Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.4794921875 KB

Ko'chirib olish

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi Reja: 1. Valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy ishtirokchilari 2. Valyuta munosabatlarining davlat tomonidan tartibga solinishi, maqsadlari va shakllari 3. Valyuta tizimi tushunchasi. Milliy valyuta tizimi va uning elementlari 4. Jahon va hududiy valyuta tizimlari, ularning elementlari 5. Jahon valyuta tizimining evolutsiyasi. 1867-yilgi parij valyuta tizimi 6. 1922-yilgi genuya va 1944-yilgi bretton-vuds valyuta tizimlari 7. 1976-1978-yillarda yamayka va 1979-yilgi yevropa (hududiy) valyuta tizimlari

1. valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy ishtirokchilari Xalqaro valyuta munosabatlari – valyutaning jahon xo‘jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy xo‘jaliklar faoliyati natijalarining o‘zaro almashuviga xizmat ko‘rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidir 1 . Yoki davlatlar, jahon valyuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident shaxslari orasida valyutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish va boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir. 2 Valyuta munosabatlarining paydo bo‘lishi, o‘zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda davlatning ichki qonun va qoidalari hisoblanadi. Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo‘lgani holda to‘lov balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta munosabatlarining holati quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi: – milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi; – siyosiy ahvol; – jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi mu-ammolar va ularning rivojlanish tendensiyalari. Valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga chiqadi. Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko‘rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko‘rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo‘lmagan yuridik va jismoniy shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va kompaniyalarining filiallari va shu kabilar. 1 2

Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o‘tmoq lozimki, valyuta munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir. Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valyuta bozorlarida nafaqat o‘z manfaatlari, balki o‘z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik tijorat banklari o‘z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o‘z tijorat maqsadlari uchun jahon moliya bozorining yirik markazlarida o‘z filiallarini ochgan. Tijorat banklarida va mijozlarida turli sabablarga ko‘ra hamda turli maqsadlarda xorijiy valyutaga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Masalan, agar tijorat bankining mijozi eksportyor bo‘lsa, u xorijiy valyutada tushum oladi va valyuta kursining tebranishi oqibatidagi risklarni hisobga olgan holda, unda shu xorijiy valyutada olingan tushumni himoyalash zaruriyati tug‘iladi. Shu sababli, u mazkur eksport tushumini sug‘urtalash maqsadida o‘z bankiga murojaat etadi. Yoki bank mijozi importyor bo‘lsa, kontragenti bilan tuzgan o‘zaro shartnoma shartlariga muvofiq, belgilangan muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga muayyan miqdorda xorijiy valyuta zarur bo‘ladi. Shunga muvofiq, mijoz o‘z bankiga xorijiy valyuta sotib olish maqsadida murojaat qiladi. Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valyutaga bo‘lgan o‘z zaruriy ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valyuta bozorida oldi-sotdi baholarining farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish, valyuta kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valyuta risklarining oldini olish maqsadida xejerlash bilan bog‘liq turli valyuta operatsiyalarini amalga oshirish kabi harakatlarni keltirish mumkin. 2. valyuta munosabatlarining davlat tomonidan tartibga solinishi, maqsadlari va shakllari Har qanday davlatda valyuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunda tartibga solish turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi hududida valyuta munosabatlarini tartibga solish maqsadida 1993-yil 7-mayda «O‘zbekiston Respublikasi hududida valyuta munosabatlarini tartibga solish to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilingan. 2003-yil

dekabrda ushbu qonun qayta qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar harakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlari va yo‘riqnomalari mavjud. Zamonaviy sharoitda valyuta jarayonlarini tartibga solish valyuta cheklovlari va soliqlarni hisobga olmagan holda valyuta kurslarini tartibga solish bilan bog‘liq. Bunday tartibga solishning amaliy instrumentlari davlatda unchalik ko‘p emas, ular rasmiy intervensiya deb atalmish valyuta bozori mexanizmiga to‘g‘ridan to‘g‘ri aralashuv va pul-kredit munosabatlarini tartibga solishning an’anaviy uslublaridan iborat. valyuta jarayonining muvozanatsizligi, valyuta kurslarining nazoratsiz ko‘tarilishi va pasayishi iqtisodiyotga tobora kuchayib boruvchi salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan: – birlamchi ehtiyoj mollari bahosining oshishiga va mehnat-kashlar iqtisodiy ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi import qilinayotgan inflyatsiya; – milliy valyuta kursining nisbatan o‘sganligi oqibatida mam-lakat tashqi raqobatdoshligining pasayishi; – valyuta zararlari oqibatida banklar va kompaniyalar moliyaviyholatining muvozanatsizligi; – rasmiy iqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishi va shukabilar. valyuta muvozanatsizligini davlat tomonidan cheklash bilan bog‘liq harakatlari amaliyotda qator qiyinchiliklarga duch keladi: barcha iqtisodiy jarayonlar o‘zaro chambarchas bog‘liq va hamma vaqt u bilan bog‘liq qo‘shimcha salbiy oqibatlar bo‘lish ehtimoli mavjud – davlat ma’lum bir jarayonlarni tartibga solgan holda boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir etishi mumkin. valyuta bozorida davlat vakillari sifatida ko‘p hollarda zimmasiga mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish vazifasi yuklatilgan Markaziy bank maydonga chiqadi. Markaziy banklar hukumat organlariga valyuta

operatsiyalari bilan bog‘liq xizmatlarni ko‘rsatishi mumkin yoki milliy valyutaga bo‘lgan talab va taklif balansini o‘zgartirish maqsadida xorijiy valyutalarning oldisotdi operatsiyalari bilan ham shug‘ullanishi mumkin. Hozirgi sharoitda rasmiy valyuta intervensiyasi deganda davlatning valyuta bozoridagi valyutaga bo‘lgan talab va taklifni hamda kurslar nisbatini o‘zgartira oladigan, bir maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati tushuniladi. Biroq amaliyotda valyuta intervensiyasi tushunchasi xorijiy valyutaning milliy valyutaga nisbatan oldi-sotdisi bilan bog‘liq rasmiy shartnomalardan iborat (shu jumladan, davlat tashkilotlariga xizmat ko‘rsatish, Xalqaro valyuta Fondi bilan munosabatlar, valyuta zaxiralari bo‘yicha foiz to‘lovlari, xorijiy valyutada olingan qarzlar va shu kabilar). Har qanday intervensiyaning hozirgi paytdagi yakuniy maqsadi – valyuta bozorida muvozanatli sharoitni ta’minlash, valyuta kurslarining keskin tebranishi ehtimolini bartaraf qilishdir. O‘z navbatida, valyuta bozorining barqarorligi mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati va yalpi iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlashi lozim. Har qanday davlat o‘z iqtisodiyotining konkret xususiyatlaridan, tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok etishi uchun uning ochiqlik darajasidan kelib chiqqan holda o‘z valyuta intervensiyasining vazifalarini belgilaydi. Amaliyot shuni ko‘rsatib turibdiki, hozirgi sharoitda davlatlar valyuta bozoridagi o‘z faoliyatida qisqa va uzoq muddatli maqsadlarni ko‘zlamoqda. Shu bilan birga, ular tomonidan valyuta bozoridagi kursning harakat tendensiyasini o‘zgartirishga urinishlar qilinmoqda. Markaziy bank tomonidan mamlakat valyuta zaxiralari bilan operatsiyalar o‘tkazishda ko‘plab davlatlarning ehtiyotkorligi ko‘zga tashlanmoqda. 3. valyuta tizimi tushunchasi. Milliy valyuta tizimi va uning elementlari valyuta tizimi – milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valyuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish shaklidir 3 . 3 Êðàñàâèíà Ë.Í. Ìåæäóíàðîäíûå âàëþòíî-êðåäèòíûå îòíîøåíèÿ.– M.: «ÔèÑ». 2001 ã. C. 39.

