Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari Reja: 1. Bank operatsiyalari risklari va ularni paydo bo’lish sabablari. 2. Bank risklarining klassifikatsiyasi va ularga tavsif. 3. Tijorat banklari risklarini baholash va boshqarish usullari. 4. Tijorat banklari riskini boshqarish vositalari. 5. Bank risklarining sug’urtasi.

Tayanch iboralar: Risk , xavf - xatar , noaniqlik , diversifikatsiya , foyda , likvidli mablag ’ lar , naqt pulsiz hisob - kitoblar riski , kredit riski , valyuta riski . Bank operatsiyalari risklari va ularni paydo bo’lish sabablari. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so’ng o’tgan vaqt mobaynida bank sohasi rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratildi. Tijorat banklarining faoliyati ushbu qisqa davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi. Tijorat banklarining takomillashishiga sabab, O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligidagi ishtiroki salmog’i oshib, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ko’lami kengayib borayotganidadir. Bu borada banklarning o’rni barchaga ma’lum. Shu sababli hozirgi kunda banklar faoliyatida risklarni aniqlash, ularni tahlil qilish va baholash hamda kamaytirish usullarini qo’llash tijorat banklarining asosiy vazifalaridan biriga aylandi. Risk - bu ma’lum maksadni kuzlagan xolda olib borilaetgan faoliyat natijasiga bulgan ishonchsizlik, ba’zan konikarsiz tugashi natijasidagi yukotishlardan iboratdir. Masalan berilgan kredit buyicha tulovlarning amalga oshmasligi natijasida bank foydasining kamayishi, eki berilgan kafolat xatlari buyicha tulovlarni amalga oshirishga tugri kelishi va shu bilan bir katorda bankning resurs ba’zasining kamayishi. Risklar bank faoliyatida ulchash mumkin bulgan kursatgichdir va ular doim bankning bajaraetgan operatsiyalardan olgan zarariga, yukotgan daromadiga teng buladi. Risk va foydalilik o’rtasidagi bogliklikga etibor beradigan bo’lsak, bank operatsiyalarining risklilik darajasi ortgan sayin uning foydaliligi xam ortib boradi va aksincha riski kam jaraenlar uz navbatida kam daromad beruvchi operatsiyalar xisoblanadi. Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek tijorat banklari faoliyatida ko’zlangan natija – bu birinchi navbatda foyda olishdir. U esa albatta risk bilan bog’liq bo’ladi. Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma’noga ega bo’lgan ko’p qirrali tushunchadir. Shuning

uchun bank faoliyatining samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun iqtisodiyotdagi mavjud risklar, ularning bank faoliyatiga ta’sir qilish tomonlarini chuqur o’rganib chiqish zarur. Riskni yuzaga kelish tarixini insonni paydo bo’lishi bilan bog’lash mumkin yoki inson hayotini ma’lum bir qismi deb izohlash mumkin. Rus olimi A.P. Algin riskni yuzaga kelishini shunday izohlab o’tadi, “Risk-shunday umumlashgan hodisaki u inson tsivilizatsiya jarayonini rivojlanishi bilan chambarchas bog’liqdir”-deydi. 108 Bu jumla ko’pgina munozarali ko’rinsada, ammo haqiqatdan to’g’ri yondoshadigan bo’lsak hayotiy har tomonlama eng sodda yo’l bilan asoslab berilgan. Riskni nazariy jihatdan sodir bo’lish jarayonini aniqlash juda murakkab, chunki bu jarayon birinchidan, risk to’g’risidagi tushunchalar umumlashtirilayotgan bo’lsa, ikkinchidan riskni alohida o’rganish bo’yicha ilmiy izlanishlar juda kam. Bu esa risk nazariyasini iqtisodiy nazariyani yoki boshqa fanlarni ma’lum bir qismi, bo’limi sifatida emas, balki alohida bir “risk-nazariyasi” fani sifatida o’qitish, o’rganish lozim bo’ladi. “Risk” so’zi ispancha-portugalcha so’zdan olingan bo’lib “suv ostidagi qoya” degan ma’noni bildiradi. Taniqli lug’atshunos S. N. Ojegovning rus tili lug’atida “risk” bu “muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisadan umid” degan ma’noni anglatadi deyilsa, mashhur Vebstera lug’atida riskka “xavf, zarar yoki talofat ko’rish ehtimoli” deb qaralgan. V.T. Sevruk “risk-bu hol, bir ishlab chiqaruvchining situativ holati” degan ta’rif bergan bo’lsa, rus olimi A. Olshanniy “risk-bu zarar ko’rish yoki manfaatni qo’ldan chiqarish bilan bog’liq ehtimollar o’lchamidir” degan ta’rif beradi. Professor V.M. Usoskin “Risk doimo noaniqlik birga kelib, oxirgi o’z navbatida oldindan ko’ra bilish yoki mumkin bo’lmagan voqealar bilan bog’liq bo’ladi” deb izohlaydi. E.S. Stoyanova “Risk bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad ola olmaslik yoki zarar ko’rish ehtimolidir” deb ta’rif keltiradi. Risklarni mohiyatini ochib berishda ularni har xil sinonimlar bilan qo ’ llaganda asosiy ma ’ nosini tahlil etishda prof . Sh . 3. Abdullaevaning ishida “ Risk xato , ikkilanish , noaniqlik , mavhumlik va hokozalar deb ta ’ rif berish xalqaro amaliyotga mos kelmasligi va shu holatga yaqinlashgan holda “ risk ”, “ bank riski ”,

