Valyuta kursi - Iqtisodiyot - Referatlar

Valyuta kursi

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

311.5 KB

Ko'chirib olish

Valyuta kursi Reja: 1. Valyuta kursi tushunchasi. Oltin-deviz standarti sharoitida valyuta kursi. 2. Valyuta kursining turlari 3. Valyuta kursi o’zgarishining xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta'siri 4. Real foiz stavkalari

Valyuta kursi tushunchasi. Oltin-deviz standarti sharoitida valyuta kursi. Tovarlar va xizmatlar bilan xalqaro savdoning kengayishi ko’pchilik davlatlar chegaralarini geografik xaritadagi shartli chiziqlarga aylantirib yubordi. Biroq ushbu davlatlarning valyutalari mustaqil bo’lib, ularning iqtisodiyotlarini tarkibiy ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi. Valyutalari erkin konvertatsiya qilinadigan iqtisodiy tizimlarda valyuta kurslarining ayirboshlanish darajasi milliy eksport tarmoqlarining muvaffaqiyatini va boshqa mamlakatlardan import qilinadigan tovar hamda xizmatlar baholari darajasining hal qiluvchi omili bo’lib hisoblanadi. Valyuta kurslarining muvozanatsizligi sharoitida banklar va tadbirkorlar ushbu muvozanatsizlik bilan bog’liq xavf-xatarlarni boshqarishda katta qiyinchiliklarni o’z boshidan kechiradi. Valyuta savdosi bilan bog’liq bazis operatsiyalarni quyida ko’rib chiqish va ularni to’g’ri tushunish uchun ba'zi bir tushunchalarni o’rganib olishimiz lozim. Valyuta sifatida banklarning xorijda xorijiy valyutada joylashtirilgan aktivlari hamda xorijda to’lovi amalga oshiriladigan xorijiy valyutadagi cheklar va veksellar tushuniladi. Bunda gap faqat naqdsiz pullar haqida boradi. Valyutaning qiymati tovarlar bilan savdodagi singari talab va taklifga bog’liq bo’lgan bahoda ifodalanadi. Ma'lum bir miqdordagi valyutaning bahosi boshqa bir valyutaning nisbiy birliklarida belgilanadi (milliy yoki xorijiy). Xorijiy valyutaning bahosi valyuta kursi deb ataladi. Valyuta kursi - bu, bir valyutani boshqa bir valyutadagi ifodasi yoki bahosidir. Masalan, 1 AQSh dollari = 970 O’zbekiston Respublikasining so’mi yoki 1 AQSh dollari = 31,75 Rossiya Federatsiyasining rubli. Yagona tilda o’zaro munosabatda bo’lish uchun valyuta savdosining barcha ishtirokchilari ma'lum bir davr mobaynida shakllangan Xalqaro standartlar va qoidalarni tan oladi hamda ularga itoat etadi. Masalan, barcha yozma tarzda tuziladigan shartnomalarda valyutalarni belgilash hamda ularni tasdiqlash uchun ISO-kodlardan (ISO-standartlashtirish bo’yicha Xalqaro tashkilot) foydalaniladi. Shu bilan birgalikda ular Xalqaro to’lovlar bilan ham bog’liq.

Davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida valyuta kursi muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ushbu faoliyat natijasida davlatlar hamda turli sub’ektlar o’rtasida majburiyatlarni bajarish, hisobkitoblarni amalga oshirish zarurati tug’iladi, ularni hal etish uchun esa albatta muayyan bir valyutani boshqa bir valyutaga nisbatan o’lchash zarurati tug’iladi. Shu sababli azaldan jahon amaliyotida Buyuk Britaniya va Irlandiya funt sterlinglari, Avstraliya hamda Kanada dollarlari singari AQSh dollarining kursi dollarning bir birligi uchun belgilangan. Yevropa valyutasini boshqa Yevropa valyutalarida baholash uchun (Britaniya va Irlandiya funtlaridan qat’iy nazar) ko’p qollarda "100", Italiya lirasi uchun esa "1000" standart birligi ishlatiladi. Yapon ienasi Yevropa valyutalariga nisbatan 100 birligida kotirovka qilinadi. Kurslar kotirovkalari, valyutalarni o’lchanishi ikki, uch va to’rt o’nlik xonalarigacha aniqlangan holatlarda ham farqlanadi. Valyuta kursi pullarning xalqaro harakati jarayoniga taalluqlidir va umumiy asosda milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligi bilan aloqalarini ifodalaydi. Oltin-deviz standarti sharoitida valyuta kursi aniqlanganda qog’oz pullar zaminida yotgan oltin miqdorlari solishtirilgan. Masalan, Buyuk Britaniya 1 funt sterlingi zaminida 1821 yilda 7,322385 gramm oltin yotgan, 1 nemis markasi zaminida esa 1873 yilda 0,385422 gramm oltin yotgan. Bunga ko’ra 1 funt sterling 20,43 nemis markasiga teng bo’lgan (7,322385/0,385422). Yoki, 1 AQSh dollari zaminida 1971 yilda 0,888671 gramm oltin yotgan. 1961 yildagi baho masshtabiga ko’ra SSRIning 1 rubli zaminida 0,987412 gramm oltin yotgan. Bundan, 1 AQSh dollari 0,90 SSSR rubliga teng bo’lgan (0,888671 / 0,987412). Oltin-deviz standarti sharoitida 1929/36 yillargacha davlatlarning milliy qog’oz pullari baho masshtabiga asosan oltinga almashtirilar edi. 1936 yildan so’ng davlatlar milliy qog’oz pul birliklarini oltinga almashmaydigan bo’ldi, ya'ni muomalada oltinga almashmaydigan kredit qog’oz pullar yura boshlagan. Bunday sharoitda, ya'ni Bretton-Vuds valyuta tizimi sharoitida ham, valyuta kurslari ularning zaminida yotgan oltin miqdorlarini solishtirish orqali aniqlanar edi.

Yamayka valyuta tizimi (1976-78 yillar) sharoitida rasmiy asosda oltin demonetizatsiyasi e'lon qilindi va oltin yuridik jihatdan o’zining pul sifatidagi harakatini to’xtatdi. Jahon bozorida valyuta kurslari ularga bo’lgan talab va taklif asosida, valyutalarning tarixiy masshtabi atrofida tebrana boshladi. Bunday muvozanatsiz sharoitda valyutalarning kursi qisqa vaqt ichida tez o’zgaradigan bo’lib qoldi. Ko’p qollarda barcha davlatlar milliy valyutalarining kursi AQSh dollari yoki Buyuk Britaniya funt sterlingiga nisbatan belgilanadi. Ammo tashqi savdo munosabatlarida albatta biror bir valyutaning boshqa bir valyutadagi kursiga zarurat tug’ilib turadi. Masalan, Yaponiya eksportyor Germaniya importyor bo’lsa, unda albatta 1 Evro qancha Yapon ienasiga to’g’ri keladi, degan savol tug’iladi. Bunga javob berish uchun kross-kurs uslubidan foydalaniladi. Krosskurs to’g’risida ushbu darslikning 5-mavzusida batafsil gaplashiladi. Xalqaro valyuta savdosida standart birliklarga teng summalar sotiladi va sotib olinadi. Sotilayotgan yoki sotib olinayotgan valyuta savdo qilinayotgan valyuta deb ataladi. Savdo qilinayotgan valyutani baholash uchun ishlatiladigan valyuta esa kotirovka valyutasi deb ataladi. Masalan, "EVRO/SEK 2,50 kursi" bu, 100 evro uchun 2,50 Shved kronasini to’lash yoki olish kerakligini bildiradi. Bu holda savdo qilinayotgan valyuta bo’lib evro, kotirovka valyutasi esa Shved kronasi hisoblanadi. Odatda valyuta kursini belgilashda xorijiy valyuta savdo qilinayotgan valyuta, mahalliy valyuta esa kotirovka valyutasi sifatida bo’ladi. Bunday kotirovka to’g’ri kotirovka deb ataladi: ma'lum bir miqdordagi xorijiy valyutaning bahosi milliy valyutaning o’zgaruvchan birliklarida ifodalanadi (jadval). jadval Mamlakat Savdo qilinayotgan valyuta Kotirovka valyutasi Baho Germaniya USD EVRO 0,6900 Shvesiy EVRO SEK 2,50 Uzbekiston USD UZS 1383,74

Ba'zi valyutalar, asosan Britaniya hamdo’stligi mamlakatlarining valyutalari (Angliya va Irlandiya funtlari yoki Avstraliya dollari) doim savdo qilinayotgan valyuta sifatida maydonga chiqadi. Buyuk Britaniya funt sterlingini AQSh dollari va Evroga nisbatan standart kotirovkalari quyidagicha ko’rinishda bo’ladi (jadval). Milliy valyuta savdo qilinayotgan, xorijiy valyuta esa kotirovka valyutasi bo’lgan holdagi kotirovka turi teskari kotirovka bo’ladi. Yuqorida bayon etilganlardan tashqari banklararo savdoda valyutani kotirovka qilayotgan bank odatda valyutani sotib olish va sotish kurslarini e'lon qiladi. Sotib oluvchi kursi "Bid" kursi, sotuvchi kursi esa "Offer" kursi sifatida belgilanadi. jadval Mamlakat Savdo qilinayotgan valyuta Kotirovka valyutasi Baho Buyuk Britaniya GBP USD 1,5500 Buyuk Britaniya GBP EVRO 1,2100 Germaniya GBP EVRO 1,2100 Germaniya GBP USD 1,5500 To’g’ri kotirovkada "Bid" sotib oluvchi kursi banklar tomonidan savdo qilinayotgan valyutani sotib olish va milliy valyutani sotish kursi bo’ladi. "Offer" kursi banklar tomonidan savdo qilinayotgan valyutani sotish va milliy valyutani sotib olish kursi hisoblanadi. "Bid" va "Offer" kurslarining farqi sifatidagi miqdor "spred" deb ataladi. 1-misol. To’g’ri kotirovka. Svesiyadagi korxona 1 mln. AQSh dollarini Shved kronasiga sotmoqchi. Talabi bo’yicha u o’z bankidan quyidagi kotirovkani oladi: USD/SEK 1,5010 - 1,5020. Diler-bank 1 AQSh dollari uchun 1,5010 shved kronasini to’lashga tayyor. Boshqa tarafdan, 1 AQSh dollarini sotganda bank 1,5020 shved kronasini olmoqchi. Mijoz esa aksincha 1 AQSh dollarini sotib, 1,5010 shved kronasini oladi va 1 AQSh dollarini sotib olmoqchi bo’lsa 1,5020 shved kronasini to’lashi kerak.

