuta tavakkalchiligi singari bo’ladi, chunki valyuta mablag’larini joylashtirish bilan bog’liq operatsiyalar kredit xarakteriga ega. Bu holda valyuta tavakkalchiligini hisobga olish xususiyatlari va uni sug’urtalash uslublari (valyuta mablag’larini joylashtirishda) tavakkalchilikni, valyuta tavakkalchiligini alohida turiga ajratishga asos bo’ladi. Yuqorida bayon etilganlarning barchasi valyuta tavakkalchiligi ta'rifini quyidagicha aniqlashga imkon beradi, ya'ni: valyuta tavakkalchiligi - bu, valyutada yo’qotishlar xavfi va valyuta avuarlarini yoqimsiz qayta baholanishidir (tashqi savdo, kredit, valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda va valyuta mablag’larini saqlashda xorijiy valyuta kursining milliy valyuta kursiga nisbatan o’zgarishi oqibatida). Agarda shartnomani tuzilishi va u bo’yicha to’lovni amalga oshirilishi davri ichida baho valyutasining kursi eksportyor (kreditor)ning milliy valyutasiga nisbatan pasaysa u zarar ko’radi. Importyor (debitor) uchun esa zararlar kursning yuqoridagiga nisbatan qarama-qarshi harakati natijasida paydo bo’ladi. Xorijiy valyutalarda ifodalangan avuarlarni ushlab turgan shaxslar, mablag’larni harakat davri mobaynida avuarlar hajmini yoqimsiz tarafga qayta baholashga majburdirlar. Bu esa iqtisodiy nuqtai nazardan amalga oshirilmagan zararlarga kiradi. Valyuta tavakkalchiligi shartnoma ishtirokchisiga kelib tushgan tushumni rejalangan hajmiga nisbatan o’zgargan hajmi yoki uning amalga oshirayotgan to’lovlarini rejalangan hajmiga nisbatan o’zgargan hajmi sifatida amalga oshadi. Valyuta tavakkalchiligi Xalqaro savdo va kredit munosabatlarini qiyinlashtirib yuboradi, oqibatda mazkur munosabatlar ishtirokchilari valyuta xavf-xatarlarini o’rganish orqali ularni bartaraf etish yo’llarini qidira boshlaydilar.

Valyuta xavf-xatarlarining paydo bo’lish shart-sharoitlari. Valyuta xavf- xatarlarining turlari Tashqi iqtisodiy shartnoma ishtirokchilari uchun valyuta tavakkalchiligi paydo bo’lishining quyidagi shartlarini ajratib ko’rsatish mumkin: -ochiq valyuta pozitsiyasining mavjudligi; -shartnoma valyutasi sifatida xorijiy valyutadan foydalanish; -shartnoma tuzilishi va u bo’yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilishi davrining mavjudligi. Valyuta kurslarining muvozanatsizligi qanchalik yuqori bo’lsa, valyuta tavakkalchiligi shunchalik yuqori bo’ladi. hozirgacha biz valyuta tavakkalchiligi tushunchasini faqat bir operatsiyaga nisbatan ko’rib chiqqan edik. Agarda tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilari bo’lmish taraflar xorijiy valyutada ifodalangan majburiyatlar va talablarga ega bo’lib, ko’p turdagi operatsiyalarni amalga oshirsa unda ular barcha operatsiyalar bo’yicha valyuta xatariga uchramaydilar, balki ushbu xavf-xatar faqat ochiq valyuta pozitsiyasi bo’yicha saqlanib qoladi. Ochiq valyuta pozitsiyasi valyuta tavakkalchiligi bilan bog’liq bo’lib, banklarni (firmalarni) qo’shimcha daromad olish yoki ortiqcha xarajat qilishga olib boradi (hatto bankrotlikka). Shu sababli ko’pgina mamlakatlarda davlat moliya organlari ochiq valyuta pozitsiyalari hajmlarini chegaralaydilar. Masalan, 1974 yilda "Hershtadt" bankning bankrotligidan so’ng Germaniyada ochiq valyuta pozitsiyasi bo’yicha limit bank balansining 30 foizidan 20 foizigacha pasaytirilgan edi (O’zbekistonda ochiq valyuta pozitsiyasi bo’yicha chegaralar alohida valyutalar bo’yicha 5,5 foiz, bir nechta valyutalar bo’yicha esa 20 foiz). Odatda valyuta tavakkalchiligi muammosini hal etish bilan bog’liq firmaning ishi ochiq valyuta pozitsiyasi miqdorini, ya'ni valyuta xatariga tortiladigan xorijiy valyutadagi summalarni aniqlashdan boshlanadi. Ochiq valyuta pozitsiyalarining hosil bo’lishini misolda ko’rib chiqamiz. Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, xorijiy valyuta sotib olinganda valyuta pozitsiyasining uzun pozitsiyasi ko’payadi yoki shu valyutadagi qisqa valyuta pozitsiyasi kamayadi (talablar oshadi yoki