“ kredit riski ” deb yuritsak maqsadga muvofiq ” deb hisoblanadi . Har bir faoliyatni amalga oshirishda ikkilanish yoki xavf - xatar bo ’ lishi mumkin . Bank faoliyatida risklarning yuzaga kelishining quyidagi sabablari mavjud: • bozorni yaxshi o’rganmaslik; • resurslarni jalb qilish va ularni joylashtirish sohasida ma ’ lumotlarning noto ’ g ’ riligi yoki etarli emasligi ; • kreditlanadigan loyiha , ob ’ ekt va mijozlar to ’ g ’ risida , ularning moliyaviy holati to ’ g ’ risidagi ma ’ lumotlarning noto ’ g ’ riligi yoki to ’ liq emasligi ; • tarmoqlar yoki sohalar faoliyatining o’ziga xos xususiyatlarining inobatga olinmaganligi; • sub’ektlar yoki mijozlarning ongi, saviyasi mablag’lardan foydalanish bo’yicha bilim va maqsadlarining turli xilligi va boshqalar. Yuqoridagilarga asoslangan holda, bank riski - bank faoliyatini amalga oshirish jarayonida bank mablag’larining bir qismini yo’qotish, yoki daromad olomaslik sharoitida ijobiy natijaga umid qilib, bank operatsiyalarini (depozit, kredit, investitsiya, valyuta) o’tkazishdir, degan ta’rifni keltirish mumkin. Hozirgi kunda bank sohasida turli xil operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida bank o’ziga oluvchi risklarni boshqarish va ularni to’g’ri baholashning mohiyati oshib bormoqda. Bank riskini boshqarish tizimi riskni yuzaga kelishini oldindan prognoz qilish, risk tufayli yuzaga keladigan holatlarga yo’l qo’ymaslik yoki ularning ta’sirini kamaytirish borasida chora-tadbirlar, usullar yig’indisini o’z ichiga oladi. Tijorat banklari risklarni minimallashtirishga qaratilgan risk strategiyasini ishlab chiqish orqali erishish mumkin. Buning uchun esa bank faoliyatini chuqur bilish, bank bajaradigan operatsiyalarning samaradorligini aniqlay olish, bankning kredit, investitsiya, valyuta siyosati va boshqa faoliyat turlari bo’yicha optimal qarorlar qilishga erishish, mijozlarning xo’jalik faoliyati va ularning moliyaviy ahvoli, tarmoqlar faoliyatining xususiyatlari va boshqalarni bilish lozim. Shuni esda tutish kerakki, hech qanday riskni butunlay bartaraf qilib bo’lmaydi. Shuningdek, bank faoliyati foiz stavkalari va valyuta kursini

o’zgarishida “Risk-daromad” o’yini ko’zda tutadi. Shu bilan birgalikda bank qanchalik katta darajadagi riskni o’ziga olsa, foyda bank hisobga olgan darajada katta bo’lishi kerak. Bankning vazifasi - o’z operatsiyalarining riskliligi va foydaliligini o’zaro optimal nisbatiga erishish. Bank risklarining klassifikatsiyasi va ularga tavsif. Quyidagi jadvalda operatsiyalar o’tkazganda paydo bo’ladigan xavf -xatar nuktai nazaridan bank maxsulotlari hilma-hilligi ko’rsatilgan. Siesiy risklar - bular korxonalar va xujaliklar faoliyatiga siesiy axvoldagi uzgarishlar ta’siridir, Bunga chegaralarning bekilishi, boshka davlatlarga maxsulot xom ashe olib chikish takiklanishi. Boshka davlatlardan maxsulot, xom ashe olib kirilishning takiklanishi. Iktisodiy risklar - bular Mamlakat eki bankning iktisodiy axvolidagi salbiy uzgarishlar okibatida yuzaga keladigan risklardir. Eng kup tarkalgan iktisodiy risk turiga balanslanmagan likvidlik riski kiradi, ya’ni majburiyatlar buyicha tulovlarni uz vaktida bajara olmaslik. jadval Bank maxsulotlarini risk darajasi. № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Bank maxsuloti Maxsulotning tovar-qiymat xususiyati Xavf-xatar parametrlari (potentsial) Ssuda operatsiyalari qarzdorlarga kredit berish Kredit xatari(imkoni bor va ommabop) Depozitlarni boshqa banklarga joylashtirish Moliyaviy resurslar savdosi Foizli xatar ( axborotga ega bo ’ lish saviyasiga ko ’ ra ) Depozitlarni mijozlardan jalb etish Moliyaviy resurslarni sotib olish Amalda mavjud emas Mijozlar talabiga ko’ra hisob- kitoblarni amalga oshirish Xizmatlar savdosi Tijorat xatari imkoniyati Kapital qo’yil-malarni bankning shaxsiy mablag’lari hisobidan mo-liyalash Moliyaviy resurslar savdosi Xatarning yuqori extimolliligi qimmatbaho qogozlarni olish qimmatbaho qogozlar portfelini shakllantirish uchun bank xarajatlari Tizimli xatar imkoniyati