valyuta tizimi – davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan belgilanadigan, xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir 4 . valyuta tizimi – xo‘jalik aloqalarining baynalmilallashuvi asosida tarixan shakllangan, valyuta amali bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir. valyuta tizimini valyuta, valyuta munosabatlari, valyuta munosabatlarini amalga oshiruvchi va ularni tartibga soluvchi hamda muvofiqlashtiruvchi organlar yig‘indisi sifatida ham tasavvur qilish mumkin. valyuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va o‘rni jamiyat iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi. valyuta qonunchiligi – mamlakat ichki valyuta qiymatliklari bilan, bir mamlakat tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari o‘rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy va xorijiy valyutalar hamda boshqa valyuta qiymatliklarini olib kirish, olib chiqish, o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig‘indisidir. 1-chizma. valyuta tizimining asosiy shakllari valyuta tizimi davlatlararo bitim yoki milliy qonunlarga muvofiq valyuta munosabatlarini tashkil qilish va boshqarish shakllarini o‘z ichiga oladi. valyuta tizimining quyidagi shakllari farqlanadi : milliy , jahon va hududiy valyuta tizimlari . Milliy valyuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi bo ‘ lib , valyuta munosabatlarining yig ‘ indisi sifatida maydonga chiqmaydi , balki ushbu munosabatlarning faqat qonunchilik hujjatlari bilan tashkil etilish tartibini belgilaydi . valyuta munosabatlarini tashkil etishning bunday tartibi , birinchi navbatda , valyuta tizimi elementlarini belgilashni o ‘ z ichiga oladi . 4 Áåðæàíîâ Ñ.À. Âàëþòíàÿ ñèñòåìà, âàëþòíûé ðûíîê è âàëþòíûå îïåðàöèè. –Íóêóñ. 1996 ã. V aluta tizimi Milliy v aluta tizim i Ja h on v aluta tizimi H u d u diy v aluta tizimi

Milliy valyuta tizimining qonunchilik asosida belgilanadigan elementlariga quyidagilar kiradi: 1) milliy valyuta va uning nomi; 2) milliy valyuta paritetini belgilash; 3) milliy valyutaning konvertatsiya shartlari; 4) milliy valyuta kursining rejimi; 5) xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanishni chegaralash (reglamentatsiya); 6) xalqaro zaxira aktivlari tarkibiy qismlari o‘rtasidagi nisbatni aniqlash; 7) mamlakat xalqaro hisob-kitoblarini chegaralash (reglamentatsiya); 8) milliy valyuta va oltin bozorlari faoliyati rejimi; 9) valyuta cheklovlarini o‘rnatish tartibi; 10) valyuta munosabatlariga xizmat ko‘rsatuvchi va ularni muvofiqlashtiruvchi milliy organlar maqomi. Yuqorida zikr etilgan elementlar yig‘indisi xalqaro valyutakredit va hisob- kitob munosabatlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilanadigan valyuta mexanizmidir. Milliy valyuta va uning nomi milliy valyuta tizimining asosi hisoblanadi. Milliy valyuta paritetini belgilash. valyuta pariteti – ikki valyuta orasidagi qonuniy asosda belgilangan nisbat. Monometallizm davrida (oltin yoki kumush) valyuta kursining asosi tanga pariteti hisoblanadi. Tanga pariteti – turli mamlakatlar pul birliklarini o‘zidagi metall sig‘imiga ko‘ra o‘zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valyuta pariteti tushunchasi bilan mos keladi. Oltin monometallizmi davrida valyuta kursi oltin paritetiga asoslangan edi. Bunda valyutalar zaminidagi rasmiy oltin miqdorlari bo‘yicha o‘zaro solishtirilar edi. Mazkur sharoitda valyuta kursi ushbu oltin pariteti atrofida, oltin nuqtalar chegarasida stixiyali asosda tebranar edi. Oltin nuqtalarning klassik mexanizmi 2 shartning mavjudligi holatida amal qilar edi, ya’ni oltinning erkin asosdagi oldi- sotdisi va uning chetga cheklanmagan miqdorda erkin olib chiqilishi. valyuta kursining tebranish chegaralari oltinni xorijga olib chiqish (transportirovka)

xarajatlari bilan belgilangan va amalda paritetdan Q;-1% dan ziyod bo‘lmagan. Oltinni xorijga olib chiqish xarajatlariga fraxt, sug‘urta, kapitalga foiz yo‘qotishlari, probani aniqlash va boshqa shu kabi xarajatlar kiritilgan. Oltin standartining bekor qilinishi bilan oltin nuqtalar mexanizmi o‘z harakatini to‘xtatdi. Oltinga almashmaydigan kredit pullar sharoitida valyuta kursi asta-sekin oltin paritetidan uzoqlasha boshladi, chunki oltin muomaladan xazinaga siqib chiqarilgan edi. 1970-yilning o‘rtasigacha valyuta kursining asosi sifatida valyutalarning zaminidagi oltin sig‘imi, ya’ni rasmiy baho masshtabi va oltin paritetlar xizmat qilgan edi. valyutalarning rasmiy baho masshtablari va oltin paritetlari, Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Xalqaro valyuta Fondida qayd etiladigan bo‘ldi. valyutalar o‘zaro nisbatining o‘lchovi kredit pulda ifodalangan oltinning rasmiy bahosi edi. Ushbu baho boshqa tovarlar baholari bilan birga, milliy valyutalarning qadrsizlanish darajasi ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qildi. Davlat tomonidan qayd etiladigan oltin rasmiy bahosining uzoq vaqt davomida qiymatidan uzilib qolishi natijasida oltin paritetining sun’iylik xarakteri kuchaydi. 40 yil mobaynida (1934-1976) baho masshtabi va oltin pariteti oltinning rasmiy bahosi asosida belgilangan edi. Ushbu baho AQSH g‘aznaxonasi tomonidan 1934-yilda, 1 unsiya oltin 35 AQSH dollari hajmida belgilangan va dollar devalvatsiyasigacha o‘zgarishsiz saqlangan. O‘tkazilgan devalvatsiya natijasida 1971yilning dekabrida oltinning rasmiy bahosi 38 dollargacha va 1973yil fevralda esa 42,22 AQSH dollarigacha ko‘tarildi. Bretton Vuds valyuta tizimida, AQSH dollari standartining hukmronligi sharoitida AQSH dollari boshqa davlatlar valyutalari kurslari hisob-kitobining hisoblash nuqtasi bo‘lib xizmat qilgan. Shu bilan birga, davlat tomonidan muvofiqlashtirish natijasida AQSH dollaridagi oltinning rasmiy bahosi ancha pasaytirib ko‘rsatilgan va u oltinning bozor bahosidan sezilarli farq qilar edi. Oltinning bozor baholari: 1971-yilda – 40,8 AQSH dollari, 1973-yilda – 97 AQSH dollari, 1975-yilda – 160 AQSH dollari,