Mijoz bankka 1 mln. AQSh dollarini 1,5010 kursi asosida sotadi va Shved kronasidagi 1501000 ga teng ekvivalentni oladi. Korxona va bank operatsiyalari quyidagicha ko’rinishda bo’ladi (jadval): jadval Sotib olish Sotish Korxona operatsiyasi SEK 1501000 USD 1000000 Bank operatsiyasi USD 1000000 SEK 1501000 Valyuta kursining turlari Valyuta kurslarining quyidagi turlari mavjud: "spot" kurs, sotuvchi va sotib oluvchi kurslari, forvardli kurs, kross-kurs, "autrayt" kursi. "Spot" kurs - bu, naqdli (kassa) shartnomasi kursidir. U "spot" shartnomalari ijrosi paytida qayd etiladigan bir mamlakat valyutasining bahosini boshqa mamlakat valyutasidagi ifodasidan iborat. "Spot" kurslar erkin suzadigan yoki qat’iy belgilangan bo’lishi mumkin. Ular milliy valyutani mamlakat tashqarisida shartnomani amalga oshirish paytiga sotib olish qobiliyatini ko’rsatadi. Ba'zi davlatlar valyutalarining ichki va tashqi qiymati mavjudligiga qaramasdan valyuta nazorati sharoitida oddiy tijorat operatsiyalarini amalga oshirishda, asosan tovar hamda xizmatlar importida valyuta va "spot" kurslari bir xilda qo’llanilishi mumkin. Forvardli kurs - bu, muddatli valyuta shartnomalari kursidir. U kelgusida ma'lum bir sanaga valyutani yetkazib berish sharti bilan sotish yoki sotib olish bahosidan iboratdir. Bunda muddatli valyuta operatsiyasida kurs uning ijrosi ma'lum bir muddat o’tganidan so’ng amalga oshsa ham shartnoma tuzilish paytida qayd etiladi. Amaliyotda forvard kursi "spot" kursiga yaqin. Farqi shundaki, forvard operatsiyalarida valyuta xavf-xatarlari paydo bo’ladi. Masalan, forvard kursi valyutalarning kuchli va kuchsiz pozitsiyalarini, foiz stavkalaridagi farqlarni

hisobga olishi lozim. Bu omillar forvard kursini "spot" kursidan jiddiy og’ishiga olib kelishi mumkin. "Autrayt" kursi - bu, mukofot va diskont yordamida aniqlanadigan muddatli shartnoma kursidir. Kross-kurs - bu, ikki valyuta o’rtasidagi kursni uchinchi valyuta orqali aniqlash uslubi yordamida topilgan kursdir. Yuqorida zikr etilgan barcha kurs turlari bo’yicha masala ushbu darslikning 5-mavzusida batafsil ko’riladi. Valyuta kurslarida sotuvchi va sotib oluvchi kurslar kotirovka uslublariga qarab belgilanadi. Masalan, 1 AQSh dollari 1,7550 yoki 1,7555 Shved kronasi kotirovkasini olsak, Shvesiyada bu to’g’ri kotirovkadir va 1,7550 sotib oluvchi kursi, 1,7555 esa sotuvchi kursi bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, to’g’ri kotirovkada banklar past kursda sotib oladilar va yuqori kursda sotadilar. Agar yuqorida ko’rib chiqilgan kotirovkamiz 1AQSh dollari 1,7550 yoki 1,7555 N'yu-Yorkda bo’lsa, unda bu kotirovka teskari kotirovka bo’ladi va endi 1,7550 sotish, 1,7555 esa sotib olish kursi bo’ladi. Chunki, teskari kotirovkada milliy valyutaning xorijiy valyutadagi bahosi emas, balki bir birlik milliy valyutaga qancha xorijiy valyuta to’g’ri kelishini tushunish kerak. Shu sababli teskari kotirovkada banklar past kursda sotib oladilar va yuqori kursda sotadilar. Amaliyotda bir kotirovka turini boshqa kotirovka turiga aylantirish mumkin. Buning uchun 1 sonini ushbu kotirovkaga bo’lish kerak. Masalan, 1AQSh dollari 1,7550 yoki 1,7555 Shved kronasi Shvesiyada to’g’ri kotirovka. Agar, 1 / 1,7550 (0,5698) va 1 / 1,7555 (0,5696) arifmetik hisob-kitoblarni bajarsak, 1 Shved kronasi 0,5696 yoki 0,5698 AQSh dollariga teng ekanligini topamiz. Bu endi Shvesiyada teskari kotirovka bo’ladi. Joriy konversion operastiyalari uchun spot almashuv kursi qo’llaniladi. Spot kursi joriy valyuta kursi hisoblanadi va u doimo gazetalar sahifalarida, axborot agentliklari ekranlarida e’lon qilib turiladi. Bank amaliyotida valyutalar kurslarining quyidagi belgilanishlari amal qiladi: masalan, AQSh dollarining Shveystariya frankiga nisbatan kursi - USD  CHF kabi, dollarning rublga nisbatan kursi - USD  RUB kabi belgilanadi, va aksincha,

evroning dollarga nisbatan kursi - EUR  USD, funt sterlingning dollarga nisbatan kursi - GBP  USD kabi belgilanadi. Mazkur belgilanishlarda chap tomonda kotirovka asosi (baza valyutasi yoki asosiy savdolanadigan valyuta), o’ng tomonda kotirovka valyutasi yoki kotirovkalanadigan valyuta (shu jumladan, kontrvalyuta atamasi ham qo’llaniladi) turadi: USD  CHF  1,7525 Kotirovka Kotirovka kurs bazasi valyutasi Bu yozuv bir birlik baza valyutasiga nisbatan kotirovkalanadigan valyutaning mos keladigan miqdorini anglatadi (ya’ni 1 Amerika dollari uchun 1,7525 Shveystariya franki). Valyuta kursining yozilishidagi oxirgi raqamlar bazis punktlari (points) yoki pipslar (pips) deb ataladi. Yuzta punkt baza raqamni – dilerlar tilida "katta figura" ni tashkil qiladi. Masalan, dollar kursining Shveystariya frankiga nisbatan 1,7525 dan 1,7535 ga o’zgarishi dollarning 10 punktga oshganini, kursning 1,7525 dan 1,7325 ga o’zgarishi esa dollarning ikkita "figura"ga tushganini anglatadi. Dollarning rublga nisbatan kursi uchun 1 punkt 1 kopeykaning yuzdan biriga teng bo’ladi, kursning 30,0515 dan 30,0615 ga (ya’ni 1 kopeykaga) o’zgarishi esa kursning bir "figura"ga oshganini bildiradi. Valyuta kurslari kotirovkasi to’g’ri va teskari turlarga bo’linadi. To’g’ri kotirovka – bir birlik xorijiy valyuta uchun zarur bo’ladigan milliy valyuta miqdori. Odatda ko’pincha valyutalar Amerika dollari bilan solishtiriladi: 1 AQSh dollariga to’g’ri keladigan milliy valyuta miqdori (bu erda dollar bazaviy valyuta hisoblanadi). To’g’ri kotirovka sifatida jahondagi ko’pgina valyutalarning dolllarga nisbatan kursi rasmiy ravishda kotirovka qilinadi - USD  CHF, USD  RUB, USD  JPY, USD  CAD va h.k.

Evro hududiga kiruvchi mamlakatlarning valyutalari ham evroga almashtirilguniga qadar kurslari dollarga nisbatan to’g’ri kotirovka bo’yicha belgilangan (USD  DEM, USD  FRF, USD  ITL va b.). Teskari kotirovka – bir birlik milliy valyutada aks ettirilgan xorijiy valyuta miqdori: Teskari kotirovka  1 Т o'g'ri kotirovka Odatda teskari kotirovkadan kam foydalaniladi. Masalan, to’g’ri kotirovkada dollarning Shveystariya frankiga nisbatan kursi quyidagi USD  CHF  1.7525 ko’rinishga ega bo’lsa, teskari kotirovkada u bunday aks ettiriladi: CHF  USD  1  1.7525  0.5706. Teskari dollar kotirovkasida Amerika pul birligi kotirovkalanadigan valyuta sifatida, boshqa valyuta esa bazaviy valyuta sifatida qabul qilinadi. Bir qator valyutalar AQSh dollariga nisbatan rasmiy ravishda teskari kotirovkada belgilanadi. Bular dollarning evroga, Angliya funt sterlingiga, shuningdek, Buyuk Britaniyaning sobiq mustamlaka davlatlari valyutalariga nisbatan teskari kotirovkalaridir - EUR  USD, GBP  USD, AUD  USD, NZD  USD va b. Masalan, EUR  USD  0.9130 kursi 1 evroning 0,9130 AQSh dollariga sotib olish mumkinligini anglatadi. Boshqa valyutalardan farqli o’laroq, Evropa Ittifoqining pul birligi hisoblangan evro jahon valyutasi maqomiga da’vogarlik qiladi, shuning uchun kotirovkalarda bazaviy valyuta sifatida qabul qilinadi. Siyosiy maqsadlardan tashqari evro 70-yillardan buyon dollar kotirovkasida bazaviy valyuta sifatida kelgan Evropa valyuta birligi – EKYu ning o’rniga yuzaga keldi. Funt sterlingning bazaviy valyuta sifatida kotirovkalanishining sababi bu ingliz funtining Britaniya imperiyasi davridan beri asosiy jahon valyutasi bo’lib kelishidadir. XX asr boshlarida boshqa mamlakatlar, shu jumladan AQSh ham o’z valyutalarini funt sterlingga solishtirganlar. O’sha davrlardan buyon funt sterlingning dollarga bo’lgan kursini «telegraf kursi» yoki «keybl» (cable) deb atalib kelingan. Mazkur an’ananing ildizlari