Kafolatnomalarni berish va kafolatlash Xizmat ko’rsatish Kafolat tasnifiga bogliq xatar Valyuta oldi-sotdisi va uni sotib olish Oldi-sotdi savdosi Valyuta xatari (tizimi) Lizing operatsiyalari amalga oshirish Ijara Ahamiyatsiz xatar Xizmat ko’rsatish va tovar etkazib berish bazasidan Oldindan to’lov, pul mablag’lari savdosi Pul mablag’larini yo’qotish xatari (ahamiyati) Bu risk paydo bulishiga uz navbatida boshka turdagi xususiy risklar ta’sir kursatadi. Masalan uz vaktida qaytarilmagan kredit bankning likvidlik riskining ortishiga erdam beradi. Tarmok riski - ma’lum bir tarmokning iktisodiy -moliyaviy faoliyatidagi boshka tarmoklarga nisbatan uzgarib turish darajasi bilan tugridan tugri boglikdir. Tarmok faoliyatidagi uzgarishlar darajasi kancha baland bo’lsa tarmok riski shuncha yuqori buladi. Tarmok riskini boshkarishda kuyidagilarni etiborga olish kerak buladi: Alternativ tarmoklar faoliyati kay darajada. Tarmoklar natijalari o’rtasidagi fark va sabablari. Yaxshi faoliyat kursatib kelaetgan tarmokda keskin uzgarishlar bor bo’lsa, sababi nimadan iborat. Bank mablagidan foydalanmokchi bulgan korxonaning moliyaviy natijasi bilan uz tarmogi ichidagi uxshash korxonalar moliyaviy natijalari o’rtasidagi fark. Foiz riski. Banklar uz faoliyatlari davomida doimo operatsiyalar riski bilan boglik bulgan foiz riskiga duch keladilar. Foiz riski- bu foiz stavkalaridagi uzgarishlarning foyda va operatsion xarajatlar o’rtasidagi farkka ta’siriga aytiladi. Tijorat banklari risklarini baholash va boshqarish usullari. Banklar faoliyati davomida amalga oshiradigan operatsiyalarining riskliligining miqdorini aniqlash muhim jarag’n hisoblanadi. Bu nafaqat banklarga, balki boshqa moliyaviy tashkilotlarga ham tegishli. Asosiysi, oldindan mavjud risklarni baholash bilan cheklanib qolmaslik kerak, yangi bozorlarda olib

borilayotgan bank operatsiyalarining riskliligini aniqlash va baholash zarur. Ushbu vazifa marketing tadqiqotlari bilan uzviy bog’liq. Riskni baholash tizimi risklarning 3 ta tarkibiy qismini baholashi lozim, bular: risk hajmi, amalda bo’lish muddati va sodir bo’lish ehtimoli. Tijorat banki tomonidan berilan kredit to’g’risidagi misolga qaytamiz: risklarni aniqlash uchun dastlab kredit reytinglarini belgilash lozim. Kreditning konkret turlari bo’yicha risklilik darajalarini baholagandan keyin kreditga foiz belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, bank o’z bo’yniga olgan risk uchun kompensatsiya miqdorini belgilaydi. Bu risklarni aniqlashga individual yondashuv deyiladi. Kredit portfeli doirasida risklarni baholash usulini har bir sohaga o’ziga xos reyting tizimini shakllantirish orqali takomillashtirish mumkin. Risklarni baholash tizimining murakkabligi darajasi bank faoliyat yuritayotgan sohaning risklilik darajasi bilan mos bo’lishi lozim. Agar bank

xarajatlarini tejash maqsadida risklarni baholash tizimini tashkil qilmagan bo’lsa, uning risklardan ko’radigan zararlari tejalgan pullardan bir necha baravar ko’payishi mumkin. Yuqori risklilik darajasiga ega bo’lgan sohalarda samarali faoliyat yuritish uchun tijorat banki qaror qabul qilishning alohida mexanizmini ishlab chiqishi lozim. Ushbu mexanizm qaysi sohada bank o’z bo’yniga qanchalik riskni olish qobiliyatiga ega ekanligini ko’rsatib berishi va kutilayotgan daromadlar risklarni qoplay oladimi, shu kabi masalalarni hal qila olishi lozim. Ushbu mexanizm asosida riskni kamaytirish chora tadbirlari ishlab chiqiladi. Demak, yuqoridagi muammolarni hal qilish uchun tijorat banklari tomonidan shunday risklarni boshqarish tizimi yaratilishi kerakki, ushbu tizim orqali bank risklarni aniqlash, baholash, boshqarish va kamaytirish imkoniyatiga ega bo’lsin. Risklarni boshqarish tizimi bir qator elementlardan tashkil topadi, ular quyidagi chizmada keltirib o’tilgan. Risklarni boshqarish tizimi konkret chora tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Masalan, quyidagi jadvalda kredit bo’limi darajasida risklarni boshqarish elementlari keltirilgan. jadval Kredit risklarini boshqarish elementlari Risklarning darajalari Riskning aniqlanishi Risk nazorati Monitoring 1-Daraja Kredit siyosati Kredit tahlili Yuridik ekspertiza Kredit portfeli nazorati 2-Daraja Kreditning rejalashtirilishi Kredit shartnomasini ko’rib chiqish va tasdiqlash (avtorizatsiya) Kreditning maqsadli ishlatilishini nazorat qilish. Hisobotlar nazorati 3-Daraja Kredit narxini shakllantirish Ichki kredit reytingi Kreditlarni kuzatib borish va ularga rezerv shakllantirish Ichki (kredit) auditini o’tkazish