majburiyatlarning bir qismi bajariladi), xorijiy valyuta sotilganda teskarisi bo’ladi, ya'ni qisqa valyuta pozitsiyasi ko’payadi yoki uzun pozitsiya kamayadi. Operatsiyalar Pozi tsiya Uzun Qisqa Sotib olish Sotish GBP USD SEK CHF USD SEK 1000 GBP 1550 USD 1000 1550 900 USD 2295 SEK 650 2295 2000 USD 4000 CHF 11350 4000 3950 SEK 1000 GBP 1655 1350 1655 4000 Valyuta pozitsiyasining yopilishi: Uzun Qisqa Valyutada GBP Valyutada GBP 1350 USD 870,9 7 4000 CHF 1228,27 1655 SEK 418,9 8 1289, 95 1228,27 Keltirilgan misolda ochiq valyuta pozitsiyasi 61,68 GBP (1289,95 - 1228,27) daromad keltirdi, ammo bunday hol hamma vaqt ham bo’lavermaydi. Odatda ochiq valyuta pozitsiyasi yuqori darajadagi valyuta tavakkalchiligi manbaidir. Valyuta yo’qotishlar manbai bo’lgan ochiq valyuta pozitsiyalarining aniqlanishi bilan valyuta xavf-xatarlarini bartaraf etish zarurati tug’iladi. Shunday qilib, yuqorida ko’rib chiqilgan valyuta xatarining paydo bo’lish sharoitlariga (shartnomalarda xorijiy valyutaning ishlatilishi, shartnoma tuzilishi

va ijro etilishi orasida vaqt uzilishining mavjudligi) yana bir sharoitni, ya'ni ochiq valyuta pozitsiyasi mavjudligini qo’shsa bo’ladi. Yuqorida ko’rib chiqilgan valyuta xavf-xatarlarining paydo bo’lish sharoitlari, birinchi navbatda, tashqi savdo va kredit shartnomalari bilan bog’liq muayyan operatsiyalarga aloqadordir. Ular esa o’z navbatida tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilarining valyutada zarar ko’rishiga olib kelishi mumkin. Bunday valyuta xavf-xatarlarini 1-turdagi valyuta xavf-xatarlariga, ya'ni naqd valyutada yo’qotishlar tavakkalchiligiga kiritish mumkin. Valyuta xavf-xatarlarining 2-turi bu bevosita tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog’liq bo’lmagan, balki balans aktiv va passiv moddalarini qayta baholashda paydo bo’ladigan hamda xorijiy valyutada ifodalangan xatarlardir (shu jumladan xorijiy valyutadagi avuarlarni va xorijiy filiallarning milliy valyutadagi foydasini qayta baholanishi). Valyuta tavakkalchiligining 2-turi o’zining mazmuni va shakli jihatidan 1-turidan tubdan farq qiladi. U ishlatilmagan foyda yoki zarardan iboratdir. Agarda mablag’lar harakati bilan bog’liq bo’lgan aniq tashqi savdo yoki kredit shartnomasi: valyuta avuarlarini ishlatilishi, korxonani tugatilishi va uning aktivlarini so’ngi taqsimlanishi, qarzni qoplanishi, xorijiy filial foydasini o’tkazilishi va shu kabilar amalga oshsa foyda yoki zarar olinishi mumkin. Biroq bu valyuta tavakkalchiligi holatlari real valyuta yo’qotishlariga olib kelishi mumkin va ular o’z mazmuni jihatidan 1toifa tavakkalchiliklari qatoriga kirib ketadi.