shunga borib taqaladiki, XX asr boshlarida birja kotirovkalari, shuningdek, Buyuk Britaniya va AQSh o’rtasidagi hisob-kitoblar okean tubidan o’tkazilgan sim (cable) orqali telegraf xabarlari vositasida amalga oshirilgan. Jahon bozorlarida asosiy valyuta juftligi bo’lib AQSh dollarining evroga kotirovkasi hisoblanadi, xalqaro muomalada uning ulushi 2001 yilda taxminan 30%ni tashkil qilgan. Keyingi o’rinlarda dollar  iena (20%), funt sterling  dollar (11%) va dollar  Shveystariya franki (5%) turadi. Valyuta kursini kotirovkalash. Marja hajmi Valyuta kurslarini kotirovkalashda Bid, offer tomonlari va marja hajmi Valyuta bozorida banklar ikki tomon – bid va offer tomonlaridan foydalangan holda valyuta kurslarini kotirovkalaydilar. Gazetalarda, ayirboshlash shahobchalarida yoki Reyter monitorida kurslar kotirovkasiga nazar tashlaydigan bo’lsak, quyidagi yozuvni ko’rish mumkin: BID OFFER 5.75 5.93 EUR  USD  0,8720 – 0,8730 Yoki EUR  USD  0,8720  30 Reyter agentligining maxsus axborot sahifasida yirik banklar tomonidan asosiy Evropa mamlakatlari valyutalarining dollarga nisbatan kotirovkalari keltirilgan. Bid – bu xarid qilish kursidir. Bid kotirovaksi bo’yicha bank bazaviy valyutani sotib oladi, bizning holatda bu EUR – evro, va kotirovkalanadigan valyuta, ya’ni Amerika dollarlarini sotadi. Offer – bu s otuv kursidir. Offer kotirovkasi bo’yicha bank bazaviy valyuta – evroni sotadi va AQSh dollarini sotib oladi. Bazaviy valyuta bilan bid yoki offer tomoniga qanday harakatni amalga oshirishni aniqlashda kimning kimga valyuta kursini kotirovkalashini inobatga

olish kerak. Odatda tijorat banklari o’z mijozlari – kompaniyalar, jismoniy shaxslarga kursni kotirovkalaydilar, biroq banklararo bozorda banklar bir-biriga nisbatan kotirovkani amalga oshiradilar. Yuqorida keltirilgan qoida kursni kotirovkalaydigan bankka nisbatan qo’llaniladi. Bid va offer tomonlarini chuqurroq tushunish va esda qoldirish uchun quyidagi chizmani keltiramiz: BID OFFER 0,8720 0,8730 Stavkani kotirovkalaydi BANK BANK Kotirovkani so’raydi EUR USD MIJOZ USD EUR MIJOZ Faraz qilaylik, bank mijozining AQSh dollaridagi valyuta hisobraqami mavjud, biroq shartnoma shartlari bo’yicha etkazib berilgan uskuna uchun to’lovni evroda amalga oshirishi kerak. Bankdagi dollarli hisobraqamga nisbatan evroda to’lov topshiriqnomasini taqdim qilgani holda mijoz amalda bankdan dollarni uskunalarni sotib olish uchun zarur bo’lgan miqdordagi evroga ayirboshlashni so’raydi. Bank konversiyani offer kotirovkasi bo’yicha bajaradi, va mijozdan dollarni sotib olib (ularni mijoz hisobvarag’idan olib), unga evroni sotadi (mijoz hisobvarag’iga o’tkazadi va to’lovni amalga oshiradi). Mazkur qoida bank ayirboshlash shahobchalariga ham tegishlidir. Taxmin qilaylik, bir fuqaro, 100 dollarlik banknotaga ega va unda rublga ehtiyoj tug’ildi. Mijoz biror bir bankning ayirboshlash shahobchasiga murojaat etganida unda AQSh dollarining rublga nisbatan quyidagi kotirovkalariga duch keldi. Xarid qilish (bid) Sotish (offer) 29,75 30,05 Fuqaro bankka 100 dollarni 29,75 kursi bo’yicha sotadi va evaziga 2975 rubl oladi. Xorijda dam olishni mo’ljallab turgan boshqa bir fuqaro 100 dollarlik banknotani 1 dollarga 30,05 rubl kursi bo’yicha sotib oladi va bunda 3005 rubl to’laydi. Mazkur ikki bitim natijasida bank 30 rubl foydaga ega bo’ladi.

Kotirovkaning o’ng va chap tomonlaridagi farq s pred (spread) yoki marja (margin) deb ataladi va bankning mijozlar va banklar bilan amalga oshiradigan qarama-qarshi bitimlari bo’yicha oladigan daromadining asosini tashkil qiladi. Marja (spred) «konvertastiya xizmatlari uchun to’lov» sifatida ko’rilishi mumkin. Ikki tomonlama kotirovkani ta’minlash uchun bank operastiyalarni o’tkazish bilan bog’liq xarajatlarni qoplashi, shuningdek, valyuta kursining o’zgarish riskini hisobga olishi kerak. Marja hajmi quyidagi sabablar ta’sirida o’zgarib turadi: • Kontragent maqomi. Bank marjasi banklararo bozordagi boshqa banklarga nisbatan bankning korporativ mijozlari uchun kattaroq bo’ladi. Xalqaro valyuta bozorida evroni dollarga nisbatan kotirovkalashda EUR  USD spred miqdori odatda 10 punktdan ortmaydi (odatda 5 punkt) – 0,8720-30. Moskva banklararo bozorida dollar  rubl (USD  RUB) kursining spred miqdori 2001 yilda 100 punktni tashkil qilgan edi (taxminan 1 kopeyka) – 29,7550-7650. Banklar valyuta konversiyalarini amalga oshirishda o’z korporativ mijozlariga yanada kengroq spredni kotirovka qiladilar, masalan, EUR  USD  0,8700 – 0,8750. • Bozor kon’yunkturasi. Beqaror, doimo o’zgaruvchan kurs sharoitida marja hajmi odatda kattaroq bo’ladi. Masalan, xalqaro bozorlarda evro kursi tez pasayadigan vaziyatda ko’pgina banklar evro  dollar bitimlarini kotirovkalashda 10 punktdan kam bo’lmagan marjani belgilaydilar. Rossiyada 90-yillarda inflyastiyaning kuchayib borishi va dollarga bo’lgan talabning keskin ortganligi davrida banklarning almashuv shahobchalarida marja hajmi 100 rublgacha oshib ketgan edi. • Kotirovkalanadigan valyuta va bozorning likvidliligi. Bank kam ishlatiladigan valyutani kotirovkalaganida yoki kam likvidli bozorda bitimlarni amalga oshirayotganda marjaning miqdorini kattaroq qilib belgilaydi. Masalan, Avstriya bankining funt sterlingni Shveystariya frankiga nisbatan kursida belgilaydigan marjasi evroning dollarga nisbatan kursiga qaraganda kattaroq bo’ladi. Xuddi shu tarzda, Rossiya bozorida banklar evro va boshqa valyutalarning rublga nisbatan kursini dollarning rublga nisbatan kursiga qaraganda yuqoriroq

kotirovkalaydilar, chunki bunday bitimlar segmenti kam likvidli hisoblanadi. Shuningdek, bozor o’zining geografik joylashuviga qarab ham kam likvidli bozor turiga kirishi mumkin, masalan, SanktPeterburgda banklar dollar  rubl bitimlari bo’yicha kattaroq spred belgilaydilar. • Bitim summasi. Jahon valyuta bozorlarida banklar o’zaro bir-biriga nisbatan evro, yapon ienasi, funt sterling, Shveystariya frankiga qarshi 1 mln.dan 10 mln. dollargacha bo’lgan o’rtacha bozor summalaridagi bitimlarda 3-5 punktli standart spredlarni qo’llaydilar. Hajmi bo’yicha yirik va uncha yirik bo’lmagan bitimlar ham kattaroq spred bilan olib boriladi. Yirik bitimlar bankni kattaroq riskka duchor qiladi, shu bilan birga kichik summadagi bitimlarni o’tkazishda bankning xarajatlari ortib ketadi. • Kontragentlar o’rtasidagi munosabatlar xarakteri. Agar banklarkontragentlar o’rtasida ko’p yillar davomida barqaror ijobiy munosabatlar o’rnatilgan bo’lsa, bitim shartlari doimo uzluksiz bajarilib kelingan, va banklar dilerlari bir-birlarini juda yaxshi bilsalar, marja miqdori kichikroq bo’ladi. Agar bank dileri biror kontragent bilan konversion bitimni tuzishni istamasa, biroq vaziyatdan kelib chiqib ochiqchasiga inkor qila olmasa, u katta spredni belgilaydi va shu orqali kontragentning bitimdan voz kechishiga erishadi. Arbitraj konversion operastiyalar (valyuta arbitraji) valyuta dilerining valyuta kursining o’zgarishidan foyda olish maqsadida bank hisobiga spekulyativ valyuta pozistiyasini ochishi bilan bog’liq. Odatda pozistiyalar bazaviy valyutaning yaxlit miqdorlarida (USD, EUR, GBP) ochiladi. Agar kursning ko’tarilishi kutilayotgan bo’lsa, uzun pozistiya (ya’ni xarid qilish) ochiladi. Agar valyuta kursining pasayishi ro’y beradigan bo’lsa, qisqa pozistiya (ya’ni sotish) ochiladi. Masalan, valyuta dileri yaqin orada (odatda ish kuni davomida) evro kursining AQSh dollariga nisbatan oshishini mo’ljallab, 0,9175 kursi bo’yicha dollar evaziga 1 mln. evro sotib oladi va bu bilan AQSh dollari bo’yicha uzun pozistiyani ochadi. Spekulyativ pozistiyani yaratib, u kursning noqulay o’zgarish

riskiga moyil bo’lib qoladi. Taxmin qilaylik, hisob-kitoblar to’g’ri bo’lgan va kurs 0,9235 gacha ko’tarildi. Bunda diler uzun pozistiyani 1 mln. evroni sotish orqali yopadi va quyidagi foydaga ega bo’ladi:  1 000 000 EUR - 917 500 USD - 1 000 000 EUR  923 500 USD  6 000 USD Bazaviy valyutada pozistiyalarni ochish va yopish bilan bog’liq arbitraj konversion operastiyalarini o’tkazishda ikki bitimning natijasi kotirovka valyutasida aks ettiriladi: 1 000 000 EUR x (0,9235 – 0,9175)  6 000 USD Bankning balansi nuqtai nazaridan qaraganda, mazkur arbitraj spekulyativ konversiyalar, bankning turli valyutalardagi korrespondentlik hisobraqamlarining miqdorini o’zgartirish va foyda yoki zararlar hisobiga summalarning ortishi yoki kamayishini tartiblash orqali aktiv schetlar bo’yicha olib boriladi, ya’ni bunda bankning o’z mablag’laridan foydalaniladi. Riskli pozistiyalarni ochishni nazarda tutadigan arbitraj operastiyalardan farqli o’laroq, bir qator konversion operastiyalar bank hisobidan emas, balki mijoz hisobidan va uning talabi bilan amalga oshiriladi, bular mijoz konversiyalari dir. Mijoz konversiyalarini amalga oshirish tartibi ikki – ichki va tashqi konversiyani o’tkazishni nazarda tutadi. Faraz qilaylik, bank mijoziga to’lovni amalga oshirish uchun 1 mln. evro kerak, buni u valyuta hisobraqamida saqlaydigan dollarlar evaziga sotib olmoqchi. Shu munosabat bilan mijoz o’z bankiga uning dollarlarini 1 mln. Evroga konvertirlashni (ayirboshlash) so’raydi. Bank mijozga evroni sotadi (qoida bo’yicha, bu amal mijoz bilan bitim sifatida ramiylashtiriladi) va ichki buxgalteriya provodkalarini o’tkazadi, ya’ni ichki konversiyani amalga oshiradi. Agar bankning NOSTRO korrespondentlik hisobraqamida evro mavjud bo’lsa, u

