logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Valyuta kursi

Valyuta kursi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

359.5 KB
Ko'chirib olish
Valyuta kursi Reja: 1. Valyuta kursining mohiyati va uni aniqlash 2. Valyuta kurslarining o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar 3. Nominal va real valyuta kurslari 4. Makroiqtisodiy siyosatning nominal va real valyuta kurslariga ta’siri 1. Valyuta kursining mohiyati va uni aniqlash Barcha xalqaro bitimlar valyutalarni ayirboshlash orqali olib borilishi tufayli xar qanday ayirboshlashda bo’lgani kabi valyuta narxini yoki valyuta kursini aniqlash zaruriyati paydo bo’ladi. Shunday qilib, valyuta kursi — bu, bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birligida ifodalangan narxidir. Valyuta kursini o’rnatish kotirovkalash deb ataladi. O’ to’g’ri va teskari kotirovkalashga ajratiladi. Agar xorijiy valyuta birligining narxi milliy valyutada ko’rsatilsa, bunga to’g’ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 1 AQSh dollari 2200 so’mga, 1 Rossiya rubli 80 so’mga teng va hakozo. Teskari kotirovkalashda milliy valyutaning bir birligiga to’g’ri keladigan xorijiy valyutaning miqdori o’rnatiladi. Masalan, 1 o’zbek so’mi 0,000454 AQSh dollariga to’g’ri keladi. Dunyoning ko’p mamlakatlarida, shu jumladan, O’zbekistonda ham to’g’ri kotirovkalash qabul qilingan. Valyuta bozoridagi talab va taklifni solishtirish natijasida valyutaning narxi yoki kursi aniqlanadi. O’zbek so’mining kursi O’zbekiston valyuta birjasida o’rnatiladi, uning ishtirokchilari valyuta operatsiyalarini olib borish huquqiga ega bo’lgan banklar hisoblanadi. Shu bilan birga, turli pul birliklari uchun valyuta kurslarini o’rnatish jarayonida bozor kuchlarining ta’sir etish darajasi bir xil emas. Bu ta’sir kuchiga bog’liq holda valyuta kurslarini qabul qilishning bir-biridan farq qiluvchi ikki varianti mavjud. 1. Talab va taklifga asosan aniklanadigan egiluvchan yoki erkin suzib yuruvchi valyuta kursi tizimi. 2. Davlat aralashuvi asosida aniqlanadigan qat’iy bel- gilangan valyuta kursi tizimi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari talab va taklif asosida aniqlanadi. Masalan, bir o’zbek so’mining AQSh dollariga almashishini qarab chiqamiz. Milliy valyuta kursining pasayishi natijasida dollarga talab kamayadi va taklif esa oshadi (34- chizma). Dollarga bo’lgan talabning kamayishi D to’g’ri chizig’ida berilgan. Bu shuni ko’rsatadiki, agarda dollar o’zbekistonliklar uchun arzon bo’lsa, amerika tovarlari ham ular uchun arzon bo’ladi va bu o’z navbatida ularning amerika tovarlariga bo’lgan talabini oshiradi. chizma. Xorijiy valyuta bozori Dollarning taklifi (S) kamaysa, so’mda belgilangan dollarning qiymati oshadi (ya’ni, dollarda belgilangan so’mning qiymati pasayadi). Bunday vaziyatlarda amerikaliklar ko’proq o’zbek tovarlarini sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Chunki, so’mning dollarga nisbatan qiymati pasaysa, u o’z navbatida o’zbek tovarlarining narxi ham pasayganini bildiradi va oqibatda ko’proq o’zbek tovarlarini sotib olish imkoni paydo bo’ladi. O’zbek tovarlarini sotib olish jarayonida ular AQSh dollarini valyuta bozoriga olib chiqadi, chunki, o’zbek tovarlarini sotib olish uchun dollarni so’mga almashtirishadi. Dollarga bo’lgan talab va taklifning kesishgan nuqtasi dollarning so’mdagi qiymatini bildiradi. Agarda, dollarning so’mdagi qiymati oshsa, so’m qiymatining pasayganligini yoki qadrsizlanganligini ko’rsatadi. Aksincha, agarda dollarning so’mdagi qiymati pasaysa, so’m qiymatining oshganligini yoki so’mning qimmatlashganligini ko’rsatadi. Bir birlik