Risk mavjud ekan, kelajakdagi voqealarining rivoji to’g’risida bir nechta muqobil stsenariylar mavjud bo’ladi. Ushbu stsenariylar tahlili risklarni baholash va boshqarishda muhim instrument bo’lib hisoblanadi. Stsenariylar tahlili risk mavjud bo’ladigan vaqt intervalini tahliliga, daromad va xarajatlarga riskning ta’siri tahlilini, ijobiy va salbiy stsenariylarning amalga oshish ehtimolining tahlilini o’z ichiga oladi. Risklarni nazorat qilish funktsiyasi bankning mutaxassislari, boshqaruvchilari, bo’lim boshliqlari va ta’sischilari bo’yniga yuklatiladi. Umuman olganda risklarni boshqarish funktsiyasini amalga oshirish bank bo’limlarining har kunlik natijalarida aks etadi. Banklarning ushbu risklarga tortilganlik darajasi ishlarning to’g’ri tashkil qilinishi darajasiga, kadrlarni tanlash usuliga, bank bo’limlarining operativliligiga bog’liq bo’ladi. Risklar monitoringi deganda risklarni doimiy ravishda mustaqil baholash va boshqarish tizimi tushuniladi. Monitoring hisobotlar yuritish, ichki va tashqi audit qilish va kreditlarni tahlil qilish orqali olib boriladi. Monitoring talablari doirasida tuziladigan hisobotlar menejerlarga kerakli konkret ma’lumotlardan iborat bo’ladi. Ushbu ma’lumotlar bankning joriy faoliyatini tahlil qilish imkonini beradi va ularning asosida bankning bir bo’limiga yoki butun bankka tegishli bo’lgan qarorlar qabul qilinadi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki, risklarni boshqarish amaliyoti hali to’lig’icha shakllanib bo’lmadi, bu hali davom qilayotgan jarag’n hisoblanadi. Hamma banklar tomonidan qo’llanilishi mumkin bo’lgan metod hali yaratilmagan va iqtisodchilar fikriga ko’ra, yaratilishi mumkin emas. Buning asosiy sababi, har bir bank o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi va o’zi joylashgan mintaqa bozorlariga, mutaxassislarining bilimlari va tajribalariga, shakllantirgan reputatsiyasiga va olib boradigan operatsiyalariga asoslangan holda faoliyat yuritadi. Ishonchli faoliyat yuritayotgan konkret bir bank tomonidan ishlab chiqilgan risklarni boshqarish modelini butunicha olib uni boshqa bank amaliyotiga tadbiq

etish bankka salbiy ta’sir etishi mumkin. Chunki, bir bank uchun boshqariladi, deb baholangan risklar ikkinchi bank tomonidan boshqarila olmasligi mumkin. Bazel II talablari kapitalni banklar faoliyatida yuzaga keladigan risk turlarining kengaytirilgan shkalasi bo’yicha hisob-kitob qilishni taklif etadi, ya’ni Bazel qo’mitasi taklif qilingan risk turlarini uchta yirik toifaga ajratdi: kredit riski, bozor riski va operatsion riskga. Bundan tashqari nazorat funktsiyalari risklarni tijorat banklari tomonidan ichki uslub asosida nazorat qilish, ma’lumotlarning shaffofligi va bozor intizomi nuqtai nazaridan o’zgartirildi. Bazel qo’mitasi tijorat banklari faoliyatida yuzaga keladigan kredit risklarini qarzdor yoki kontragent tomonidan o’z majburiyatlarini kelishilgan shartlarga muvofiq bajara olmaslik extimoli deb baholaydi. Majburiyatlarni bajara olish qobiliyati qarzdorning moliyaviy xolatiga bog’liq. Mijozning kredit qobiliyatini va kelajakda kredit bo’yicha foiz to’lovlarini amalga oshirish qobiliyatini baholash uchun bank mijozning ahvoli, xususan oylik pul oqimlari (daromad va xarajatlari) to’g’risida axborotlarini olish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Kredit riskini miqdoriy jihatdan aniqlash maqsadida kreditlar tasniflanadi va ularning har biri bo’yicha zaxira tashkil qilish me’yorlari belgilanadi. Xalqaro Bazel qo’mitasining kreditlarni tasniflash bo’yicha belgilagan me’yorlari asosida faoliyat yurituvchi evrozona mamlakatlarining tijorat banklari kreditlardan ko’rilgan zararlarni qoplashga mo’ljallangan zaxira ajratmalarini tashkil qilish uchun kreditlarni uch guruh bo’yicha tasniflaydi. Kredit riskining darajasini aniqlash maqsadida kreditlarning o’zi ham riskka tortiladi. Xalqaro Bazel andozalari bo’yicha tijorat banklari tomonidan mijozlarga berilgan kreditlarning risk darajasi 100 foizga teng. Bazel qo’mitasi operatsion riskni ichki jarayonlar va tizimlarning nomuvofiqligi, xodimlarning mas’uliyatsizligi yoki boshqa tashqi omillar hisobiga yuzaga keladigan havf-xatar deb baxolaydi. Mazkur tushuncha bank va uning xodimlari tomonidan qonunchilikka, ahloqiy me’yorlarga, shartnoma majburiyatlariga rioya etmaslik hamda sud jarayonining ko’zg’atilishi tufayli