mijoz talabnomasi bo’yicha to’lovni amalga oshiradi. Biroq mijoz bilan bitim tuzish natijasida bank valyuta pozistiyasini ochadi, bunda uning valyuta riskiga duch kelishi aniq. Agar, taxmin qilaylik, bankning NOSTRO korespondentlik hisobraqamida evro mavjud bo’lmasa, ochiq pozistiya muammosi o’z-o’zidan hal bo’ladi – u kompensastiyalaydigan operastiyani o’tkazish orqali – tashqi konversiyani amalga oshirish orqali yopiladi, ya’ni bank banklararo bozorda dollarga 1 mln. evroni sotib oladi va ularni evrodagi NOSTRO korrespondentlik hisobraqamiga o’tkazadi. Odatda ichki mijoz operastiyalari va ularni kompensirlaydigan tashqi konversiyalar bir valyutalash sanasida amalga oshiriladi. Bankning balansi nuqtai nazaridan ichki mijoz operastiyalari bankning passiv schetlari bo’yicha olib boriladi, shu bilan birga ularni yopuvchi tashqi konversiyalar aktiv schetlar (NOSTRO schetlar) bo’yicha o’tkaziladi. Katta miqdordagi valyuta mijozlariga ega bo’lgan yirik banklarga xos holatlardan biri - bu mijozlarning ikki valyuta o’rtasida qarama-qarshi konversiyalarni amalga oshirishni topshirishlaridir (masalan, bir mijoz import shartnomalarini bajarish uchun rublga dollarni sotib olsa, boshqa mijoz majburiy sotuv hisobraqamiga o’tkazish uchun eksportdan kelgan dollarlik tushumni sotadi). Bunda bank bir guruh mijozlar bitimlari bo’yicha pozistiyani ochadi va boshqa mijozlar bilan bo’ladigan qarama-qarshi konversiyalar hisobiga bu pozistiyani yopadi, ya’ni qarama-qarshi summalarning o’zaro bir-birini yopib yuborishini ta’minlaydi. Balans bo’yicha mazkur konversiyalar (dollardagi va rubldagi) passiv schetlar bo’yicha o’tkaziladi va qachonki bir-birini qoplash natijasida biror summaning ortiqcha qismi yuzaga kelganda ular NOSTRO schetlari bilan tartibga solinadi. Kross-kurs (cross-rates) – bu ikki valyuta o’rtasidagi ayirboshlash kursidir, AQSh dollari bundan mustasno. Kross-kurs bo’yicha eng faol konversion operastiyalar bozoriga yapon ienasiga nisbatan evro EUR  JPY, evroga nisbatan funt sterling EUR  GBP, Shveystariya frankiga nisbatan evro EUR  CHF va boshqa valyutalar kurslari kiradi. Kross-kurslarga shuningdek, rublning (dollardan

tashqari) boshqa valyutalarga nisbatan kurslarini EUR  RUB, GBP  RUB ham kiritish mumkin. Savdo hajmi uncha katta bo’lmagan valyutalar bo’yicha kross- kurslarni yaxlit tarzda olish ba’zida mushkul bo’ladi, bunday vaziyatda bitimlarni AQSh dollari orqali amalga oshirish qo’l keladi. Umuman olganda, kross-kurslar bilan bo’ladigan savdo hajmi salmoqli miqyosga ega emas va ularning ulushi 10% ni tashkil qiladi, dollardagi kotirovkalar bo’yicha aylanmalarning ulushi esa mos ravishda 90% dan iborat. Kross-kurslarning xususiyatli jihatlaridan biri shundaki, valyutalar o’rtasidagi kurslarning kotirovkasi qaysi bank kotirovkani o’tkazishiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Aytaylik, funt sterling va yapon ienasi o’rtasidagi kross-kurs uning Britaniya banki yoki Yaponiya banki kotirovkalashiga qarab turlicha bo’ladi. Masalan, Londonda Barclays Bank funtning ienaga nisbatan to’g’ri kotirovkasini 100 iena uchun JPY  GBP  0,5990 funt ko’rinishida amalga oshirishi mumkin, shu bilan bir vaqtda Tokiodagi bank 1 funt sterling uchun GBP  JPY  166,94 iena ko’rinishida ienaning funtga nisbatan to’g’ri kotirovkasini beradi. Jahonning asosiy kross-kurslari Reyter WX  agentligining sahifalarida to’g’ri va teskari kotirovkalar ko’rinishida taqdim qilinadi va doimiy ravishda avtomatik tarzda bir necha daqiqada joriy to’g’ri dollar kursi asosida yangilanib turadi. 1999 yilda Evropaning ko’pgina valyutalari kross-kurslari Evropa Ittifoqi mamlakatlari umumiy valyutasi - evroning kiritilishi munosabati bilan yo’qoldi. Kross-kurslar qiymati mazkur valyutalarning AQSh dollariga nisbatan kurslari asosida hisoblanadi. Quyida kross-kurslarni hisoblashning uch usulini ko’rib chiqamiz, bunda dollarga nisbatan valyutalar kotirovkalarining to’g’ri yoki teskari ekanligi hisobga olinadi. Kasrlarni bo’lish va ko’paytirishning oddiy qoidasidan foydalanish bunda juda qulay va yodda saqlash uchun oson bo’ladi, valyuta kurslari esa kasrlar ko’rinishida aks ettiriladi. Shu bilan bir vaqtda USD  CHF yozuvini aynan kasr sifatida qabul qilish noto’g’ridir; bu faqatgina valyuta kursining xalqaro amaliyotda umumqabul qilingan belgilanishi xolos.

Agar dollarning Shveystariya frankiga nisbatan kursi haqiqiy kasr ko’rinishida aks ettirilganida, 1,7560 kursining mazmuniga yoki bir dollarga to’g’ri keladigan franklar miqdori ma’nosiga CHF  USD yozuvi mos bo’lar edi. Dollarga nisbatan to’g’ri kotirovkalardagi valyutalar uchun (dollar ikala valyuta uchun kotirovka asosi hisoblanadi) kross-kurslarni hisoblash Masalan, yapon ienasi va Shveystariya frankining kross-kursini aniqlash talab qilinmoqda – CHF  JPY. Kasrlar qoidasini qo’llagan holda, CHF  JPY nisbati formulasini chiqarishga harakat qilamiz, bunda yapon ienasi va Shveystariya frankining to’g’ri dollar kurslaridan foydalanib, CHF  JPY kasrini yozamiz: CHFJPY  USD JPY USD CHF Agar USD  JPY  120,80, USD  CHF  1,7520 bo’lsa, CHF  JPY krosskursi 120,80  1,7520  68,95 ga teng bo’ladi (verguldan keyin 2 qiymatgacha yaxlitlanadi). Shunday qilib, agar AQSh dollari ikkala valyuta uchun ham kotirovka bazasi bo’lsa, ularning kross-kursini aniqlash uchun mazkur valyutalarning dollardagi kurslarining nisbatini topish kerak bo’ladi. Dollarga nisbatan to’g’ri va teskari kotirovkadagi valyutalar uchun (dollar ikki valyutaning biri uchun kotirovka bazasi hisoblanadi) kross-kursni hisoblash Masalan, evroning yapon ienasiga nisbatan kross-kursini topish talab qilingan bo’lsin - EUR  JPY. Valyutalarning dollardagi kursi asosida EUR  JPY kasrini hisoblash qoidasini qo’llaymiz. Bu erda EUR  USD kursi teskari kotirovka, USD  JPY kursi esa to’g’ri kotirovka hisoblanadi. EUR  JPY  EUR  USD x USD  JPY EUR  USD  0,9150, USD  JPY  120,80 ekanligini hisobga olib, evroning ienaga nisbatan kross-kursini chiqaramiz va uni ikki qiymatgacha yaxlitlaymiz: 0,9150 x 120,80  110,53. Xulosa qilib aytganda, kross-kurslarni hisoblash qoidasi quyidagicha:

agar dollar ikki valyutadan faqat bittasi uchun kotirovka bazasi bo’lsa, krosskursni topish uchun mazkur valyutalarning dollardagi kurslarini ko’paytirish kerak. AQSh dollariga nisbatan teskari kotirovkada bo’lgan valyutalar uchun (AQSh dollari ikkala valyuta uchun kotirovka valyutasi hisoblanadi) kross-kursni hisoblash Masalan, Siz evroning funt sterlingga nisbatan kross-kursini topishingiz kerak – EUR  GBP. Mazkur valyutalarning dollarlik kurslari orqali qisob-kitobni amalga oshirish orqali quyidagi formulani keltirib chiqaramiz: EUR GBP  EUR USD  0,9150  0,6302 GBP USD 1,4520 Bu holatdan shunday qoida kelib chiqadiki, agar dollar ikkala valyuta uchun kotirovka valyutasi bo’lsa, ularning kross-kursini topish uchun valyutalarning dollardagi kurslarini bo’lish kerak. Bu usullar o’rtacha kross-kursni hisoblash uchun qo’llaniladi, biroq haqiqatda har qanday kurslar banklar tomonidan ikki tomonlama bid va offer kotirovkalari ko’rinishida kotirovkalanadi. Masalan, bankda evrodagi hisobraqamiga ega bo’lgan mijozdan shartnoma to’lovlarini bajarish uchun 100 ming funt sterlingni sotib olish talab qilinadi, shu munosabat bilan u yagona Evropa valyutasidagi hisobraqamidan qancha miqdorda evroning olinishini aniqlamoqchi. Bank mijozga evroning funt sterlingga nisbatan kursini ikki tomonlama kotirovka sifatida kotirovkalaydi: BID OFFER EUR  GBP  0,6295 - 0,6310 Baza valyutasi evro bo’lganligi sababli bank bid tomoni bo’yicha funt sterling evaziga evroni sotib oladi, offer tomoni bo’yicha esa evroni sotadi. Shunga mos ravishda, mijoz bankdan 100 ming funt sterlingni 0,6295 (bid tomoni bo’yicha) kurs asosida sotib oladi va buning uchun 158856,24 evro to’laydi.