xorijiy valyutani sotib olish uchun kam miqdorda milliy valyuta sarf qilish milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. Agarda, dollarga nisbatan so’m qadrsizlansa, dollar so’mga nisbatan qimmatlashadi. Qayd etilgan valyuta kursi - bu, xorijiy valyutada ifodalangan, davlat tomonidan rasmiy o’rnatilgan milliy pul birligining bahosi bo’lib, unga valyuta bozorida talab va taklifning o’zgarishi ta’sir qilmaydi. Kayd qilingan valyuta kursi tizimi tarafdorlari ta’kidlaydilarki, undan foydalanish xalqaro savdo va moliya bilan borliq bo’lgan taxlika va noaniqlikni kamaytiradi. Qayd qilingan valyuta kurslarini qo’llash o’zaro foydali savdo va moliyaviy operatsiyalar hajmini kengaytirishga olib keladi. Ammo, qayd qilingan valyuta kurslari tizimining hayotga layoqatliligi o’zaro aloqalar jarayondagi ikki sharoitga bog’liq: -zaxiralarning mavjudligi; -o’z hajmi bo’yicha sezilarsiz kamyoblik yoki to’lov balansi aktivlarining tasodifiy vujudga kelishi. Katta va doimiy kamyobliklar mamlakat zaxiralarini yo’qqa chiqarishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, valyuta kurslarining talab va taklif ta’siri ostida shakllanish darajasi, o’z-o’zicha kurslar o’rtasidagi nisbatlarga ta’sir etuvchi real jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el valyutalariga talab va taklifga, demak, valyuta kurslariga mamlakatdagi ham ichki va xam tashqi iqtisodiy munosabatlar majmui bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi. 2. Valyuta kurslarining o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar Valyuta kurslarining o’zgarishiga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Ularni qisqacha qarab chiqamiz: 1. Iste’molchi dididagi o’zgarishlar. Iste’molchilar didining boshqa mamlakat buyumlariga nisbatan o’zgarishi bu mamlakat valyutasiga talab yoki taklifni hamda uning valyuta kursini o’zgartiradi. 2. Daromadlardagi nisbiy o’zgarishlar. Agar bir mamlakatda milliy daromadning o’sishi, boshqa mamlakatdagi bu ko’rsatkichning o’sishidan ustun bo’lsa, bunda uning valyuta kursi pasayadi. Mamlakatning importi uning daromadi darajasiga to’g’ri bog’liqlikka ega. 3. Narxdagi nisbiy o’zgarishlar. Agar bir mamlakat, masalan, AQSh ichki narx darajasi tez o’ssa, boshqa mamlakat, masalan, Buyuk Britaniyada bu daraja o’zgarishsiz qolsa, bunda amerikalik iste’molchi nisbatan arzon Britaniya tovarini izlaydi va shu bilan funtga talabni oshiradi. Aksincha, britaniyaliklar Amerika tovarlarini sotib olishga kam moyil bo’ladi va bu funt taklifini pasaytiradi. Funtga talab o’sishi va taklif pasayishining bu uyg’unlashuvi dollarlarning qadirsizlanishini keltirib chiqaradi. 4. Nisbiy real foiz stavkalari. Faraz qilamiz, AQSh inflyatsiyani quvib o’tish maqsadida «qimmat pul» siyosatini amalga oshira boshlaydi. Natijada, real foiz stavkalari (inflyatsiya sur’atini hisobga olib o’zgartirilgan (korrektirovka qilingan) foiz stavkalari AQShda boshqa mamlakatlar, masalan, Buyuk Britaniyaga qaraganda ko’tariladi. Britaniyalik jismoniy shaxs va firmalar ishonch hosil qiladiki, AQSh moliyaviy vositalarni qo’yish uchun juda jozibador va qulay joyga aylanadi. Amerika moliyaviy aktivlariga talabning bu ko’payishi Angliya funti taklifining kengayganligi va shu sababli dollar qiymati o’sganligini bildiradi. 5. Spekulyatsiya. Faraz qilamiz, AQSh iktisodiyotida quyidagilar kutiladi: a) Britaniyanikiga qaraganda tez o’sa boshlaydi; b) Britaniyanikiga qaraganda ancha kuchli inflyatsiyaga duch keladi; v) Britaniyaga qaraganda ancha past real foiz stavkalariga ega bo’ladi. Bu tahmin (prognoz)lar kelajakda dollar kursi pasayishi, funt kursi esa, aksincha ko’tarilishidan darak beradi. Demak, dollarni ushlab turuvchilar ularni funtga aylantirishga harakat qiladi va shu bilan funtga bo’lgan talabni oshiradi. Bu almashish, dollar kursining pasayishini va funt kursining oshishini keltirib chiqaradi. 