1976-yilda – 125 AQSH dollari, 1977-yilda – 148 AQSH dollari, 1978-yilda – 193,2 AQSH dollari edi. 1971-yilda AQSH dollarini rasmiy baho asosida oltinga almashtirish to‘xtatilishi natijasida valyutalarning oltin sig‘imlari va oltin paritetlari sof nominal tushunchaga aylandi. Xalqaro valyuta Fondi esa 1975-yil iyul oyidan ularni e’lon qilishni to‘xtatdi. Yamayka valyuta islohoti natijasida G‘arb davlatlari rasmiy tarzda valyuta kurslarining asosi sifatidagi oltin paritetidan voz kechdi. Rasmiy oltin paritetlari bekor bo‘lgandan so‘ng tanga pariteti ham o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Hozirgi vaqtda valyuta kursi valyuta paritetiga asoslangan. valyuta pariteti – bu qonuniy asosda belgilangan valyutalar o‘rtasidagi nisbat bo‘lib, u ushbu paritet atrofida tebranadi. Xalqaro valyuta Fondining o‘zgargan Nizomiga muvofiq valyutalarning paritetlari SDR yoki boshqa xalqaro valyuta birligida belgilanishi mumkin. 1970- yilning o‘rtalaridan boshlab, yangilik sifatida paritetlar valyuta savati asosida belgilana boshlandi. Bu bir valyutaning o‘rtacha tortilgan kursini boshqa qator valyutalar yig‘masiga solishtirish uslubidir. valyuta savatining AQSH dollari o‘rnida ishlatilishi dollar standartidan ko‘p valyutali standartga o‘tish tendensiyasini aks ettiradi. Milliy valyutaning konvertatsiya shartlari. Konvertatsiya deganda milliy valyutaning xorijiy valyutalarga almashtirilishi tushuniladi. Konvertatsiya shartlariga ko‘ra milliy valyutalar quyidagi turlarga ajratiladi: – erkin konvertatsiya qilinadigan valyuta. Iqtisodiy jihatdanrivojlangan davlatlarda valyuta cheklovlari yo‘q bo‘lib, milliy valyutalar xorijiy valyutalarga erkin konvertatsiya qilinadi. Xalqaro valyuta Fondining yangi tahrirdagi Nizomiga (1978) « erkin foydalaniladigan valyuta » tushunchasi kiritilgan . Xalqaro valyuta Fondi ushbu kategoriyaga AQSH dollari , Germaniya markasi , yapon iyenasi , Buyuk Britaniya funt sterlingi va fransuz frankini kiritdi . Haqiqatda olganda , erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalar to ‘ lov balansining joriy operatsiyalari bo ‘ yicha valyuta cheklovlari mavjud bo ‘ lmagan davlatlar valyutalari hisoblanadi ( bular asosan rivojlangan davlatlar va jahon

moliyaviy markazlari shakllangan yoki Xalqaro valyuta Fondi oldida valyuta cheklovlarini kiritmaslik majburiyatini o ‘ z zimmasiga olgan ayrim rivojlanayotgan davlatlar ); – qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalar valyuta chek - lovlari saqlanib qolgan mamlakatlarda mavjud bo ‘ lib , milliy valyutaning xorijiy valyutalarga konvertatsiyasi davlat iqtisodiy siyosatidan kelib chiqqan holda birmuncha cheklanadi . – xorijiy valyutalarga konvertatsiya qilinmaydigan (yopiq) valyutalar. Ba’zi davlatlarda siyosiy sabablarga ko‘ra milliy valyutalar xorijiy valyutalarga umuman konvertatsiya qilinmaydi, ya’ni rezident va norezident shaxslar uchun valyuta almashtirishga ruxsat yo‘q. Milliy valyuta kursi rejimi. valyuta kursining quyidagi rejimlari mavjud: – qat’iy belgilangan kurslar rejimi. Davlat o‘z iqtisodiy si-yosatidan kelib chiqqan holda, ma’muriy tarzda, milliy valyuta kursini qat’iy belgilab qo‘yishi mumkin. Masalan, Bretton-Vuds sharoitidagi qat’iy belgilangan kurslar rejimi; – kichik chegaralarda tebranadigan kurslar rejimi. Bu holat-da, davlat o‘z iqtisodiy manfaatlaridan kelib chiqib, milliy valyuta kursini ma’lum bir chegaralarda tebranishidan manfaatdor bo‘ladi va valyuta siyosatining instrumentlaridan foydalangan holda ushbu maqsadga erishadi; – valyutaga bo‘lgan bozor talabi va taklifining o‘zgarishi aso-sida erkin tebranadigan kurslar rejimi va ularning turli ko‘rinishlari. Bunga misol sifatida Yamayka valyuta tizimi sharoitidagi erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimini keltirishimiz mumkin. Xalqaro kredit muomala qurollaridan foydalanishni chegaralash. Xalqaro kredit muomala qurollaridan foydalanish qoidalari soddalashtirilgan xalqaro me’yorlarga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu xalqaro me’yorlarga Jenevaning veksel va chek konvensiyalari kiradi. Xalqaro zaxira aktivlari tarkibiy qismlari orasidagi nisbatni aniqlash. Yuqorida qayd etilganidek, xalqaro zaxira aktivlari komponenti to‘rt qismdan

iborat, ya’ni mamlakatning rasmiy oltin va valyuta zaxiralari, xalqaro hisob-kitob pul birliklaridagi hisobvaraqlar, Xalqaro valyuta Fondidagi zaxira pozitsiyasi. Albatta, mamlakat xalqaro likvidligini ta’minlash uchun ushbu komponentlar o‘rtasida mutanosib nisbat saqlanishi kerak. Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblarini chegaralash reglamentatsiyasi. Xalqaro hisob-kitoblarning cheklovi milliy va jahon valyuta tizimlari darajasida, hujjatli akkreditivlar va inkassa uchun soddalashtirilgan qoida va udumlar asosida amalga oshiriladi. Milliy valyuta va oltin bozorlari faoliyatining rejimi. valyuta va oltin bozorlarining rejimi milliy va xalqaro muvofiqlashtirishning obyekti hisoblanadi. valyuta cheklovlarini o‘rnatish tartibi. valyuta cheklovlarining mavjud bo‘lishi yoki bo‘lmasligi valyuta tizimining elementi hisoblanadi. valyuta qiymatliklari bilan amalga oshirilayotgan operatsiyalarga cheklovlar ham Xalqaro valyuta Fondi orqali davlatlararo muvofiqlashtirish obyektiga kiradi. valyuta munosabatlariga xizmat ko‘rsatuvchi va ularni muvofiqlashtiruvchi milliy organlar maqomi. Bu valyuta tizimining muhim institutsional elementidir. Gap mamlakat valyuta munosabatlarini boshqaruvchi va muvofiqlashtiruvchi milliy organlar (Markaziy bank, Iqtisodiyot va Moliya vazirligi, ba’zi mamlakatlarda valyuta nazorat organlari) faoliyatini chegaralash haqida bormoqda. Milliy valyuta qonunchiligi milliy va xorijiy valyutadagi operatsiyalarni (egalik huquqi, olib kirish va olib chiqish, oldi-sotdi) muvofiqlashtiradi. 4. Jahon va hududiy valyuta tizimlari, ularning elementlari Jahon valyuta tizimi – bu jahon bozori xo‘jaligi rivojlanishi asosida shakllangan va davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan xalqaro valyuta munosabatlarni tashkil etish shaklidir. Milliy valyuta tizimi hamda ushbu tizimga kiruvchi har bir mamlakat valyuta mexanizmini tashkil etishning davlat-huquqiy shakli jahon valyuta tizimining tashkiliy asosi hisoblanadi. Jahon valyuta tizimi XIX asrning o‘rtalariga kelib shakllandi. Jahon valyuta tizimi o‘z ichiga milliy valyuta tizimi elementlari bilan yaqindan aloqada bo‘lgan ma’lum bir elementlarni oladi. Ular quyidagilardan iborat:

1) zaxira valyutalari, xalqaro hisob-kitob valyuta birliklari (SDR, YEVRO); 2) valyutalarning o‘zaro konvertatsiya qilinish shartlari; 3) valyuta paritetlarining soddalashtirilgan (unifikatsiya) rejimi; 4) valyuta kurslari rejimlarini chegaralash (reglamentatsiya); 5) valyuta cheklovlarini davlatlararo muvofiqlashtirish; 6) xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo muvofiqlashtirish; 7) xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanish qoidalarini soddalashtirish (unifikatsiya); 8) xalqaro hisob-kitoblar asosiy shakllarini soddalashtirish (unifikatsiya); 9) jahon valyuta va oltin bozorlari rejimi; 10) davlatlararo valyuta muvofiqlashtirilishini amalga oshiruvchixalqaro tashkilotlar. Zaxira valyutalari, xalqaro hisob-kitob valyuta birliklari (SDR, YEVRO). Jahon valyuta tizimi jahon pullarining amal qiluvchi shakllariga asoslangan. Jahon puli deb xalqaro munosabatlarga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy) xizmat ko‘rsatuvchi pullarga aytiladi. Jahon pullarining amaldagi shakllari evolutsiyasi birmuncha kechikib bo‘lsa-da, milliy pullarning rivojlanish yo‘lini qayta bosib o‘tadi, ya’ni oltin pullardan boshlab kredit pullargacha. Bunday qonuniyat natijasida jahon valyuta tizimi XX asrga kelib jahonning yetakchi mamlakatlarining bir yoki bir nechta milliy valyutalariga (an’anaviy yoki yevro valyuta shaklida) yoki xalqaro valyuta birligiga (SDR, YEVRO) asoslanadi. Xalqaro hisob-kitob valyuta birligi xalqaro talab va majburiyatlarni o‘zaro solishtirish, valyuta pariteti va kursni belgilash uchun shartli masshtab hamda xalqaro to‘lov va zaxira vositasi sifatida ishlatiladi. Oltinning demonetizatsiyasi jarayoni, ya’ni Yamayka (1976-1978) valyuta islohoti natijasida yuridik jihatdan yakunlanishi, oltinning pul funksiyalarini yo‘qotishi, jahon puli sifatida muvozanatsiz milliy pullar ishlatilishining salbiy oqibatlari valyuta tizimiga SDR (qarz olishning maxsus huquqlari) va EKYUni (Yevropa valyuta birligi) tatbiq

etishga sharoit yaratib berdi. Jahon pullarining ushbu yangi shakllari mamlakatlarning maxsus hisobvaraqlarida yozuvlarni amalga oshirishda, naqd pulsiz xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun ishlatiladi: SDR – Xalqaro valyuta Fondida, EKYU – valyuta hamkorligining Yevropa fondida, 1994 yildan boshlab Yevropa Ittifoqining Yevropa valyuta institutida. SDR va EKYUning shartli qiymati o‘rtacha tortilgan qiymat va valyuta savatiga kirgan valyutalar kurslarining o‘zgarishi asosida hisoblanadi. 1999-yildan boshlab Yevropa Markaziy banki EKYUning o‘rniga muomalaga YEVROni chiqarmoqda. Dastlab, u 1999-yilning boshidan naqd pulsiz hisob-kitoblar uchun, 2002-yildan boshlab esa naqd pul shaklida ishlatila boshlandi. Xalqaro hisob-kitob pul birliklarining kursi savat asosida aniqlanadi. valyuta savatini hisoblashdagi muhim muammolardan biri savatdagi valyutalar tarkibi va ularning solishtirma og‘irligi, valyuta komponentlarining katta-kichikligi, ya’ni to‘plamdagi har bir valyuta soni miqdorini aniqlash hisoblanadi. Bunga ko‘ra savatning quyidagi turlari farqlanadi: ma’lum bir davrga valyutalar tarkibi qayd etilgan standart savat, o‘zgaruvchan tarkibli muvofiqlashtiriluvchi savat, valyutalarning o‘zaro teng bo‘lgan solishtirma og‘irligiga ega simmetrik savat, valyutalarning turli ulushlarga ega asimmetrik savat. Masalan, SDRning valyuta savati 5 valyutadan tarkib topgan (1981-yilning 1- yanvarigacha 16 ta valyuta bo‘lgan). Savatdagi har bir valyutaning solishtirma og‘irligi mamlakatning xalqaro savdodagi ulushiga qarab aniqlanadi. Ammo AQSH dollari uchun uning xalqaro hisob-kitoblardagi ulushi hisobga olinadi. 19962000-yillar davrida savatdagi AQSH dollarining ulushi 39 %ni (1981- yilgacha 33 %ni), qolgan 4 valyuta: Germaniya markasi – 21 %, Yapon iyenasi – 18 %, Fransuz franki va Buyuk Britaniya funt sterlingi har biri 11 %ni tashkil etgan. 2001-yilda ushbu savat tarkibi qayta ko‘rib chiqildi va 1999yildan boshlab Germaniya markasi va fransuz franki yevro bilan almashtirildi. SDR kursining AQSH dollariga yoki savat tarkibiga kirgan boshqa bir valyutaga nisbatan hisoblanishi 3 asosiy elementni o‘z ichiga oladi:

1) taalluqli valyuta birliklaridagi valyuta komponentlari, ularquyidagicha aniqlanadi: valyutaning savatdagi solishtirma og‘irligi x uning AQSH dollariga nisbatan so‘nggi 3 oy ichidagi o‘rtacha bozor kursi (bundan oldingi SDR kursiga tuzatilgan holda); 2) valyutalarning AQSH dollariga nisbatan bozor kurslari; 3) valyuta komponentlarining dollarli ekvivalenti, u quyidagicha hisoblanadi: valyuta komponenti/ valyuta kursi (funt sterlingdan tashqari), funtning valyuta komponenti x dollarga nisbatan valyuta kursiga. Bunda AQSH dollaridagi kross-kurs Angliya bankining Xalqaro valyuta Fondiga SDR kursini hisoblash maqsadida bergan, ish kunining o‘rtasiga bo‘lgan valyutalarning o‘rtacha bozor kurslari haqidagi kunlik ma’lumoti asosida aniqlanadi. Erkin suzuvchi valyuta kurslari va ularning muvozanatsizligi sharoitida turli mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan valyuta savati uslubi qo‘yilgan maqsadlardan kelib chiqib ( valyuta kursini aniqlash, xalqaro valyuta birligini yaratish, baho valyutasi va qarz valyutasini indeksatsiya qilish), valyutalarning turli to‘plamidan foydalangan holda ishlatilmoqda. Yevropa valyuta ittifoqida valyuta paritetlarining asosi sifatida EKYU ishlatilgan. valyuta savati Yevropa ittifoqi mamlakatlarining 12 valyutasidan iborat. 1999-yildan boshlab Yevropa valyuta ittifoqining yagona valyutasi yevrodir. Bundan tashqari, bir qator mamlakatlar (taxminan 20 ta davlat) valyutalarning kursini bog‘lash maqsadida yakka tartibdagi valyuta savatidan foydalanmoqda. Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo muvofiqlashtirish. Xalqaro valyuta likvidligini muvofiqlashtirish valyuta tizimining elementi sifatida xalqaro hisob- kitoblarni zarur to‘lov vositalari bilan ta’minlashdan iborat. Xalqaro valyuta likvidligi – mamlakatning (yoki bir guruh mamlakatlarning) o‘z vaqtida xalqaro majburiyatlarni kreditor uchun muqobil bo‘lgan to‘lov vositalarida qondirilishini ta’minlashdan iborat. Jahon xo‘jaligi nuqtayi nazaridan xalqaro valyuta likvidligi jahon to‘lov muomalasini moliyalashtirish va kreditlash manbalarining yig‘indisini

bildiradi va u jahon iqtisodiyotning xalqaro zaxira aktivlari bilan ta’minlanganligiga bog‘liq. Xalqaro valyuta likvidligi 4 asosiy qismdan iborat: – mamlakatning rasmiy oltin zaxiralari; – mamlakatning rasmiy valyuta zaxiralari; – xalqaro hisob-kitob pul birliklaridagi hisobvaraqlar; – Xalqaro valyuta Fondidagi zaxira pozitsiyasi (a’zo mam-lakat o‘z kvotasining 25 foizi chegarasida, xorijiy valyutada so‘zsiz kredit olish huquqi). Xalqaro valyuta likvidligining ko‘rsatkichi, odatda, mamlakat rasmiy oltin- valyuta zaxiralarining yillik tovar importi summasiga nisbati hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichning qiymati cheklangan, chunki u mamlakat oldida turgan barcha joriy to‘lovlarni hisobga olmaydi, xususan, unga notijoriy xizmatlar hamda kapital va kreditlarning xalqaro harakati bilan bog‘liq moliyaviy operatsiyalar kirmaydi. Jahon valyuta va oltin bozorlari rejimi. Oltin bozorlari – bu oltin savdosining maxsus markazlari hisoblanadi. Davlatlararo valyutaning muvofiqlashtirilishini amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar. Davlatlararo valyutaning muvofiqlashtirilishini Xalqaro valyuta Fondi amalga oshiradi (1944-yil). Yevropa valyuta tizimida esa – valyuta hamkorligining Yevropa fondi (19731993), keyinchalik u Yevropa valyuta instituti bilan almashtirilgan (1994-1998), 1998-yilning 1-iyulidan boshlab esa Yevropa Markaziy banki tomonidan amalga oshirilmoqda. Zikr etilgan xalqaro institutlar xalqaro valyuta-kredit va moliyaviy munosabatlarning xavfsiz, inqirozsiz tartibini ishlab chiqish va ta’minlashga intiladi. Jahon xo‘jaligi jahon valyuta tizimi oldiga quyidagilardan iborat bo‘lgan muayyan talablarni qo‘yadi: – xalqaro ayirboshlashni ishonch qozongan va miqdor ji-hatdan yetarli bo‘lgan to‘lov, hisob-kitob vositalari bilan ta’minlash; – jahon iqtisodiyot sharoitlarining o‘zgarishida valyutamexanizmining nisbiy barqarorligi va tez moslashuvchanligini qo‘llab-quvvatlash; – barcha a’zo-mamlakatlar manfaatiga xizmat qilish.

Ushbu talablarning bajarilishiga takror ishlab chiqarishning qarama- qarshiliklari, jahon xo‘jaligining tarkibiy tuzilishi va jahon maydonidagi kuchlar nisbatidagi o‘zgarishlar to‘sqinlik qiladi. valyuta gegemonligi markazlari, ya’ni valyuta jarayonidagi hukmronlik markazlari davriy ravishda mamlakatlar rivojlanishining notekisligi sababli o‘zgarib turadi. Birinchi Jahon urushigacha valyuta gegemonligi jahon ishlab chiqarishi va savdosida, bank va sug‘urta ishida, valyuta munosabatlarida hukmron bo‘lgan Buyuk Britaniyaga tegishli edi. Birinchi Jahon urushi natijasida moliyaviy markazning Yevropadan AQSHga ko‘chishi funt sterling va dollar o‘rtasidagi valyuta gegemonligi uchun kurashni kuchaytirib yubordi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng AQSH dollari yagona gegemon valyuta bo‘lib qoldi. 1970-1990-yillarda 3 ta kuch markazlarining shakllanishi valyuta hukmronligi yangi markazlarining paydo bo‘lishiga olib keldi. Bular G‘arbiy Yevropa va Yaponiya markazlaridir. Bu, o‘z navbatida, AQSH dollarining monopol holatiga putur yetkazdi. Jahon valyuta tizimining amal qilish xususiyati va muvozanatliligi tamoyillarining jahon xo‘jaligi tarkibiy tuzilishi, kuchlarning joylashishi va yetakchi mamlakatlar manfaatlariga mosligi darajasiga bog‘liq. Ushbu sharoitlarning o‘zgarishi natijasida jahon valyuta tizimining davriy inqirozi vujudga keladi. Bu inqiroz zikr etilgan valyuta tizimining yemirilishi va yangi valyuta tizimining barpo etilishi bilan yakunlanadi. Hududiy valyuta tizimi – bu hududiy birlashma a’zolari bo‘lmish mamlakatlarning davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valyuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir. Jahon va hududiy valyuta tizimlari o‘zgaruvchan sharoitlarga tez moslasha oladigan, egiluvchan bo‘lishi hamda alohida davlatlar va jahon manfaatlarida muvozanatni saqlash xususiyatiga ega bo‘lmog‘i lozim. Faqatgina shunday sharoitlarda valyuta tizimi uzoq muddat davomida muvaffaqiyatli amal qilishi mumkin. Davlatlararo kelishuvlar bilan o‘rnatiladigan valyuta munosabatlarini tashkil etishning davlat huquqiy shakli sifatidagi valyuta tizimi bir vaqtning o‘zida paydo