yuzaga keladigan huquqiy riskni ham ko’zda tutadi. Operatsion risk turlari quyidagilardan iborat: > Ichki bo ’ hton va firibgarlik , ya ’ ni dillerlar tomonidan bank holati buyicha noto ’ g ’ ri ma ’ lumotlarning berilishi , xodimlar tomonidan amalga oshirilgan o ’ g ’ irliklar , xodimlarga berilgan pora evaziga kredit hujjatlarini soxtalashtirish va boshqalar ; > Tashqi bo ’ hton va firibgarlik , ya ’ ni hujjatlarni o ’ g ’ irlash va soxtalashtirish , kompyuter aloqalariga ruxsatsiz kirish , kredit olish uchun noto ’ g ’ ri ma ’ lumotlar taqdim etish ; > Mijozlar , xizmatlar va biznes yuritish standartlariga oid ma ’ lumotlardan ruxsatsiz foydalanish , jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va xisobvaraqlardan foydalangan holda firibgarlik ; > Moddiy aktivlarga zarar etkazish , ya ’ ni qo ’ poruvchilik , terrorizm , er qimirlashi va boshqa tabiiy ofatlar ; > Ishdagi , axborot va aloqa tizimidagi xatolik va uzilishlar , ya ’ ni texnikaning ishlamay qolishi , telekommunikatsiya muammolari va dasturdagi uzilishlar ; > Hujjatlarni rasmiylashtirish , operatsiyalar o ’ tkazish va jarayonlarni boshqarish , ya ’ ni ma ’ lumotlarni kiritishdagi xatoliklar , xuquqiy hujjatlarning etishmasligi , kredit ta ’ minotiga tegishli xatoliklar va boshqalar . Operatsion risk bilan ishlash usullari va darajasi turli banklarda risk darajasi va turi, bank operatsiyalarining hajmi va turiga bog’liq ravishda turlicha bo’ladi. Ammo Bazel-II talablarida kapitalga nisbatan talabni aniqlashda operatsion risklarni o’lchashning 3 ta usuli: baza ko’rsatkichlari asosida yondashuv, standartlashgan yondashuv, rivojlantirilgan yondashuvni keltiradi. Hozirgi kunda Bazel Qo’mitasi valyuta risklariga aloqasi bo’lgan talablarning majmusini ishlab chiqmoqda va ushbu majmua turli davlatlarda risklarni boshqarishga bo’lgan yondashuvni yaqinlashtirilishiga imkon beradi. Ushbu hujjatning varianti «Kapital to’g’risidagi Kelishuvning muddatli valyuta

operatsiyalari bo’yicha ko’ptomonlama netting da qo’llanilishi» nomi bilan nashr etildi. “Bazel-3”ga muvofiq, tijorat banklari likvidliligini tartibga solish bo’yicha 2 ta koeffitsientni (liquidity coverage ratio, net stable funding ratio) joriy etish ko’zda tutilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasida joriy likvidlilik koeffitsienti (Liquidity Coverage Ratio (LCR)) 2019 yil 1 yanvardan boshlab joriy qilinadi. Bunda joriy likvidlilik koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: LCR= (yuqori sifatli likvid aktivlar zaxirasi) (30 kun mobaynidagi sof pul chiqimlari) ≥ 100% Ushbu koeffitsient banklarning yuqori sifatli likvid aktivlari zaxirasi yaqin 30 kun mobaynida kutilishi mumkin bo’lgan pul chiqimlari – majburiyatlarni qay darajada qoplay olishini anglatib, uning me’yoriy darajasi minimum 100 foiz etib belgilanadi. Bu o’rinda yuqori sifatli likvid aktivlarga quyidagi xususiyatlar xosdir: 1) fundamental xususiyatlar: a) kredit va bozor riskining pastligi; b) qiymatni baholashning aniqligi va soddaligi; v) riskli aktivlar bilan kuchsiz korrelyatsiyaga egaligi; g) rivojlangan va taniqli birjalar listingidan joy olishi. 2) bozor xususiyatlari: a) faol va yuqori aylanmali bozorga ega bo’lishi; b) market-maykerlarning mavjudligi; v) bozor kontsentratsiyasining pastligi; g) sifat tomon “uchish” (flight to quality) tendentsiyasi (tarixan, bozorlar tizimli inqiroz sharoitida muayyan aktivlardagina o’sish tendentsiyalarini saqlab qoladi). Ikkinchi koeffitsient sof barqaror manbalar koeffitsienti (The Net Stable Funding Ratio (NSFR)) deb nomlanib, 2018 yil 1 yanvardan boshlab joriy etiladi va quyidagicha aniqlanadi: NSFR= (barqaror manbalarning mavjud miqdori)/(barqaror manbalarning talab qilingan miqdori) ≥ 100% Bunda barqaror manbalar tijorat bankining kapitali, 1 yil va undan ortiq muddatda so’ndiriladigan qarz majburiyatlari, bank depozit bazasining barqaror qismi kabilardan tashkil topadi. Barqaror manbalarning talab qilingan miqdori