3. Nominal va real valyuta kurslari Nominal va real valyuta kurslari o’zaro farqlanadi. Nominal valyuta kursi valyutalarning almashinuv kursi deyiladi. Yuqorida biz aynan nominal valyuta kursi haqida fikr yuritdik. Real valyuta kursi ikki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy bahosidir. Real valyuta kursi bir mamlakat tovarlari boshqa mamlakat tovarlariga almashishi mumkin bo’lgan nisbatni ko’rsatadi, shu tufayli u savdo sharoiti ham deb yuritiladi. Nominal va real valyuta kurslari o’rtasidagi nisbat quyidagi ko’rinishga ega. Er = En x R d / R t Bu erda : Er — real valyuta kursi; En - nominal valyuta kursi ; Rd - milliy valyutada ko’rsatilgan ichki baholar darajasi (indeksi); Rt - xorijiy valyutada ko’rsatilgan chet eldagi baholar darajasi (indeksi). Har ikkala mamlakatdagi narxlar darajasi (indeksi) bir xil bazis yilga nisbatan berilgan. Real valyuta kursining ko’tarilishi (pasayishi) bu mamlakat tovarlari raqobatbardoshligining pasayganligi (oshganligi) to’g’risida guvohlik beradi. Umuman valyuta kursi tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlarning mamlakatlararo harakatini o’ziga xos boshqarib turuvchisi hisoblanib, uni o’zgarib turishi mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga hamda butun makroiqtisodiy vaziyatga kuchli ta’sir qiladi. Bu ta’sirni shunday vaziyat misolida ko’rib chiqish mumkin. Masalan, o’zbek so’mining kursi 1000 Turkiya lirasiga nisbatan 30 so’mdan 32 so’mgacha pasaygan bo’lsin, ya’ni, so’m Turkiya lirasiga nisbatan arzonlashgan va aksincha, lira so’mga nisbatan qimmatlashgan bo’lsin. Bunday holatda mamlakatimizda ishlab chiqarilgan 720 so’mlik qiymatga ega bo’lgan tovar Turkiya bozorida arzonlashib boradi va endi bu tovar 100 ming (720/7,2x1000) emas, balki 72 ming lira turadi (720/10x1000). Natijada, tovar- ning raqobatga chidamliligi orta boradi va unga bo’lgan talab oshadi, eksport rag’batlantiriladi. Biroq milliy valyutani Turkiyaga chiqarish O’zbekiston uchun foydali bo’lmay qoladi. Turkiyada ishlab chiqarilgan 2000 liralik mahsulot endi o’zbek so’mi kursining pasayishi va Turkiya lirasi kursining qimmatlashuvi natijasida o’zbek bozorida 14,4 so’m (2000x7,2/ 1000) emas, balki 20 so’m (2000x10/1000) turadi. Ko’rinib turibdiki, mahsulot narxi qimmatlashadi va shu sababli uni olib kelish qisqarib boradi, va aksincha, o’zbek so’mi kursi oshib borishi bilan Turkiyadan tovar olib kelish va kapitalni chetga chiqarish foydali bo’ladi. Xarid qobiliyati pariteti kontseptsiyasiga ko’ra valyuta kursi doimo turli mamlakatlarda narxlar darajasining o’zgarishi natijasida kelib chiqadigan farqni qoplash uchun zarur bo’lgan darajada o’zgaradi. Ya’ni: Pd r  Pt Bu erda: r — xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxi; Rd — ichki narxlar darajasi; Rt — chet eldagi narxlar darajasi. Biz xarid qobiliyati pariteti kontseptsiyasini real almashtirish kursi modelida ifodalashimiz mumkin. Xalqaro olib sotarlarning tez harakatlari shuni ko’rsatyaptiki, sof eksport har qanday o’zgarishlar natijasida tez o’zgaradi. Milliy tovarlar narxining chet tovarlarga nisbatan kamayishi yoki boshqacha aytganda real almashtirish kurslarining pasayishi, olib sotarlarni o’z mamlakatidan tovarlarni sotib olib, chetga sotishga undaydi, yoki, aksincha. Valyuta kurslari milliy iqtisodiyotga, ishlab chiqarish va undagi bandlikka sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin. Milliy