Valyuta tavakkalchiligi sug’urta qilinishining zarurati Valyuta xavf-xatarini sug’urta qilish masalasida 2 strategiya mavjud: chayqov va boy berilgan manfaat xavf-xatari. Valyuta tavakkalchiligi sug’urtasi deganda uni bartaraf etish bilan bog’liq choralar tushuniladi. Bunday choralarga tashqi iqtisodiy operatsiyalar natijalarining xorijiy valyutalar kursi o’zgarishiga bog’liqligini yo’qotishga qaratilgan choralar kiradi. Ikki boshqaruv echimidan birini tanlash oqibatida nisbatan yomon iqtisodiy natijalar olish imkoniyati (valyuta tavakkalchiligini sug’urta qilish yoki sug’urta qilmaslik) boshqa ehtimoli bor echimga nisbatan boy berilgan manfaat xavf-xatari nomini olgan. Bu yerda gap shu haqda bormoqdaki, kursning o’zgarishi korxona uchun yoqimli bo’lib chiqishi mumkin, ammo shartnomani valyuta xavf- xatarlaridan sug’urta qilgan holda korxona yoqimli sharoit natijasida paydo bo’lgan foydani yo’qotishi mumkin. Bir qator firmalar valyuta muvozanatsizligini zamonaviy Xalqaro savdo muammolaridan biri deb hisoblab hech qachon valyuta xavf-xatarlarini sug’urta qilmaydilar. Oqibatda bunday firmalar katta zararlar ko’rib, ularning soni hozirgi kunda ancha kamaygan. Boshqa korxonalar esa barcha ochiq pozitsiyalarini valyuta kurslari prognozlarini hisobga olmay qoplaydilar. Bunday siyosat albatta yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi. Boy berilgan manfaatlar xavf-xatarining mavjudligi va yuqorida aytib o’tilgan 2 strategiyaning imtiyozli tomonlarini hisobga olgan holda ularni birlashtirish, ishonchni mavjudligi hamda xarajatlar darajasining pastligi - tashqi iqtisodiy operatsiyalarning samaradorligini oshirish maqsadida ataylab ochiq valyuta pozitsiyalarini saqlagan holda bank va savdo-sanoat kompaniyalarining ko’pchiligi valyuta xatarini to’la (100 foizga) sug’urta qilishdan o’zini tortishiga olib keldi. Kompaniya tomonidan ochiq valyuta pozitsiyasi hisobiga foyda olish

maqsadida valyuta tavakkalchiligini sug’urta qilishdan ataylab voz kechilishi valyuta chayqovi deb ataladi. Valyuta tavakkalchiligi va boy berilgan manfaatlar xavf-xatari o’rtasida ahamiyatli farqlar mavjud. Boy berilgan manfaatlar xavf-xatari real zararlarga olib kelmaydi. Chunki tashqi iqtisodiy munosabat ishtirokchisi valyuta xatarini sug’urta qilgan holda o’ziga ma'lum bir me'yorda foyda olishni kafolatlaydi. Valyuta tavakkalchiligi esa aksincha, ayniqsa naqdli zararlar qismida real zararlarga, hattoki banklar va savdo-sanoat kompaniyalarining bankrotligiga olib kelishi mumkin. Valyuta chayqovi bo’yicha real zararlarning paydo bo’lishi tashqi iqtisodiy munosabatlar ishtirokchisining har bir valyuta operatsiyasiga balansning boshqa tarafida operatsiyalarni qarama-qarshi turishi bilan izohlanadi. Masalan, eksport shartnomalari va berilgan kreditlardan keladigan tushumlar hajmini rejalashtirilgan natijalarga nisbatan kamayishi olingan summa joriy xarajatlarni yoki jalb qilingan bank mablag’lari qiymatini qoplamasligiga olib kelishi mumkin. Yomon valyuta chayqoviga 1974 yildagi "Hershtadt" nomli nemis bankini, 1978 yildagi "Day iti Kange" nomli Yapon bankini (jami 36,5 mlrd. USD hajmida) bankrotligini misol sifatida keltirish mumkin. Valyuta tavakkalchiligining sug’urtasi va sug’urtasiz shakli bilan iqtisodiy operatsiyalarning samaradorligi operatsiyalarni amalga oshirish davrida valyuta kurslarining o’zgarishiga bog’liq. Shartnoma ishtirokchisi boshqaruv qarorining samaradorligi valyuta tavakkalchiligini sug’urta qilish yoki sug’urta qilmaslik shartnoma tuzilishi va uni ijro etilishi davri orasida valyuta kurslarini istiqbol harakatlarini u tomonidan oldindan to’g’ri baholanishiga bog’liq. Demak, valyuta kurslarining o’zgarishini bashorat qilish valyuta tavakkalchiligini sug’urta qilish va valyuta chayqovi o’rtasidagi tanlovning zaruriy shartidir. Valyuta kurslarini bashorat qilish deganda, maxsus ilmiy tadqiqot uslublari yordamida kurslarni kelgusidagi o’zgarishi haqida ma'lumot olish tushuniladi.