Bozor miqdorlaridagi banklararo kreditlar (bunday kreditlarda spred miqdori uncha katta bo’lmaydi) bo’yicha kross-kurslarning bid va offer tomonlarini aniqlashda quyidagi qoidalar qo’llaniladi: • Kross-kursning chap tomoni bid ni topish uchun kross-kursda kotirovka valyutasi sifatida chiqadigan valyuta dollar kursining bid tomonini kross-kursda kotirovka bazasi hisoblangan valyutaning offer tomoniga bo’lish kerak; • Kross-kursning o’ng tomoni offer ni topishda kotirovka valyutasi bo’ladigan valyuta dollarlik kursining offer tomonini kotirovka bazasi bo’lgan valyuta dollarlik kursining bid tomoniga bo’lish kerak. Misol. Shveystariya frankining yapon ienasiga nisbatan kross-kursining CHF  JPY spred miqdorini hisoblash talab qilingan bo’lsin. Faraz qilaylik, mazkur valyutalarning dollardagi kotirovkalari quyidagicha: USD  CHF = 1,7520 – 1,7530 USD  JPY = 120,80 – 120,90 Bu holda, USD JPY bid 120,80 bid CHF JPY    68,91 USD CHF offer 1,7530 USD JPY offer 120,90 offer CHFJPY    69,01 USD CHF bid 1,7520 Shunday qilib, Shveystariya frankining yapon ienasiga bo’lgan quyidagi kross-kursini aniqlaymiz: SHF  JPY = 68,91 – 69,01 Dollarga nisbatan to’g’ri va teskari kotirovkadagi valyutalar uchun krosskurslarining spred miqdorini aniqlashda quyidagilarni amalga oshirish zarur: • Kross-kursning chap tomoni bid ni topish uchun mazkur valyutalar dollar kursining bid tomonlarini ko’paytirish; • Kross-kursning o’ng tomoni offer ni aniqlash uchun bu valyutalar dollar kursining offer tomonlarini ko’paytirish lozim. Masalan, evroning yapon ienasiga nisbatan kross-kursining EUR  JPY ikki tomonlama kotirovkasini hisoblash kerak bo’lsin. Mazkur valyutalarning

dollardagi kurslari (evro uchun teskari, iena uchun esa to’g’ri kotirovka) quyidagicha: EUR  JPY = 0,9140 – 0,9150 USD  JPY = 120,80 – 120,90 EUR  JPY bid = EUR  USD bid x USD  JPY bid = = 0,9140 x 120,80 = 110,41 EUR  JPY offer = EUR  USD offer x USD  JPY offer = = 0,9150 x 120,90 = 110,62 Shunday qilib, evroning yapon ienasiga nisbatan kross-kursining ikki tomonlama kotirovkasi EUR  JPY  110,44 – 110,62 ni tashkil qiladi. Xalqaro amaliyotda haqiqatda valyuta dilerlari odatda kross-kurslarni oddiyroq usulda hisoblashadi: ular avval har bir valyuta uchun dollardagi kurslarning o’rtacha qiymatini topib, ko’paytirish yoki bo’lish orqali bu valyutalarning o’rtacha kross-kursini aniqlashadi va bu qiymatga spred miqdorini qo’shib va ayirib, izlagan qiymatni topishadi. Masalan, yuqoridagi misolimizda valyuta dileri evroning dollarga nisbatan o’rtacha kursini oladi – 0,9145 va uni dollarning ienaga nisbatan kursiga – 120,85 ga ko’paytiradi: 0,9145 x 120,85 = 110,52 (verguldan keyin ikki qiymatgacha yaxlitlanadi). Kross-kursni ikki tomonlama kotirovka ko’rinishida kotirovkalashda u o’rtacha qiymatdan 5 punktga yuqori va past bo’lgan bid va offer tomonlarini aniqlaydi - EUR  JPY  110,46 – 110,56. Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar. Valyuta dempingi tushunchasi Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar juda ko’p, ularning ichida eng muhimlarini ko’rib chiqamiz. Pul birliklarini sotib olish qobiliyatlari va inflyatsiya sur'ati. Valyutalarni sotib olish qobiliyati bo’yicha bir biriga nisbatan o’lchanishi (sotib olish

qobiliyatining pariteti) qiymat qonunini aks ettirgan holda valyuta kursining asosi bo’lib xizmat qiladi. Valyuta kursi va pul birligining sotib olish qobiliyati o’rtasidagi muvofiqlik hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Masalan, 1980 yil ichida AQSh dollarining kursi Doych markaga nisbatan 2%ga o’sgan, ammo shu bilan birgalikda ichki bozorda dollarni sotib olish qobiliyati 13%ga, doych markaniki esa 6%ga pasaygan. Buning sababi shundaki, valyutalarning kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish qobiliyatlariga nisbatan korrektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa omillarning ta'siridadir. Mamlakat to’lov balansining ahvoli valyutaga bo’lgan talab va taklifga, valyuta kursining darajasiga bevosita ta'sir etadi hamda uning u yoki bu tarafga og’ib ketishiga olib keladi. Mamlakatning aktiv to’lov balansi milliy valyuta kursining o’sishiga olib keladi, chunki xorijiy qarzdorlar tomonidan unga bo’lgan talab oshib boradi. Aksincha, passiv to’lov balansi esa milliy valyuta kursining pasayishiga olib keladi. Turli mamlakatlardagi foiz stavkalarining bir biridan farqi. Mamlakatdagi hisob yuritishning o’rtacha foiz stavkasini ko’tarilishi xorijiy kapitallarni mamlakatga oqib kelishini rag’batlantiradi. Ushbu foiz stavkalarining pasayishi esa aksincha kapitallarni, shu jumladan milliy kapitallarni ham mamlakatdan chetga oqib ketishiga olib keladi. Kapitallar ayniqsa "qaynoq" (chayqov) pullarning harakati (oqimi) mamlakatlar to’lov balanslari muvozanatsizligini kuchaytirib yuboradi. Foiz stavkalari valyuta bozorlari operatsiyalari va ssuda kapitallari bozorlaridagi operatsiyalarga ta'sir etadi. Operatsiyalarni amalga oshirishda banklar maksimal foyda olish maqsadida milliy va Xalqaro bozordagi foiz stavkalari farqlarini hisobga oladilar. Ular arzonroq kreditlarni xorijiy ssuda kapitallari bozorida sotib olib, xorijiy valyutani milliy ssuda kapitallari bozorida nisbatan yuqoriroq foiz ustidan joylashtirishga harakat qiladilar. Valyuta bozorlari faoliyati va chayqov valyuta operatsiyalarining valyuta kursiga kon'yunktur ta'siri. Agarda biror bir valyutaning kursi pasayib borsa, bozor

ishtirokchilari uni nisbatan muvozanatliroq valyutaga almashtiradilar va bu bilan ular uning qadrsizlanishini tezlashtirib yuboradilar. Valyuta bozorlari mamlakat iqtisodiyotida va siyosatida bo’layotgan o’zgarishlar, kurslar nisbatining tebranishiga ta'sir ko’rsatadi. Yevrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning kursiga bevosita ta'sir etadi. Masalan, 2000 yilgacha Yevrobanklar operatsiyalarini 7075% AQSh dollarida amalga oshishi AQSh dollariga bo’lgan talab ko’lamini belgilaydi. Hozirgi kunda ushbu banklar operatsiyalarida asosiy o’rinni Yevro egallagan. Yevrobozorda va Xalqaro hisob-kitoblarda muayyan bir valyutadan foydalanish darajasi. Masalan, muomalaga Yevro kiritilgunga qadar Yevrobanklar operatsiyalarining 60%i AQSh dollarlarida amalga oshirilgan va ushbu omil mazkur valyutaga bo’lgan talab hamda taklifni belgilagan. Valyuta kursiga undan xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish darajasi ham ta'sir etadi. Masalan, 90-yillarda AQSh dollari zimmasiga xalqaro hisob-kitoblarning 50%i, tashqi qarzdorlikning 70%i (asosan rivojlanib borayotgan mamlakatlarning) to’g’ri kelgan. Shu sababli jahon baholarining, davlatlar qarzdorliklari bo’yicha to’lovlarning muntazam ravishda o’sishi dollar kursini, uni sotib olish qobiliyatini pasayishi sharoitida ham o’sishiga ko’maklashadi. Valyutalar kurs nisbatlariga yana xalqaro to’lovlarning tezlashishi yoki sekinlashishi ham ta'sir etadi. Masalan, muayyan valyutaning pasayishini ko’zda tutgan holda qarzdorlar zarar ko’rmaslik uchun kontragentlarga bu valyutadagi to’lovlarini tezlashtirishga harakat qiladilar. Agarda valyuta qadrining ko’tarilishi kutilsa aksincha ushbu valyutadagi to’lovlarni amalga oshirishni kechiktirilishi kuzatiladi. Jahon bozoridagi bunday taktika "lidz end legz" nomini olgan va u mamlakat to’lov balansi hamda valyuta kursiga ta'sir etadi. Jahon va ichki bozorlarda mamlakat milliy valyutasiga ishonch darajasi. Ushbu ishonch mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va siyosiy holat hamda yuqorida ko’rib chiqilgan valyuta kursiga ta'sir eta oladigan omillar bilan belgilanadi. Shu bilan birgalikda dilerlar iqtisodiy o’sish va inflyatsiyaning mazkur sur'atlaridan, valyutani sotib olish qobiliyatining o’sishidan, talab hamda taklifning o’zaro

nisbatidan tashqari ularning dinamikasi istiqbolini ham hisobga oladilar. Ba'zida, mamlakatning savdo va to’lov balanslari holati yoki saylovlar natijalari to’g’risidagi ma'lumotlarni matbuotda chop etilishini kutish talab hamda taklifning o’zaro nisbatiga va valyuta kursiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Ayrim holatlarda valyuta bozorida imtiyozli yo’nalishlar vazirlar iste'fosi haqidagi mish-mishlar singari va boshqa shu kabi siyosiy yangiliklar foydasiga o’zgaradi. Agarda mamlakatning iqtisodiy holati jahonda yuqori baholanayotgan bo’lsa, unda uning valyutasi kuchli hisoblanadi va iqtisodiy jihatdan kuchsizroq hisoblangan davlat valyutasiga nisbatan yuqoriroq bahoda sotilishi mumkin. Valyuta siyosati. Valyuta kursining davlat va bozor tomonidan muvofiqlashtirilishini o’zaro solishtirish uning dinamikasiga ta'sir etadi. Valyuta kursining valyutaga bo’lgan talab va taklif mexanizmi orqali valyuta bozorlarida shakllanishi odatda kurs nisbatlarini keskin o’zgarishi bilan xususiyatlidir. Iqtisod, pul muomalasi, moliya va kredit holatining ko’rsatkichi hamda muayyan bir valyutaga bo’lgan ishonch darajasi bo’lmish aniq (real) valyuta kursi bozorda shakllanadi. Valyuta kursini davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi mamlakatning valyuta-iqtisodiy siyosati vazifalaridan kelib chiqqan holda uning ko’tarilishi yoki pasayishiga qaratilgandir. Ushbu maqsadda ma'lum bir valyuta siyosati amalga oshiriladi. Shunday qilib, valyuta kursining shakllanishi - bu, milliy va jahon iqtisodiyotlari hamda siyosatlarining o’zaro munosabatlari bilan asoslangan murakkab ko’p omilli jarayondir. Shu sababli valyuta kursini prognozlashda yuqorida ko’rib chiqilgan kursni shakllantiruvchi omillar hamda ularni valyutalarning o’zaro nisbatiga bir xilda bo’lmagan ta'siri aniq bir vaziyatdan kelib chiqqan holda hisobga olinadi. Valyuta kursi o’zgarishining xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta'siri Valyuta kursi milliy va jahon bozorlari qiymat ko’rsatkichlari o’rtasida aloqa instrumenti sifatida maydonga chiqqan holda xalqaro iqtisodiy munosabatlar