valyutalar kursining pasayishi mamlakatlar eksport imkoniyatini oshiradi. Ammo mamlakat eksporti xom ashyo tovarlari importiga asoslansa, bunda valyutalar kursining pasayishi eksport qilinadigan tovarlar narxsining o’sishiga olib keladi va bu ularning raqobatga layoqatliligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Valyuta kurslarining oshishi mamlakatlar eksport imkoniyatlarini yomonlashtiradi. Valyuta kurslarining beqarorligi tashqi iqtisodiy aloqalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Uning tebranishi xalqaro bitimlarda noaniqlik va tahlika darajasini ko’paytiradi. Shu sababli valyuta kursi ham mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda tartibga solishning muxim ob’ekti xisoblanadi. X n Sof eksport chizma. Xarid qobiliyati pariteti Shunday qilib, sof eksport egri chizig’i real almashtirish kursiga nisbatan yanada qiyalashadi. Ya’ni, turli mamlakatlar valyutalarining xarid qobiliyatini tenglashtiradi, real almashtirish kurslaridagi har qanday o’zgarishlar esa sof eksport miqdorida o’zgarishlarga olib keladi. Valyuta almashuv kursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan usulini qo’llash orqali almashuv kursining maqsadli koridor doirasida bo’lishi ta’minlanadi. Shu sababdan eksportni rag’batlantirish maqsadida so’mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko’rildi. Natijada 2013 yil davomida so’mning AQSh dollariga nisbatan ayirboshlash kursi 11,0 foizga pasayib, 2014 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, bir AQSh dollari 2202,20 so’mni tashkil qildi. Mamlakatimiz tashqi savdo operatsiyalarining 95 foizga yaqini AQSh dollarida amalga oshirilishini inobatga olib, so’mning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslarini belgilashda operatsion mo’ljal sifatida so’mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursidan foydalanildi. Shunga muvofiq, so’mning AQSh dollaridan boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslari ushbu valyutalarning tashqi valyuta bozorlaridagi AQSh dollariga nisbatan kurslari dinamikasi va ichki valyuta bozorida so’mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi ta’siri ostida shakllandi. Real almashtirish kurslari E S - I X a ( E ) Olib borilgan valyuta siyosati ta’sirida so’mning almashuv kursi evroga nisbatan 15,7 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 14,2 foizga, funt sterlingga nisbatan 13,1 foizga pasayib, eksportni rag’batlantirishga xizmat qildi. 4. Makroiqtisodiy siyosatning nominal va real valyuta kurslariga ta’siri Real valyuta kurslari jamg’arma va sarmoyalar o’rtasidagi farqni ko’rsatuvchi vertikal to’g’ri chiziq va sof eksport miqdorini ko’rsatuvchi, o’ngdan pastga egilgan egri chiziq kesishgan nuqtada tenglikka erishadi. Ushbu nuqtada xorijga kredit berish sifatida ko’rsatilgan milliy valyuta taklifi, xorijliklarning ushbu mamlakatdan sof eksportni sotib olishi uchun zarur bo’ladigan milliy valyuta talabi bilan kesishadi. Bu shuni bildiradiki, real valyuta kursi kapital bilan bo’ladigan operatsiyalar bo’yicha milliy valyuta taklifini joriy operatsiyalar uchun unga bo’lgan talabni tenglashtiradi X n Sof eksport chizma. Real almashtirish kursidagi muvozanat Davlat xarajatlarining oshishi (yoki soliqlarning kamayishi) milliy jamg’armalarni kamaytiradi va (S-I) egri chiziq chapga suriladi. Bu siljishlar xorijiy investitsiyalar uchun milliy valyuta taklifining kamayishini ko’rsatadi. Real valyuta kurslari E S - I X a ( E ) Real almashtirish kursining m uvozanat nuqtasi Valyuta taklifining qisqarishi uning real almashtirish kursini oshiradi. Natijada, milliy