Valyutalarning erkin suzadigan kurslari tizimini amaliyotga kiritilishi bilan ularning tebranishlari doimiy tus olib, keng qo’lamli, oldindan bilib bo’lmaydigan bo’lib qoldi. Bu esa o’z navbatida valyuta tavakkalchiligini kuchaytirib, ishtirokchilarga valyuta xatari va valyuta chayqovi orasida tanlashni qiyinlashtirib yubordi. Prognoz qilishning mazmuni o’zgardi: yordamchi vositadan professional faoliyatning mustaqil sohasiga aylandi. Prognozlar kelgusida ochiq valyuta pozitsiyasini o’zgarish diapazonini aniqlash maqsadida ishlatiladi. Minimum va maksimum ko’rsatkichlari sug’urtalash xarajatlari bilan taqqoslanadigan ehtimolli valyuta yo’qotishlarini hisoblash uchun ishlatiladi (to’la sug’urta qilish, sug’urta qilishdan bosh tortish, qisman sug’urta qilish). Agar potencial valyuta yo’qotishlarning hajmi qoplanish yuzasidan xarajatlar summasidan katta bo’lsa, to’la ochiq valyuta pozitsiyasini yoki uning bir qismini sug’urtalash tavsiya etiladi. Ba'zi mamlakatlarda banklarning uzun va qisqa valyuta pozitsiyalari miqdori valyuta qonunchiligi bilan tartibga solinadi.

Xulosa Bozor xavf-xatarlari deganda bozor baholari (foiz stavkalari, valyuta kurslari va boshqa shu kabilarni) o’zgarishi oqibatida paydo bo’ladigan yo’qotishlar xatari tushuniladi. Kontragent xatarlari deganda esa hamkor tomonidan shartnoma yuzasidan o’z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilmaslik xatari tushuniladi. Valyuta tavakkalchiligi deganda, keng ma'noda, valyuta kurslari tebranishi oqibatida tashqi iqtisodiy operatsiyalar natijalari va tashqi iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lmish xo’jaliklar faoliyatlari natijalarining o’zgarish ehtimoli tushuniladi. Tashqi iqtisodiy shartnoma ishtirokchilari uchun valyuta tavakkalchiligi paydo bo’lishining quyidagi shartlarini ajratib ko’rsatish mumkin: -ochiq valyuta pozitsiyasining mavjudligi; - shartnoma valyutasi sifatida xorijiy valyutadan foydalanish; -shartnoma tuzilishi va u bo’yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilishi davrining mavjudligi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с. 9. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 5-е изд. – М.: Издательскоторговая корпорация «Дашков и К˚», 2006. – 544 с. 10. Глобализация и национальные финансовые системы / Под ред. Дж. А.Хансона, П.Хонохана, Дж. Маджони. Пер. с анг. – М.: Издательство «Весь мир», 2005. – 320 с.

O'xshashlar

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari

Xavf-xatarlarni boshqarish

Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati

Valyuta kursi