bank aktivlarini aktivlar turiga qarab belgilangan omilga(faktor) ko’paytirish orqali aniqlanadi. Bunda faktor bank aktivlari turiga qarab quyidagicha belgilanadi: 1) naqd pul , pul bozori instrumentlari , bir yildan kam muddatda so ’ ndiriladigan qimmatli qog ’ ozlar , boshqa moliyaviy muassasalarga berilgan kreditlarning 1 yildan kam muddatda so ’ ndiriladigan qismiga 0%; 2) hukumat , markaziy banklar , AA va undan ortiq reytinga ega bo ’ lgan ko ’ p tomonlama taraqqiyot banklarining 1 yil va undan ortiq muddatda so ’ ndiriladigan qimmatli qog ’ ozlariga 5%; 3) 1 yil va undan ortiq muddatda so’ndiriladigan kamida AA reytingiga ega bo’lgan korporativ obligatsiyalarga 20%; 4) yirik birjalar va kapital bozori indekslariga kiritilgan aktsiyalar va likvid bozorlarda faol savdo qilinadigan, 1 yil va undan ortiq muddatga ega va AA- dan A-gacha reytinga ega bo’lgan korporativ obligatsiyalar, korporativ mijozlarga berilgan kreditlarning 1 yildan kam muddatda so’ndiriladigan qismiga 50 %; 5) chakana mijozlarga beriladigan kreditlarning 1 yildan kam muddatda so’ndiriladigan qismiga 85%; 6) boshqa aktivlarga 100 %. Umuman olganda, sof barqaror manbalar koeffitsienti bankning aktiv operatsiyalarini o’rta va uzoq muddatda moliyalashtirish imkoniyatini yanada oshirishni ko’zda tutadi. Tijorat banklari riskini boshqarish vositalari. Shu o’rinda, risklarning har bir turi bank boshqaruvidan alohida yondashuvni talab etadi. Bank boshqaruvining asosiy vazifasi esa, turli toifadagi risklarni majmuali ravishda boshqara bilishdir. Chunki bir riskning kamayishiga erishish boshqa toifadagi riskning oshib ketishiga olib kelishi mumkin. Bank rahbari tomonidan bank faoliyatining samaradorligini oshirishga qaratilgan risklarni boshqarish strategiyasini belgilashda bankning barcha imkoniyatlaridan to’la foydalanishni va bankni rivojlantirish istiqbollarini to’g’ri belgilab olishni talab etadi.

Bank rahbariyati va bankning barcha xizmatlar siyosati bir maqsadga bo’ysungan bo’lib, mijozlarga xizmat ko’rsatish sohalarini kengaytirish, ular mablag’larini jalb qilish, jamlangan mablag’larni kredit va shu kabi aktiv amaliyotlarga yo’naltirilgan holda olinadigan daromadni ko’paytirish, ehtimoliy zararlarni kamaytirish hisoblanadi. Chunonchi, bank boshqaruvchilarining asosiy vazifasi - tajorat bankning inqirozsiz faoliyat ko’rsatishini ta’minlashdir. Tijorat banklari tomonidan foiz riskini boshqarishdan ko’zlanadigan asosiy maqsad bankning yakuniy natijasi hisoblanmish foydaning barqarorligini ta’minlashdan iboratligini inobatga olsak, ushbu maqsadga tijorat banklari tomonidan erishilishi o’z navbatida milliy bank tizimining barqarorligini ta’minlashga beqiyos hissa qo’shishi aniq. Tijorat banklari riskli tarmoqda faoliyat yuritishi sababli foiz riskini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Xorijiy iqtisodchi olimlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish davridagi mamlakatlarning bank tizimiga oid tadqiqotlarining natijalari mazkur davlatlar bank tizimining riskli darajasi rivojlangan mamlakatlar bank tizimining risklilik darajasidan ancha yuqori ekanligini ko’rsatayotganliklarini inobatga olsak, foiz riskini baholashning ahamiyati yanada oshadi. Risklarni aniqlash uchun amaliyotda turli uslublardan foydalaniladi. Ular orasida eng ko’p qo’llaniladiganlari quyidagilar: A) statistika uslub; B) ekspert uslubi; V) kombinatsiyalashtirilgan uslub. Statistika uslubining mohiyati shundan iboratki , unga ko ’ ra u yoki bu foyda va zararlar statistikasi o ’ rganiladi , u yoki bu iqtisodiy hosila ( qaytim ) ning hajmi va olinish davri aniqlanadi va shularga ko ’ ra kelgusi davr uchun eng ehtimolli istiqbol belgilanadi . Riskni hisoblash statistika uslubining asosiy vositalari quyidagilardan iborat: A) variatsiya; E) dispersiya; V) andozali cheklanish.