hamda takror ishlab chiqarishda faol rol o’ynaydi. Tadbirkor valyuta kursidan foydalangan holda o’z ishlab chiqarish xarajatlarini jahon bozoridagi baholar bilan taqqoslaydi. Ushbu tadbir alohida korxona yoxud butun bir mamlakatning tashqi iqtisodiy operatsiyalar natijasini aniqlash imkonini beradi. Jahon bozorida tovar sotilganda milliy mehnat mahsuli bo’lmish tovar qiymat o’lchovining baynalmilallashgan birligi sifatida jamoatchilik tomonidan tan olinadi. Jahon valyuta bozorida esa valyutalarning baynalmilallashgan qiymatining pariteti aniqlanadi. Valyutalar kurslari nisbati asosida ushbu mamlakatning jahon savdosidagi solishtirma og’irligini hisobga olgan holda samarali valyuta kursi hisoblanadi. Valyuta kursi eksport va import baholarining nisbati, firmalarning raqobatdoshligi, korxonalar foydasiga ma'lum bir darajada ta'sir etadi. Valyuta kurslarining keskin tebranishi xalqaro iqtisodiy, shu jumladan valyuta-kredit va moliyaviy munosabatlar muvozanatsizligini kuchaytiradi hamda salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga, ayrim davlatlarni zararlarga, ayrimlarini esa yutuqlarga olib keladi. Boshqa omillarning aks ta'siri bo’lmagan paytda milliy valyuta kursi pasayganda eksportyorlar tushum sifatida olingan va qimmatlashgan xorijiy valyutani nisbatan arzonlashgan milliy valyutaga almashuvi hisobiga eksport mukofotini oladilar hamda tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan past darajada sotish imkoniga ega bo’ladilar. Milliy valyuta kursining pasayishi, yuqorida bayon etilgan imtiyozlardan tashqari, bir vaqtning o’zida importning qimmatlashishiga olib keladi. Bu esa mamlakat ichkarisida baholar o’sishiga, tovar olib kirish va iste'mol qilishni qisqarishiga hamda milliy tovar ishlab chiqarishni o’sishiga olib keladi. Valyuta kursining pasayishi milliy valyutada ifodalangan real qarzdorlikni kamayishiga, xorijiy valyutada ifodalangan tashqi qarzlar og’irligining kuchayishiga olib keladi. Xorijiy investorlar tomonidan mamlakat milliy valyutasida olinayotgan foyda, foizlar va dividendlarni chetga olib chiqish manfaatsiz bo’lib qoladi. Ushbu foyda reinvestitsiya qilinadi yoki mamlakat ichki baholari asosida tovarlar sotib olish hamda ularni eksport qilish uchun ishlatiladi.

Valyuta kursi ko’tarilsa mamlakat ichkarisidagi baholarning raqobatdoshligi hamda eksportning samaradorligi pasayadi. o’z navbatida ushbu jarayonlar eksport tarmoqlari hamda yalpi milliy ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Import esa aksincha kengayadi. Mamlakatga xorijiy hamda milliy kapitallarni oqib kelishi rag’batlantiriladi, xorijiy kapital qo’yilmalariga olingan foydalarni olib chiqilishi o’sadi. Qadrsizlanib borayotgan xorijiy valyutada ifodalangan mamlakat tashqi qarzining real summasi kamayadi. Valyutaning ichki va tashqi qadrsizlanishidagi, ya'ni uning kurs dinamikasi hamda sotib olish qobiliyati orasidagi uzilish xalqaro iqtisodiy munosabatlar uchun katta ahamiyatga ega. Agarda pulning ichki inflyatsion qadrsizlanishi valyuta kursining qadrsizlanishidan sur'ati bo’yicha o’zib ketsa, o’zga shartlarning tengligi sharoitida milliy bozorda yuqori baholarda sotish maqsadida tovarlar importi rag’batlantiriladi. Agarda valyutaning tashqi qadrsizlanishi inflyatsiya hisobiga vujudga keladigan, uning ichki qadrsizlanishidan o’zib ketsa unda valyuta dempingi uchun sharoit etiladi. Boshqacha qilib aytganda, tashqi bozorlarda raqobatchilarni siqib chiqarish maqsadida tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan past darajada ommaviy ravishda eksport qilish uchun sharoit tug’iladi. Valyuta dempingi uchun quyidagilar xususiyatlidir: 1) eksportyor tovarlarni ichki bozorda inflyatsiya ta'sirida ko’tarilgan baholarda sotib olgan holda tashqi bozorda o’rtacha jahon baholaridan pastroq darajada ularni nisbatan muvozanatli bo’lgan valyutaga sotadi; 2) eksport baholarini pasaytirish manbasi bo’lib, tushum sifatida olingan nisbatan barqaror valyutani qadrsizlangan milliy valyutaga almashtirgan paytida hosil bo’ladigan kurslar farqi hisoblanadi; 3) tovarlarni ommaviy ravishda chetga olib chiqilishi eksportyorlarga nihoyatda yuqori darajadagi foydani ta'minlaydi. Demping bahosi ishlab chiqarish bahosidan yoki tannarhdan ham past bo’lishi mumkin. Biroq eksportyorlar uchun juda ham pasaytirib yuborilgan baho manfaatli emasdir, chunki xorijlik kontragentlar tomonidan tovarlar reeksporti natijasida milliy tovarlar bilan raqobatchilik vujudga kelishi mumkin.

Valyuta dempingi tovar dempingining ko’rinishlaridan bo’lgani va ularni tovarlarni past bahoda eksport qilish birlashtirgani holda bir-biridan tubdan farq qiladi. Agarda, tovar dempingida ichki va eksport baholari o’rtasidagi farq asosan davlat byudjeti hisobiga qoplangan bo’lsa, valyuta dempingida eksport mukofoti (kurslar farqi) hisobiga qoplanadi. Tovar dempingi birinchi jahon urushigacha paydo bo’lgan, bu davrlarda korxonalar tashqi bozorlarni zabt etishda asosan o’zlarining jamg'armalariga tayanganlar. Valyuta dempingi dastlab 1929-1933 yillarda jahon iqtisodiy inqirozi davrida qo’llanilgan. Bunga asosiy omil sifatida jahon valyuta inqirozining notekis rivojlanishi bo’lgan. Buyuk Britaniya, Germaniya, Yaponiya, AQSh davlatlari o’z valyuta kurslarini pasayishidan arzon tovarlar eksportini amalga oshirishda foydalangan. 1967 yilda avvalgi tariflar va savdolar to’g’risidagi Bosh kelishuvining (GAAT) konferensiyasida, demping, shu jumladan valyuta dempingi qo’llanilganligi uchun maxsus jazo choralari ko’zda tutilgan Antidemping kodeksi qabul qilingan edi. GAAT qoidalariga muvofiq dempingdan zarar ko’rgan davlat taalluqli tovar muomalasidan eksportyor mamlakat bozorining ichki bahosi va ushbu tovarning eksport bahosi o’rtasidagi farq sifatidagi maxsus antidemping import bojini olish huquqiga ega ekanligi ko’zda tutilgan. eksport qilinayotgan tovarlarning raqobatdoshligi bugungi kunda ularning baho darajasiga emas, balki sifati va sotilishi, sotilganidan so’ng ko’rsatiladigan xizmat hamda boshqa shu kabi xizmatlarning tashkil etilishiga bog’liqdir. Shunday qilib, yalpi mahsulotning tashqi bozorlarda sotiladigan bir qismini mamlakatlar o’rtasidagi qayta taqsimotiga valyuta kurslarining o’zgarishi ta'sir etadi. Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida bahoning shakllanishi va inflyatsiya jarayonlariga kurslar nisbatining ta'siri kuchayadi. Mavjud hisob- kitoblarga ko’ra 25% eksport kvotasiga ega mamlakat valyutasi kursining 20% pasayishi import qilinayotgan tovarlar baholarini 16% hamda buning oqibatida baholarning mamlakat miqyosida 4-6% o’sishini keltirib chiqaradi. Erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi sharoitida ichki baholarga ta'sir etishning ushbu omili muntazam xarakterga ega bo’lib qoldi.

Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida kapitallar, ayniqsa qisqa muddatli kapitallar harakatiga ular o’zgarishining ta'siri kuchaydi. Ushbu omil esa o’z navbatida ayrim davlatlarning valyuta-iqtisodiy holatiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Valyutasining kursi ko’tarilib borayotgan mamlakatga xorijiy kapitallarning oqib kelishi natijasida ssuda kapitallari va kapital qo’yilmalarining hajmi vaqtincha oshib ketishi mumkin. Ushbu o’sgan sarmoyalar mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish hama davlat byudjeti kamomadini qoplash maqsadlariga ishlatilishi mumkin. Kapitallarni mamlakatdan oqib ketishi esa ularning kamomadini, investitsiyalar qisqarishini va ishsizlik kuchayishini keltirib chiqaradi. Valyuta kursi tebranishining oqibatlari mamlakatning valyuta-iqtisodiy mavqeiga, uning eksport kvotasi xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tutgan o’rniga bog’liq. Valyuta kursi mamlakatlar, milliy eksportyor va importyorlar o’rtasidagi kurash ob’yekti hamda davlatlararo nizolarning manbasi bo’lib xizmat qiladi. Ushbu sabablarga ko’ra valyuta kursining muammolari iqtisodiy fanda ahamiyatli o’rinni egallaydi. Xarid qobiliyati pariteti Xarid qobiliyati pariteti bo’yicha aniqlangan kurs valyuta ayirboshlashning eng ideal (haqiqiy) kursi hisoblanadi, zero u ikki mamlakat standart savatidagi sanoat, iste’mol va boshqa tovar va xizmatlarning o’rtacha hisoblangan narxlarining nisbati sifatida aniqlanadi. Faqatgina ikki mamlakat o’rtasidagi savdo narxlari asosida shakllanadigan kursning ideal modelida, sub’ektiv psixologik omillarni hisobga olmagan holda, real valyuta kursi xarid qobiliyati pariteti kursiga teng bo’lar edi. Eng oddiy ko’rinishda, savdoning haqiqiy hajmi va iste’mol tarkibidagi turli tovarlar ulushini mavhumlashtirgan holda, dollarning ienaga nisbatan kursini xarid qobiliyati pariteti bo’yicha hisoblash formulasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: JPY JPY n  W PPP rate  n 1  i  1 P P USDi i  W iUSDi ,

bu erda: Pi JPY va P USD i - Yaponiya va AQSh dagi tovar va xizmatlarning mos ravishda yapon ienasi va dollardagi narxlari, bu tovarlar va xizmatlar mazkur mamlakatlardagi sanoat va xususiy iste’molning standart savati tarkibiga kiradi; Wi - mazkur tovar va xizmatlarning sanoat va xususiy iste’mol tarkibidagi ulushi (YaMM yoki milliy daromaddagi ulushi); n - savatga kiritilgan tovarlar soni. Tanlov qanchalik kengroq bo’lsa, valyuta kursining natijasi ham shunchalik aniq bo’ladi. Valyuta kursini aniqlash va uni korrektirovkalashni valyutalarning xarid qobiliyati paritetiga asosan aniqlash usuli fiksirlangan valyuta kurslari tizimiga xos xususiyat hisoblanadi (oltin standart, Bretton-Vuds tizimlari). Sobiq Ittifoq davrida ham valyuta sohasidagi islohotlarning boshlanishiga qadar dollarning rublga nisbatan kursi xarid qobiliyati pariteti usuli bo’yicha aniqlangan va har hafta dollarning boshqa valyutalarga nisbatan kursining o’zgarishiga qarab korrektirovka qilib turilgan. Uzoq muddatli davrda (bir necha yillar) real valyuta kursi xarid qobiliyati paritetining qiymati atrofida tebranib turish tendenstiyasiga egadir, biroq paritetning o’zini solishtiriladigan mamlakatlardagi narxlar darajasining o’zgarishiga qarab doimiy tarzda qayta hisoblab turiladi. Yalpi Milliy Mahsulot – YaMM (Gross National Product - GNP) Yalpi milliy mahsulot milliy iqtisodiyot holatini aks ettiruvchi asosiy ko’rsatkichdir va o’z ichiga bir qancha iqtisodiy ko’rsatkichlarni qamrab oladi. YaMMning tarkibini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: GNP  C  I  G  X – M, bu erda: S – iste’mol; I – investistiyalar; G – davlat xarajatlari; X – eksport; M – import.

Valyuta kursi va YaMM ko’rsatkichlari o’rtasida to’g’ri bog’liqlik mavjud bo’lib, u quyidagicha aks ettiriladi: YaMM - VALYUTA KURSI Bu chizmani quyidagicha izohlash mumkin: YaMM ning o’sishi iqtisodiyot umumiy holatining barqarorligini, sanoat ishlab chiqarishining kengayishini, iqtisodiyotga xorijiy investistiyalar oqimining kuchayishi va eksportning ortib borayotganligini bildiradi. Xorijiy investistiyalar va eksportning o’sib borishi xorijliklar tomonidan milliy valyutaga bo’lgan talabining ortishiga olib keladi, bu esa kursning ko’tarilishida aks etadi. YaMM ning bir necha yillar davomida doimiy tarzda o’sishi iqtisodiyotning "qizib ketishiga", inflyastion jarayonlarning jadallashuvida, va buning natijasida (inflyastiyaga qarshi asosiy chora sifatida) foiz stavkalarining ko’tarilishiga olib kelishi mumkin, bu ham valyutaga bo’lgan talabni oshiradi. Real foiz stavkalari (Real Interest Rates) Bu omilning ahamiyati shundan iboratki, u mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan quyilmalarning umumiy daromadlilik darajasini belgilaydi (bank depozitlari bo’yicha foizlar, obligastiyalarga kiritilgan quyilmalarning daromadliligi, daromad normasining o’rtacha darajasi va h.k.). FOIZ STAVKALARI - VALYUTA KURSI Stavkalar haqida so’z yuritganda real foiz stavkalarini nazarda tutish lozim, zero u nominal foiz stavkasidan inflyastiya darajasini chegirib tashlash natijasida hosil bo’ladi. Masalan, AQSh da 1994 yilda iqtisodiyotning barqaror o’sishi sharoitida foiz stavkalarining o’sish darajasi YaMM va inflyastiyaning o’sish sur’atidan ortda qolardi, ya’ni pasayish tendenstiyasiga ega edi. Federal zahira tizimi yil davomida bir necha marta hisob stavkasini oshirdi, faqatgina qat’iy harakatlar bilan iqtisodiy ko’tarilish jarayonini to’xtatib qo’ymaslik maqsadida stavkani katta darajaga oshirmadi. Natijada dollarning asosiy qat’iy valyutalarga

nisbatan kursi butun 1994 yil davomida pasaya bordi (masalan, dollarning markaga nisbatan kursi 1994 yil yanvarda 1,76 dan oktyabrda 1,48 gacha tushdi). 1999-2000 yillar mobaynida FZT Evropa Markaziy bankining stavkasiga nisbatan (AQSh dollarlarida) yuqori foiz stavkalarini belgilashi natijasida AQSh dagi evrobozorlardan kapitalning oqib ketishi va EUR  USD kursining 1999 yil boshida 1,16 dollardan 2000 yil oxirida 83 stentgacha pasayishi yuz berdi. Chuqur tahlil qilgan holda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, ikki valyuta almashuv kursining shakllanishida ikkala mamlakat foiz stavkalari o’rtasidagi farq asosiy o’rinni egallaydi (foiz differenstiali). Ikkala mamlakatda real foiz stavkalarining darajasi deyarli bir xil bo’lgan sharoitda (bu ikkala mamlakatga kiritiladigan quyilmalar daromadliligining tengligini anglatadi), bir mamlakat markaziy banki tomonidan hisob stavkasining oshirilishi mazkur valyutada qilinadigan jamg’armalarning daromadlilik darajasini oshiradi, bu esa valyutaga bo’lgan talabning ortishi va uning kursining ko’tarilishiga olib keladi. Ishsizlik (Unemployment) Bandlik omili ikki xil kattalik ko’rinishida: yoki ishsizlik darajasi (ya’ni ishsizlar sonining mehnatga layoqatli aholi umumiy soniga nisbati), yoki unga teskari bo’lgan ko’rsatkich, ya’ni bandlar sonining ulushi sifatida qaralishi mumkin. Ishsizlik darajasi odatda foizlarda aks ettiriladi, bunda valyuta kursi va ishsizlik darajasi o’rtasida teskari bog’liqlik kuzatiladi: ISHSIZLIK - VALYUTA KURSI Hozirgi zamon iqtisodiy nazariyasiga ko’ra, ishsizlikning nolga teng darajasiga erishib bo’lmaydi (har doim mavsumiy, tarkibiy, frikstion ishsizlik mavjud bo’ladi). Shu sababli, sanoati rivojlangan mamlakatlarda to’liq bandlik darajasi deganda ishsizlikning taxminan 6% ga teng darajasi tushuniladi.

Bandlikning o’zgarishini (xususan, AQShda) NFP (Non-Farm Payrolls) ko’rsatkichi, ya’ni noqishloq xo’jaligi tarmoqlarida band bo’lganlarning soni ifodalaydi (payrolls – statistikada hisobga olinadigan ish haqlarini to’lash bo’yicha hisobotlar). NFP ko’rsatkichining o’sgan qismi bandlikning oshganini xarakterlaydi va dollar kursining ortishiga olib keladi. Inflyastiya (Inflation) Inflyastiya, yoki milliy pul birligining qadrsizlanish darajasi narxning o’sishi sur’atlarida aks etadi. Narxlar o’zgarishining 2 xil ko’rsatkichi mavjud: PPI (Producer Price Index) – ishlab chiqarish narxlarining o’zgarish indeksi (sanoat tovarlarining ulgurji partiyalari uchun). Mazkur ko’rsatkich o’tgan davrga nisbatan foizlarda hisoblanadi va inflyastiyaning dastlabki belgilari sifatida namoyon bo’ladi, chunki ishlab chiqarish narxlari iste’mol narxlari tarkibiga kirib ketadi. CPI (Comsumer Price Index) – iste’mol narxlari indeksi – inflyastiya darajasini bevosita aks ettiruvchi ko’rsatkich. Inflyastiya darajasi va valyuta kursi o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud: INFLATSIYA - VALYUTA KURSI Inflyastiya holatiga ta’sir etuvchi ko’rsatkichlardan biri bu muomaladagi pul massasining miqdoridir (money supply) . Pul massasi likvidlik darajasi bo’yicha farqlanadigan bir nechta pul agregatlaridan tarkib topgan (M0 dan M4 gacha). M1 agregati naqd pullar va talab qilib olgunga qadar depozitlardan iborat bo’lib, uning inflyastiyaga ta’siri eng sezilarli darajada bo’ladi. Muomaladagi pul massasining ortishi va buning natijasida narxlarning o’sishiga olib keluvchi sabablardan yana biri bu davlat byudjeti defistitining miqdori (budget deficit) dir, biroq ko’pincha bu ko’rsatkich valyuta kursining uzoq muddatli harakatini tahlil qilishda qo’llaniladi. Narxlarning oshishiga olib keluvchi inflyastiya valyuta kursining xarid qobiliyati pariteti bo’yicha o’zgarishiga olib keladi, shuningdek, nazorat ostidan

chiqib ketgan holda mamlakatdagi ishbilarmonlik faoliyatini susaytiradi, YaMM o’sish sur’atlarining pasayishiga va mamlakatga keladigan investistiyalar oqimining kamayishiga olib keladi. Inflyastiya darajasi valyut kursi dinamikasining haqiqiy qiymatini aniqlashda hisobga olinadi. Bunda narxlar indeksi almashuv kursi dinamikasi bilan solishtiriladi. Agar muayyan davr ichida (masalan bir yilda) dollarning rublga nisbatan kursining oshishi (yoki rublning qadrsizlanishi) nominal qiymatda rublning inflyastiyasiga qaraganda past bo’lsa, demak, haqiqatda rublning qiymati oshgan hisoblanadi. To’lov balansi (Balance of Payments) Mamlakatning xorijiy kirimlar va to’lovlar balansi o’z ichiga quyidagilarni oladi: • Savdo balansi (trade balance or trade gap) • Kapitallar harakati balansi (capital payments gap). Xorijdan kirib keladigan pul oqimlarining xorijga qilinadigan to’lovlar miqdoridan ortishi to’lov balansining ijobiy bo’lishiga va milliy valyuta kursining ko’tarilishiga olib keladi. Va aksincha bo’lganida, to’lov balansining defistiti yuzaga keladi va milliy valyuta kursi pasayadi. DEFITSIT, IJOBIY SAL’DO - VALYUTA KURSI DEFITSIT, IJOBIY SAL’DO - VALYUTA KURSI Savdo balansi tashqi savdo operastiyalari bo’yicha to’lovlar balansidan tarkib topadi. Agar eksport importdan ortsa – demak savdo balansi saldosi ijobiy bo’ladi. Eksporterlar xorijiy valyutada olgan eksport tushumini milliy valyutaga almashtiradilar va shu bilan milliy valyuta kursining oshishiga olib keladilar.