bo‘lgani yo‘q. Uning pul tizimidan ajralib chiqishi va mustaqil kategoriyaga aylanishi qiymat pul shaklining uzoq rivojlanishi va pulning o‘rinbosar ko‘rinishlarining paydo bo‘lishi jarayonida sodir bo‘lgan. Pul tizimi qiymatning pul shakli paydo bo‘lishi, pul vazifasini noyob metallarga va so‘ng oltinga o‘tishi bilan vujudga keladi. Bunda pul tizimini tashkil etish asoslari barcha mamlakatlar uchun umumiy bo‘lgan. Bu, birinchi navbatda, pul metallidan tangalarning erkin zarb etilishi, to‘sqinliksiz qiymat belgilarining oltinga almashtirilishi va oltinning bir mamlakatdan boshqa mamlakatga erkin harakatini ta’minlaydi. 5. Jahon valyuta tizimining evolutsiyasi. 1867-yilgi Parij valyuta tizimi valyuta tizimi hozirgi shakliga kelgunga qadar uzoq tarixiy davrni bosib o‘tgan. Birinchi jahon valyuta tizimi stixiyali ravishda, sanoat inqilobidan so‘ng oltin monometallizmi asosida oltin-tanga standarti ko‘rinishida shakllangan. Yuridik jihatdan esa mazkur tizim 1867-yilda bo‘lib o‘tgan Parij konferensiyasida davlatlararo kelishuv sifatida rasmiylashtirilgan. Bu birinchi jahon valyuta tizimi jahon pulining yagona shakli sifatida oltinni rasmiy tan olgan edi. XIX asrda xalqaro savdoning rivojlanishi bilan ko‘pchilik davlatlar o‘zlarida «oltin standartini» kiritdilar, ya’ni shu davrdan boshlab mazkur davlatlar valyutalarining kursi va qiymati, shu valyutalar zaminida yotgan oltin miqdorining qiymati bilan belgilanadigan bo‘ldi. Davlatlarning markaziy (milliy) banklari, o‘z navbatida, milliy qog‘oz pullarni taalluqli oltin miqdoriga (baho masshtabiga asosan) almashtirishga majbur edilar. Masalan, Buyuk Britaniyaning 1 funt sterlingi (sovereign) 1821-yilda 7,322385 gramm, 1 nemis markasi 1873-yilda 0,385422 gramm, 1 Rossiya rubli 1887-yilda 0,774234 gramm sof oltin qiymatini ifoda etar edi. 5 valyutalarning bir- biriga nisbatan kursini aniqlash uchun ularning zaminida yotgan oltin miqdorlari solishtirilar edi. Yuqoridagi keltirilgan ma’lumotlarga asosan, Buyuk Britaniyaning 1 funt sterlingi 18,9984 (7,322385/0,385422) nemis markasiga yoki 9,4576 (7,322385/0,774234) Rossiya rubliga teng edi. Milliy valyutalar zaminidagi 5 Êðàñàâèíà Ë.Í. Ìåæäóíàðîäíûå âàëþòíî êðåäèòíûå è ôèíàíñîâûå îòíîøåíèÿ. – Ì.: «ÔèÑ». 2004 ã.

oltin miqdorlari 1914yilgacha o‘zgarmagan va tabiiyki, ular o‘zgarmaguncha, ularning bir-biriga nisbatan kurslari ham barqaror edi. Shu sababli, «oltin standarti» qat’iy yoki barqaror valyuta kurslari tizimi edi, desak mubolag‘a bo‘lmas. Bu tizim bir qator ijobiy jihatlarga ega. Xususan, boshqa metallarga qaraganda, oltin tabiatda kam uchraydigan va noyob metall bo‘lganligi sababli, davlatlar tomonidan uning miqdorini ko‘paytirish nihoyatda mushkul. Binobarin, davlatlar va markaziy (milliy) banklar o‘z xohishlari bilan oddiygina pul muomalasi hajmini o‘stirishga va inflyatsiyani rag‘batlantirish imkoniga ega emas edilar. Birinchi Jahon urushiga qadar dunyoning yetakchi davlatlarida inflyatsiya nisbatan past va yetakchi valyutalar kurslarining keskin tebranishi kuzatilmagan. Bunday holat o‘sha yillarda pul sarmoyalari va ishchi kuchi resurslarining erkin, hech qanday to‘siqsiz bir mamlakatdan boshqa mamlakatga oqib o‘tishi mumkinligi bilan asoslangan. 1880-yildan to 1913-yilgacha, «oltin standart» tizimi davlatlarga o‘z xarajatlarini inflyatsiya hisobiga moliyalashtirish imkonini bermaganligi uchun barcha davlatlarda ijtimoiy mahsulotning hajmi tez sur’atlar bilan o‘sdi. Birinchi Jahon urushining tugashi bilan aksariyat davlatlar o‘zlarida qayta «oltin standart»ini joriy etishga urindilar. Biroq ularning bunday harakatlari zoye ketdi, chunki mavjud sharoitda «oltin standarti»ni joriy etish uchun zarur omillar yo‘q edi. I Jahon urushi oqibatida jahon bozorida davlatlararo munosabatlarda paydo bo‘lgan valyuta tartibsizligi uzoqqa cho‘zilmadi va valyuta munosabatlarining «oltin standarti» o‘rniga oltin va yetakchi kapitalistik davlatlar valyutalariga asoslangan «oltin-deviz standarti» maydonga chiqadi. Bunda xorijiy valyutadagi davlatlararo hisob-kitoblar uchun mo‘ljallangan to‘lov vositalari devizlar deb atala boshlandi. 6. 1922-yilgi Genuya va 1944-yilgi Bretton-Vuds valyuta tizimlari Birinchi va ikkinchi Jahon urushlari orasidagi jahon valyuta tizimini «oltin- deviz standarti» tizimi deb atasa bo‘ladi. Bu davr, ayniqsa, davlatning

iqtisodiyotga kuchli aralashuvi bilan e’tiborlidir. Deyarli barcha davlatlarda bojxona to‘siqlari kiritilib, oqibatda kapitalga, ishchi resurslarga bo‘lgan talab va taklifning erkin aloqasi jahon bozorida chegaralandi. Ikkinchi jahon valyuta tizimi 1922-yilda Genuya shahrida bo‘lib o‘tgan konferensiyada davlatlararo kelishuv sifatida yuridik jihatdan shakllandi. Mazkur xalqaro konferensiya arafasida, jahonning 30 dan ziyod davlatlarining pul tizimlari oltin-deviz standartiga asoslangan edi. Davlatlarning milliy kredit pullari xalqaro to‘lov va zaxira vositalari sifatida ishlatila boshlandi. Biroq birinchi va ikkinchi jahon urushlari orasidagi davrda zaxira valyutasi maqomi rasmiy ravishda biror-bir valyutaga hali biriktirilmagan edi. Davlatlarning «oltin standarti» tizimidan voz kechishi oqibatida devizli banklar va davlatlar qog‘oz pullar muomalasini kengaytirish imkoniga ega bo‘ldilar. Birinchi jahon urushidan so‘ng ba’zi davlatlarda qog‘oz pullar emissiyasining hajmi har qanday tarixiy chegaralardan oshib ketdi va bu, o‘z navbatida, inflatsion jarayonlarning gurkirab o‘sishiga olib keldi. Inflyatsiya jarayonlarining kuchayishi pul xo‘jaligidagi barcha zaruriy hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlarning buzib ko‘rsatilishiga olib keldi. Bir davlat bozoridan boshqa davlatlar bozorlariga bo‘lgan valyutalar oqimining hajmi va sur’ati keskin kuchaydi. Londonning dunyoning yetakchi valyuta bozori sifatidagi mavqeyi pasaydi. Maydonga Nyu-York va Parij singari yangi yetakchi valyuta bozorlari chiqib, London uzil-kesil dunyo bankiri vazifasidan ayrildi. 1925-yilda Angliya banki oldingi kurs asosida «oltin standarti»ni joriy etdi. Ammo u mavjud bozordagi sharoitlarga muvofiq emas edi. Amerika va fransuz banklari esa 1931-yilda Buyuk Britaniya funt sterlingidagi zaxiralarini ko‘paytirgan holda «oltin standarti» tizimini qabul qilmadilar. AQSH o‘z to‘lov balansining aktiv bo‘lishini istagan holda, xorijiy hamkorlariga uzoq muddatli kreditlar berib, iqtisodiy depressiya davrida o‘z iqtisodiy mavqeyini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Fransiya davlati esa funt sterlingdagi aktivlarini oltinga almashtirish huquqiga ega ekanligini ta’kidlab,