mahsulotlar xorijliklarnikiga nisbatan qimmatlashadi. Bu esa, o’z navbatida, eksportning qisqarishiga va importning oshishiga olib ksladi. Oqibatda joriy operatsiyalar hisobida taqchillik paydo bo’ladi. Agarda, soliqlarning kamayishi investitsiyalarning oshishiga olib kelsa, milliy jamg’armalar hajmi o’zgarmasa ham (S-I) egri chizig’i yana chapga siljiydi. Xn2 Xn1 chizma. Valyuta taklifidagi o’zgarishlarning real almashgirish kursiga ta’siri Investitsion soliq kreditlari ushbu mamlakatga investitsiyalar kiritishni xorijiy sarmoyadorlar uchun foydali bo’lishiga olib keladi. Bu esa muvozanatli real valyuta kursini oshiradi va to’lov balansida taqchillikni keltirib chiqaradi. Chet mamlakatlardagi rag’batlantiruvchi byudjet-soliq siyosati bu mamlakatlardagi jamg’armalar darajasini kamayishiga olib keladi. Bu esa xalqaro foiz stavkasini oshiradi va kichik ochiq iqtisodiyotdagi investitsiyalar darajasini kamaytiradi. Bunday vaziyatlarda xorijga sarmoya qo’yish uchun taklif qilinayotgan milliy valyuta ko’payadi va (S-I) egri chizig’i o’ngga suriladi (38- chizma). Natijada muvozanatli real almashtirish kursi pasayadi, milliy mahsulotlar arzonlashadi va sof eksport ko’payadi. Real valyuta kursi E S 1 - I X a E )( Real almashinuv kursining muvozanat miqdori S 2 - I E 1 E 2 Xn2 Xn1 chizma. Byudjet - soliq siyosatining real almashtirish kurslariga ta’siri Importga tarif yoki kvotalar joriy qilish siyosati sof eksportning oshishiga olib keladi va bu hol grafikda Xn (E)1 egri chizig’ini Xn (E)2 holatiga siljishi sifatida namoyon bo’ladi (39- chizma). chizma. Importdagi o’zgarishlarning eksportga ta’siri Natijada muvozanatli real valyuta kursi oshadi, milliy mahsulotlar qimmatlashadi va sof eksport kamayadi. Shunday qilib, mamlakat ichki bozorini chet el raqobatchilaridan himoya qilish maqsadida olib boriladigan protektsionistik savdo siyosati joriy operatsiyalar hisobi va kapital harakati hisobiga ta’sir qilmaydi Ammo, u muvozanatli real valyuta kursini oshiradi va tashqi savdo miqdorini kamaytiradi. Sof eksport o’zgarmagan bo’lsa ham V nuqtadagi eksport va import hajmi A nuqtadagi eksport Real valyuta kursi E X n ( E ) Real almashinuv kursining muvozanat miqdori S - I(R * 1 ) E 2 E 1 S - I(R * 1 ) Sof eksport Real valyuta kursi va import hajmidan kam bo’ladi. Importga cheklashlarni joriy qilish ichki narxlar darajasi (Rd)ning oshishiga olib keladi. Shuning uchun ham uzoq davrda nominal valyuta kursi (En) narxlar oshishiga teng tarzda kamayadi. Natijada, o’sgan muvozanatli real valyuta kursi E2 nuqtada barqarorlashadi, ya’ni sof eksport kamayishi ortidan E1 nuqtaga qadar pasaymaydi. Narxlar darajasining ko’tarilishiga javoban nominal valyuta kursining pasayishi sotib olish qobiliyati paritetini tiklaydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A 2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b. 3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис, 2001. 4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика. Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996. 6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. 7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997. 8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: 10. «O’qituvchi»,1994 11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b. 14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012, 282 b. 15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b. 16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari

O'xshashlar

Valyuta kursi
Valyuta kursi va uning rejimlari
Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi
Valyuta birjalari
Valyuta bozori