Mazkur holat Yaponiya va Germaniya davlatlar uchun xosdir – bu mamlakatlar an’anaviy tarzda savdo balansining ijobiy saldosiga ega, bu esa iena va nemis markasining boshqa valyutalarga nisbatan kursining ko’tarilishiga sabab bo’ladi. Agar import eksportdan ortib ketsa – demak, savdo balansida defistit paydo bo’ladi (salbiy saldo). Mazkur vaziyatda importerlar xorijiy tovarlarni sotib olish uchun milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirishga majbur bo’ladilar, buning natijasida valyuta kursining pasayishi yuz beradi. Masalan, 90-yillarda Buyuk Britaniyaning Germaniya bilan savdo balansi manfiy saldoda bo’lib, funt sterlingning kursi nemis markasiga nisbatan pasayib ketgan edi. Kapitallar harakati balansi. Kapitallarning xalqaro harakati asosida yirik investorlarning (moliyaviy, sug’urta va boshqa fondlarning) investistiyalashga oid rejalari yotadi, zero ular aholi va korporastiyalarning katta hajmdagi pul resurslarini jalb qiladilar. Eng yirik va faol investorlarga yuz milliard dollarlik aktivlarga bo’lgan Amerika fondlarini kiritish mumkin. Aktivlarni joylashtirishdan maksimal darajada foyda olish maqsadida ular davriy ravishda investistiyalar portfelining tarkibini o’zgartirib turadilar va mablag’larini turli investistion instrumentlar – korporastiyalar akstiyalari, hakumat va xususiy obligastiyalar, bank depozitlari va boshqa instrumentlarga joylashtiradilar. Aytaylik, xorijiy moliyaviy instrumentlarning daromadlilik darajasi mahalliy instrumentlardan yuqori ekanligi aniqlandi. Mazkur vaziyatda mahalliy moliyaviy instrumentlarni sotish, pul mablag’larini milliy valyutadan xorijiy valyutaga almashtirish va mablag’larni xorijiy qimmatli qog’ozlarga joylashtirish avjga chiqadi. Buning natijasida milliy valyutaning kursi pasayib ketadi. Mazkur omilni yanada chuqurroq o’rganganda uni foiz stavkalari darajasi va mamlakat iqtisodiyotiga kiritiladigan quyilmalarning umumiy daromadliligi ko’rsatkichlari bilan bog’liqligini aniqlash mumkinki, bu omillar sodir bo’layotgan o’zgarishlarning yanada chuqur sabablaridan hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda kapitallar harakati valyuta kursining o’rta muddatli dinamikasini boshqaradigan oraliq jarayondan iboratdir.

Sanoat ishlab chiqarishi (Industrial Production) YaMM ko’rsatkichi kabi sanoat ishlab chiqarishidagi o’zgarishlar ham almashuv kursiga bevosita ta’sir ko’rsatadi: SANOAT ISHLAB CHIQARISHI - VALYUTA KURSI Etakchi ko’rsatkichlar indeksi (Leading Indicators Index - LEI) Mazkur indeks asosiy iqtisodiy indikatorlarning o’rtacha hisoblangan ko’rsatkichi bo’lib, o’z ichiga ishsizlik darajasi, sanoat ishlab chiqarishi, savdo ko’rsatkichlari, fond indekslarining o’zgarishi va boshqa indikatorlarni qamrab oladi. Indeksning o’sishi iqtisodiyot holatining yaxshilanib borayotganligidan darak beradi va milliy valyuta kursining ko’tarilishiga olib keladi. (bu ko’rsatkich AQSh da qo’llaniladi.) Ishbilarmonlik optimizmi indeksi Rivojlangan mamlakatlarda doimiy ravishda chop etiladigan ishbilarmonlik optimizmi indekslari keng tarqalgan bo’lib, ular etakchi ishbilarmon tadbirkorlar – yirik korporastiyalar rahbarlarining iqtisodiyotning holati haqidagi sub’ektiv so’rovlari asosida hisoblanadi. AQSh da bu – NAPM (National Association of Purchasing Management) indeksi. Buyuk Britaniyada – CBI (Corporation of British Industry) indeksi. Mazkur indeksning ko’tarilishi milliy iqtisodiyotga bo’lgan ishonchni oshiradi va valyuta kursining ko’tarilishiga olib keladi: ISHBILARMONLIK OPTIMIZMI - VALYUTA KURSI INDEKSI Iste’mol kutishlari indeksi Iste’mol kutishlari indeksi ham shuddi shu tarzda amal qiladi. AQSh da bu ko’rsatkich Michigan universiteti tomonidan uy xo’jaliklari orasida ularning tovar

va xizmatlar iste’moli uchun rejalashtirayotgan xarajatlari haqida o’tkaziladigan so’rov asosida ishlab chiqiladi va u stiklga bog’liq ravishda 80 punktdan 95 punktgacha o’zgarib turadi. Iste’mol xarajatlarining oshishi iqtsodiyotdagi yalpi talabning ortishiga, sanoat va xizmat ko’rsatish tarmoqlarida yangi buyurtmalarning kelib tushishiga olib keladi va iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi. Indeks darajasining oshishi milliy valyuta kursining barqarorlashuviga olib keladi. Qoida bo’yicha, fundamental omillar mo’ljallangan o’zgarishlarga olib keladi, biroq ularni qo’llashda ehtiyotkorlik bilan harakat qilish lozim. Valyuta dileri bu omillardan birortasiga ham valyuta kursining maqsadli o’zgarishining to’liq kafolati sifatida qaramaydi, zero bunday holatda bozorning reakstiyasi juda tez va kuchli bo’lar edi. Haqiqatda har bir bozorda sub’ektiv omil – bitta vaziyatni turlicha baholash mavjud: optimistik (valyuta kursining o’sishiga olib keluvchi) va pessimistik (uning pasayishiga olib keluvchi) baholash. Pozistiyani ochish to’g’risida qaror qabul qilishdan avval diler diqqat bilan bozorning kayfiyatini, u yoki bu omilning qanday baholanishini o’rganishi kerak, bundan so’ng esa olingan natijalarga qarab mos qarorni qabul qilishi lozim. Masalan, bir statistik ko’rsatkichni baholashga ikki xil yondashish mumkin: • Narxlarning o’sishi (CPI, PPI ning oshishi) da – optimistlar xulosa qilishadiki, tez orada qat’iy pul-kredit siyosati o’tkaziladi, foiz stavkalari ko’tariladi, shu sababli kurs ortishi kerak; pessimistlar esa aksincha, buni eksportning kamayishi, iqtisodiyotning yomonlashuvi va almashuv kursining pasayishiga olib keluvchi inflyastiya deb hisoblaydilar; • YaMM ning ortishida – optimistlar ta’kidlashadiki, iqtisodiyot barqaror rivojlanmoqda, demak kurs ham oshadi; pessimistlar esa iqtisodiyotning tez rivojlanib ketishi sodir bo’lib, inflyastiya darajasining ko’tarilishi, importning ortishi va valyuta kursining pasayishi yuz beradi, deb xulosa qiladilar. Shunday qilib, bozorda market-meyker bo’lmagan diler pozistiyani ochishda universal qoidaga amal qilishi, ya’ni bozordagi ko’pchilikning kutishlari va kayfiyatlariga mo’ljal qilishi kerak. Bunga publikastiyalar asosida vaziyatni tahlil qilish, Reyter, Telereyt va Blumberg axborot agentliklarining bozor holati haqidagi

ma’lumotlarini o’rganish, turli mamlakatlardagi banklarning dilerlari bilan fikr almashish orqali erishish mumkin. Olingan ma’lumotlarni valyuta kursi o’zgarishining turli variantlari modeliga kiritib, iqtisodiyot indikatorlar chop etilganidan so’ng kursning qanday o’zgarishini bilish mumkin. Bunda dilerning asosiy vazifasi – bozorning ko’pchilik qismi tomonidan aytilgan kursning harakatiga qo’shilib olish, ya’ni "qayiqqa o’tirib olish" (don't miss the boat) dan iborat.

Xulosa Valyutaning qiymati tovarlar bilan savdodagi singari talab va taklifga bog’liq bo’lgan bahoda ifodalanadi. Ma'lum bir miqdordagi valyutaning bahosi boshqa bir valyutaning nisbiy birliklarida belgilanadi (milliy yoki xorijiy). Xorijiy valyutaning bahosi valyuta kursi deb ataladi. Valyuta kursi pullarning xalqaro harakati jarayoniga taalluqlidir va umumiy asosda milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligi bilan aloqalarini ifodalaydi. "Spot" kurslar erkin suzadigan yoki qat’iy belgilangan bo’lishi mumkin. Ular milliy valyutani mamlakat tashqarisida shartnomani amalga oshirish paytiga sotib olish qobiliyatini ko’rsatadi. Forvardli kurs - bu, muddatli valyuta shartnomalari kursidir. U kelgusida ma'lum bir sanaga valyutani yetkazib berish sharti bilan sotish yoki sotib olish bahosidan iboratdir.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с. 9. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 5-е изд. – М.: Издательскоторговая корпорация «Дашков и К˚», 2006. – 544 с. 10. Глобализация и национальные финансовые системы / Под ред. Дж. А.Хансона, П.Хонохана, Дж. Маджони. Пер. с анг. – М.: Издательство «Весь мир», 2005. – 320 с.

O'xshashlar

Valyuta kursi

Valyuta kursi va uning rejimlari

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi

Valyuta birjalari

Valyuta bozori