Buyuk Britaniyaga o‘z qarorida qat’iyligini bildirdi. Ammo Buyuk Britaniya o‘z majburiyatlari bo‘yicha javob bera olmay qoldi va 1931yilning yozida qog‘oz pullarning oltinga almashtirilishini bekor qildi. 1926-1929-yillarda ba’zi mamlakatlarda likvid mablag‘larning o‘sishi va oltinning jamg‘arilishi, 30-yillarda jahonda kuchli iqtisodiy inqirozning sodir bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ba’zi davlatlar 1929-1930-yillardayoq «oltin standarti»dan o‘zlarini chetga tortgan edilar. 1931-yilgacha bo‘lgan davrda deyarli barcha valyutalar, bir-biriga nisbatan erkin tebranar edi. AQSH o‘z valyutasining oltin bilan bog‘liqligini 1933- yilda bekor qildi. Ammo 1934-yilda u nisbatan pastroq paritet bilan «oltin standarti»ga qaytdi. AQSH dollarining kursi avvalgi kursning 54% ini tashkil qilar edi. Shundan so‘ng, ya’ni 1934-yil davomida ko‘plab davlatlar o‘z valyutalarini devalvatsiya qildi. Shunday qilib, milliy valyutalarning ko‘p sonli devalvatsiyasi va savdo cheklovlarini joriy etish davri boshlandi. Oqibatda, dunyo savdo hajmi keskin qisqarib ketdi va deyarli barcha mamlakatlarda ishsizlar soni ko‘paydi. Yuqorida qayd etilgan va jahon tarixiga «Buyuk depressiya» nomi bilan kirgan 30-yillardagi chuqur jahon iqtisodiy inqirozi oqibatida dunyoning barcha davlatlari o‘z qog‘oz pullarining rasmiy ravishda oltinga almashtirilishini to‘xtatdi va bundan keyin hech bir davlat o‘z qog‘oz pullarining oltinga almashtirilishini tashkil qila olmadi. Davlatlar milliy qog‘oz pullarining baho masshtabiga asosan oltinga almashtirilishining to‘xtatilishi ikkinchi jahon valyuta tizimi asosi – «oltin-deviz standarti»ning inqirozini bildiradi. Oqibatda, 1930-yildan to II Jahon urushining oxirigacha jahon valyuta bozorida tartibsizlik hukm surdi. Ikkinchi Jahon urushidan so‘ng jahonning yetakchi davlatlari rahbarlari 30- yillar inqiroziga olib kelgan xatolarni amalga oshirmaslikka harakat qilib, 1944- yilning iyul oyida BrettonVudsda keyinchalik «Bretton-Vuds tizimi» nomini olgan qat’iy valyutalar kurslari tizimini yaratdi. O‘sha davrning muhim masalalaridan biri harbiy yillardagi qarzlar muammosini hal qilish edi. Masalan, Buyuk Britaniya AQSHga yirik miqdorda

qarz edi. Nafaqat Buyuk Britaniya, balki Yevropadagi barcha davlatlar urush davrida ko‘rgan talafotlari oqibatida yaqin yillar ichida o‘z qarzlarini eksportlari hisobiga qoplash imkoniga ega emas edi. Shu sababli, ikkinchi Jahon urushi oqibatida paydo bo‘lgan harbiy qarzlar muammosi, qaytmas kreditlar va uzoq muddatli ssudalar tizimini kiritish yo‘li bilan hal qilingan edi. Davlatlarning o‘z qarzlarini alohida qismlar bilan uzishga imkoni bo‘lmaganligi sababli ularda inflyatsiya hisobiga bunday qarzlardan qutilish ishtiyoqi tug‘iladi. Davlatlar yakkalanishining oqibatlari, ayniqsa, o‘zlarini xalqaro raqobat ta’siridan xoli qilish bilan bog‘liq xatti-harakatlarida, devalvatsiya ketidan «quvish», turli ko‘rinishdagi savdo cheklovlari va to‘siqlar, dunyo savdo hajmining pasayishi, ommaviy ishsizlik va siyosiy beqarorlikda o‘z aksini topgan bo‘lib, o‘z navbatida, bu ularning xalqaro hamkorlikka intilishlari kuchayib borayotganligidan dalolat berar edi. Bretton-Vuds valyuta tizimining asl mohiyati qat’iy yoki barqaror, o‘zgaruvchanligi sezilmas valyuta kurslarini joriy etishdan iborat edi. Ikkinchi Jahon urushidan ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan nihoyatda charchab chiqqan davlatlar jahon bozorida davlatlararo valyuta munosabatlarida hukm surayotgan tartibsizlikka barham berish maqsadida 1944-yilda AQSHning Bretton-Vuds shahrida xalqaro valyuta-moliya konferensiyasini chaqiradi. Jahonshumul ahamiyatga ega bo‘lgan Bretton-Vuds xalqaro valyuta-moliya konferensiyasi 1944-47-yillar mobaynida bo‘lib o‘tgan. Mazkur konferensiyada qabul qilingan Kelishuv moddalari, urushdan keyingi jahon valyuta tizimi tamoyillarini belgilab berdi. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat edi: 1. Oltinga va ikki zaxira valyutaga, ya’ni AQSH dollari va qisman Buyuk Britaniya funt sterlingiga asoslangan davlatlararo oltin-deviz standarti tizimi o‘rnatildi. Bunda oltin-deviz standarti faqatgina davlatlararo munosabatlarda saqlanib qolgan bo‘lib, mamlakatlarning pul tizimlari esa oltinga almashmaydigan kredit pullarga asoslangan edi.