Bir holatdan ikkinchisiga o’tilganda belgining miqdoriy baholashni o’zgarishi variatsiya deyiladi. Bunga misol qilib iqtisodiy rentabelliknipt yildan-yilga o’zgarishini ko’rsatish mumkin. Dispersiya andozali cheklanish bilan belgining haqiqiy darajasini uning o’rtacha darajasidan farqlanishi bilan baholanadi. Aytish lozimki, ushbu ko’rsatkichlar (dispersiya va andozali cheklanish) riskni baholashda absolyut mezon hisoblansa, variatsiya koeffistienti uning nisbiy mezoni hisoblanadi. Risk darajasini pasaytirish maqsadida shunday mahsulotlar ishlab chiqarishlar (xizmatlar ko’rsatish) tanlanishi lozimki, ularga nisbatan bo’lgan talab qarama- qarshi yo’lalishlarda o’zgarsin, ya’ni bir mahsulotga nisbatan talab oshganda, ikkinchi mahsulotga nisbatan talab pasaysin va aksincha. Ko’rib turganimizdek, risklarni baholash va aniqlashda kombinatsiyalashgan uslub, ya’ni statistika va ekspert uslubi hamda uning asosiy vositalaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, risklarni baholashda ekspert uslubining samaradorligi avvalambor ekspertlarning saviyasi bilan belgilanar ekan, risklarni baholash jarayoniga yuqori malakali ekspertlarni jalb etish va aniq modellar asosida ish yuritish ushbu uslubning asosiy mezonidir. Ko’rinib turibdiki, risk darajasini baholash uchun, dastlab, kelgusida bizni qiziqtiradigan davr uchun u yoki bu o’tgan davr darajasidagi rentabellikka ega bo’lish ehtimolini hisobga olgan holda o’rtacha iqtisodiy rentabellikni aniqlash zarurdir.

jadval Risklarni aniqlash uchun foydalaniladigan uslublar Uslublar Statistik uslub Ekspert uslubi Kombinatsiyalashtir ilgan uslub foyda va zararlar ayrim raqamlar statistika va ekspert statistikasi ishbilarmonlar ixtiyorida uslublarining o’rganiladi, u yoki bo’lmaganda yoki raqamlarni kombinatsiyasi bu iqtisodiy hosila to’plash va ularni hisob-kitob qilish (qaytim)ining qimmatga tushishi mumkin hajmi va olinish davri bo’lganda va ma’lumotlar etarli apiqlanadi bo’lmasa, risk darajasini va shularga ko’ra hisoblashning akspert uslubi kelgusi davr uchun qo’llanadi eng ehtimolli istiqbol belgilanadi Statistika uslubining asosiy vositalari Varnatsiya: bir holatdoi Dispersiya: Standart (davrdan) ko’rsatkichining ma’lum cheklanish: ikkinchisiga o’tilganda davrdagi darajasini ko’rsatkichning ko’rsatkichning miqdoriy uning o’rtacha darajasidan barcha davrlarga xos o’zgarishi farqlanish miqdori bo’lgan o’zgarishi Ushbu holatda «0» li ehtimol «qaytim» olish imkoniyatining yo’qligini bildirsa, «1» lik ehtimol esa «qaytim»ning shubhasiz olinishi mumkinligini bildiradi. Bu erda o ’ z - o ’ zidan ma ’ lumki . lozim bo ’ lishi mumkin bo ’ lgan hamma variantlar ehtimolining yig ’ indisi «1» ga teng bo ’ lishi kerak . Yuqoridagilardan xulosa tariqasida biz tijorat bankida risklarni aniqlash uchun foydalaniladigan uslublarni 3- jadvalda keltirilgan shaklda ifodalashni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz . Ma ’ lumki , bu ayrim raqamlar ishbilarmonlar ixtiyorida bo ’ lmasligi mumkin . Bundan tashqari bu raqamlarni to ’ plash va ularni hisob - kitob qilish unga ancha qimmatga tushishi ham mumkin . Bank risklarining sug’urtasi. Risk tushunchasi xam, uning amalda bulishi xam yangi emas. Uning safdoshi kat’iyatsizlik, vokea yuz berishi eki yuz bermasligini yuz foiz aniklik bilan

oldindan ayta bilish imkoniyati yukligidir. turmushda risklar borligiga ikror ekanmiz, ularni kamaytirishga, ularga duch kelmaslikka xarakat kilamiz. Ayni vaktda osonrok yul bilan borish imkoniyatiga xam egamiz. shunday yulni tanlash uchun xar bir tavakkal ishning xajmi va kudratini, hilini anik bilishimiz zarurdir. Rivojlangan mamlakatlar banklariga nisbatan MDX davlatlari va shu jumladan respublikamiz banklari faoliyati yanada kuprok riskka ega bulmokda . Buning asosiy sababi rejali iktisod davridagi bank faoliyati bilan bugungi davr banklari faoliyatining tubdan fark kilishidir . Bugungi kunda banklar uz faoliyatini davr talabiga javob beradigan xolda qayta tashkil etishlari va yangi turdagi bank operatsiyalarni amalga oshirishlarida etarli tajribaning yukligi ular faoliyatidagi risk darajasini yanada oshirmokda . Risk darajasini baxolashda xamda uni kamaytirishga karatilgan eng kadimiy choralardan biri bu risklarni sugo ’ rta kilish usulidir . Bugungi kungda Respublikamiz tijorat banklari bu usuldan foydalanishlari bir muncha kiyinrok bulmokda , chunki utish davrida barcha MDX davlatlaridagi kabi bizning respublikamizda xam sugo ’ rta faoliyati yangi davr talablari otsida qayta tashkillashtirilmokda va u yangi uzlashtirilaetgan soxalar katoriga kirmokda . Bank risklarini paydo kiluvchi faktorlar asosida eng avvolo Iktisodiy xamda siesiy faktorlar etadi. Bank risklarini boshkarish jarayonining vazifalarini belgilovchi 4 asosiy boskichni ajratib kursatish mumkin: Bank risklarini taxlil kilish va baxolash. Bank axborot manbalaridan kredit risklarini va ular o’rtasidagi boglikliklarni urganib chikishi xamda ularni nazorat kilinadigan va boshkariladigan risklarga ajratishi kerak. Risk mikdorini aniklash. Riskning mikdoriy kursatkichini aniklash extimoliy yukotishlar mikdorini aniklashga va aktiv boshkarish intsrumentlari vositasida risk darajasini shakllantirishga imkoniyat yaratadi. Bank risklarini boshkarish. Boshkariladigan risklar va ularning mikdori aniklanganidan keyin, kredit risklarini boshkarish metodologiyasi va tsrategiyasi ishlab chikilishi zarur. Kredit risklarini boshkarish kredit risklari vujudga

kelishining oldini olishga karatilgani kabi, kredit risklarining bank likvidliligi va rentabelligiga salbiy ta’siriga yul kuyilmasligiga yunaltirilgan bulishi mumkin. Bank risklarini samarali boshkarish ustidan nazorat. Risklarni boshkarish buyicha tadbirlar natijalari nazorat otsida bulishi lozim. Ushbu nazorat vujudga kelgan risk mikdorining rejalashtirilgan kursatkichlardan chetlanishini aniklashga karatilgan buladi. Taxlil kilish uchun kredit faoliyatining natijalarini belgilovchi, risk tarkibi, risklarning vujudga kelishi bilan boglik zararlar kabi kursatkichlardan foydalaniladi. Tarmok riskini boshkarishda ishlatiladigan tushuncha bu sistematik risk deb yuritiladi. U orkali tarmoklarda yuz beraetgan tebranishlar darajasi butun iktisodda yuz beraetgan tebranishlar darajasiga nisbatan solishtiriladi. Tijorat banklari tarmok riskini kamaytirish maksadida xar turli tarmokka tegishli korxonalarga xizmat kursatishlari kerak buladi va operatsiyalarni tarmoklar buyicha diversifikatsiya kilishlari kerak buladi. Foiz riskini boshkarish usullaridan biri aktiv va majburiyatlarni boshkarish bilan boglikdir. Bunda aktiv va majburiyatlar o’rtasida muddatga foiz stavkalarining katiy eki bozor asosida uzgaruvchanligini muvofiklashtirish kerak buladi. Lekin bunga erishish xar doim xam mumkin bulavermaydi. Imtiyozli kreditlar qaytarilishini ta’minlash va lizing xizmatlari xususiyatlari tijorat banklari tomonidan imtiyozli kreditlar qaytarilishini ta’minlash sifatida kredit shartnomasi bo’yicha sotib olinadigan mini-texnologiyalar va ixcham asbob- uskunalar ular qiymatining 80 foizi miqdorida garov uchun qabul qilinadi. Imtiyozli kreditning mini-texnologiyalar va ixcham asbob-uskunalar garovi bilan qoplanmagan qismi uchun qarz oluvchi ta’minlashning quyidagi turlaridan bir yoki bir nechtasini taqdim etadi: ♦ boshqa mol-mulkni va mulkiy huquqlarni, shu jumladan er uchastkasini ijaraga olish huquqini garovga qo’yish; ♦ bank kafolatnomasi; ♦ uchinchi shaxslarning kafilligi; ♦ tadbirkorlik tavakkalchiliklarining sug’urta polisi.

Lizing ob’ekti lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchi bank foydasiga yo’qolish va yaroqsizlanish holatlaridan sug’urta qilinishi kerak. Sug’urta polisi bankka lizing shartnomasida belgilangan muddatda taqdim etiladi. Tijorat banklari o’zlari bilan doimiy aloqada bo’lgan, bank hisob raqamida muntazam pul oqimiga, ijobiy nufuzga va yaxshi kredit tarixiga ega bo’lgan fermer xo’jaliklariga va boshqa kichik biznes sub’ektlariga, ushbu Nizomning 15-bandida ko’rsatilgan qaytarish ta’minlovisiz, ishonchga asoslangan kreditlar berishga haqlidir. Qarz oluvchi o’z hisobiga garov predmetining yo’qolishi va yaroqsizlanishi holatlari yuzasidan sug’urta shartnomasi tuzadi. Sug’urta polisi bankka kredit shartnomasida belgilangan muddatda taqdim etiladi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish usullari

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish usullari

Kredit risklari va ularni boshqarish

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish

Tijorat banklari resurslarini strategik boshqarish