Oltinning jahon valyuta tizimi asosi sifatida ishlatilishining quyidagi asosiy 4 shakli ko‘zda tutilgan edi: A) valyutalarning oltin paritetlari saqlanib, Xalqaro valyutaFondida ularning qayd etilish tartibi joriy etilgan edi; B) Oltin xalqaro hisob-kitoblar bo‘yicha qoldiqni so‘ndirishvositasi va ijtimoiy boylikning ramzi, xalqaro valyuta likvidligining muhim unsuri sifatida ishlatila boshlandi; C) AQSH o‘zining o‘sgan valyuta-iqtisodiy qudratiga va kapita-listik dunyoda o‘zining eng yirik oltin zaxiralariga tayangan holda, AQSH dollariga asosiy zaxira valyutasi maqomini biriktirish maqsadida dollarni oltinga tenglashtirib qo‘ydi; D) Shu maqsadda AQSH g‘aznaxonasi xorijiy davlatlarmarkaziy (milliy) banklari va hukumat tashkilotlariga AQSH dollarlarini oltinga, bir unsiya oltinni 35 AQSH dollariga rasmiy baho asosida almashtirishni davom ettirdi. Oltinning bunday rasmiy bahosi 1934-yilda AQSH dollarining baho masshtabi asosida joriy etilgan edi. 2. valyutalarning o‘zaro solishtirilishi va o‘zaro almashuviXalqaro valyuta Fondi a’zolari bo‘lmish davlatlar orasida rasmiy ravishda o‘zaro kelishib olingan va qat’iy belgilangan, AQSH dollarlarida ifodalangan valyuta paritetlari asosida amalga oshadigan bo‘ldi. O‘zaro kelishib olingan bunday paritetlarning o‘zgartirilishi faqat Fondning ruxsati bilan amalga oshishi mumkin edi. 3. valyutalarning qat’iy belgilangan kurslar tartibi joriyetildi. valyutalarning bozor kurslari paritetidan kichik miqdorda og‘ishi mumkin edi. Xalqaro valyuta Fondining Nizomiga asosan valyuta kurslarining bunday og‘ishi paritetidan +;1%, Yevropa valyuta kelishuviga asosan esa +;-0,75% (ya’ni, taxminan 1,5%) ni tashkil etishi mumkin edi. valyuta kurslari tebranishining bunday chegaralarini saqlash maqsadida mazkur shartnomaga kirgan davlatlar markaziy (milliy) banklari AQSH dollarida yoki o‘z milliy valyutalarida valyuta intervensiyasini amalga oshirishga majbur edilar.

4. Xalqaro valyuta Fondi orqali davlatlararo valyutaning tartibga solinishi joriy etildi. Bunga asosan Xalqaro valyuta Fondi muvozanatsiz valyutalar barqarorligini qo‘llab-quvvatlash maqsadida muayyan bir davlatlarning vaqtincha hosil bo‘lgan to‘lov balanslari kamomadini qoplash uchun xorijiy valyutada kreditlar bera boshladi. Shunday qilib, Bretton-Vuds valyuta tizimi valyuta munosabatlarini bozor tomonidan tartibga solishning davlat bilan birga olib borilishiga asoslangan ekan. Bretton-Vuds valyuta tizimi ma’lum bir davr mobaynida o‘ziga yuklatilgan funksiyalarni yaxshi bajarib keldi. Biroq bu mazkur valyuta tizimining nuqsonsiz ekanligidan dalolat emas, albatta. Bretton-Vuds valyuta tizimi boshidanoq AQSH dollari manfaatlari uchun xizmat qilishga mo‘ljallangan valyuta tizimi edi. Bu tizim AQSH dollarining boshqa davlatlar valyutalari ustidan hukmronligini ta’minlagan. Ammo AQSHning jahon iqtisodiyotidagi ulushining qisqarishi va Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati davlatlari hamda Yaponiya mavqeyining o‘sib borishi jarayonida jahon valyuta bozoridagi bunday ahvolning saqlanib qolishi amrimahol edi. 1970-yillarning boshida Bretton-Vuds valyuta tizimi va jahon iqtisodiyotida kechayotgan o‘zgarishlarning realligi orasidagi ziddiyatning keskin kuchayishi valyuta munosabatlari borasida qator islohot rejalarining hayotga kirib kelishiga sabab bo‘ldi. Jahon bozorida AQSH milliy valyutasi mavqeyining pasayib borishi AQSH dollarining oltin bilan aloqasi borasidagi masalada ham ziddiyatni kuchaytirib yubordi. Natijada, AQSH g‘aznaxonasi 1971-yilning 15-avgustida AQSH dollarining davlatlararo munosabatlarda oltinga almashtirilishini to‘xtatdi. Bu esa, o‘z navbatida, Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozini anglatardi. Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozi jahon valyuta bozorida tartibsizliklarga olib keldi. Ammo bunday tartibsizliklar uzoqqa cho‘zilmadi. 1976- 78-yillarda AQSHning Kingston (Yamayka) shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro moliya-kredit konferensiyasida to‘rtinchi jahon valyuta tizimiga asos solindi. To‘rtinchi jahon valyuta tizimining asosiy tamoyillari quyidagicha edi:

a) oltin-deviz standarti o‘rniga SDR standarti joriy etildi. Ushbu xalqaro hisob-kitob valyuta (pul) birligining yaratilishi (O.Emminger loyihasi bo‘yicha) haqidagi kelishuvga 1967-yilda XVF a’zolari bo‘lmish davlatlar tomonidan imzo chekildi; b) oltin demonetizatsiyasi jarayoni yuridik jihatdan yakun-landi. Uning rasmiy bahosi, oltin paritetlari va AQSH dollarining oltinga almashtirilishi bekor qilindi. Yamayka kelishuviga asosan endi oltin qiymat o‘lchovi va valyuta kurslari uchun boshlang‘ich hisob nuqtasi bo‘la olmaydi. c) mamlakatlarga har qanday valyuta kursi rejimini tanlab olish huquqi berildi; d) XVF yangi sharoitda davlatlararo valyuta muvofiqlashti- rishini (tartibga solish) jonlantirishi (kuchaytirishi) lozim edi. Shu bilan birga, Yamayka valyuta tizimi sharoitida valyutalar kursi erkin suzuvchi bo‘lib, AQSH dollari standarti o‘rniga ko‘p valyutali standart qabul qilindi. Hozirgi kunda biz to‘rtinchi jahon valyuta tizimi sharoitida yashamoqdamiz. 7. 1976-1978-yillarda Yamayka va 1979-yilgi Yevropa (hududiy) valyuta tizimlari Inqirozga uchragan Bretton-Vuds valyuta tizimi o‘rnini bosa oladigan valyuta tizimini tartibga solishning yangi tamoyillari 70-yillarda shakllandi. Jahonda integratsiya jarayonlari kuchaydi, rivojlangan davlatlar orasida kuchlar nisbati o‘zgarib, rivojlanayotgan davlatlar ta’sir doirasi kengaydi. valyuta jarayonida to‘lovlar nomutanosibligi kuchayib, valyuta kurslarining beqarorligi va baholar o‘sdi. To‘rtinchi jahon valyuta tizimiga 1976-78-yillarda AQSHning Kingston (Yamayka) sharti XVFga a’zo davlatlarning bo‘lib o‘tgan xalqaro valyuta-moliya konferensiyasida asos solingan. 1978-yilda bu kelishuv ratifikatsiyalangandan so‘ng XVF Nizomiga o‘zgartirishlar kiritildi. To‘rtinchi jahon valyuta tizimining asosiy tamoyillari:

1. Oltin-deviz standarti o‘rniga rasmiy ravishda SDR standarti joriy etildi. Bu yangi xalqaro hisob-kitob pul birligi valyuta tizimining, valyuta paritetlarining asosi sifatida e’lon qilindi (1985-yilning iyuliga qadar AQSH dollari 31 valyutaning asosi, SDR esa 12 valyutaning asosi edi). SDR valyuta savatidagi AQSH dollarining ulushi 33% dan 42% gacha ko‘tarildi. Bunga sabab 1981-yilda SDR savatidagi valyutalar sonining 12 tadan 5 tagacha kamayishidir. Buning oqibatida AQSH dollari SDR tizimidagi hisob- kitoblarni monopollashtirdi. 1984-yilga kelib rasmiy valyuta zaxiralaridagi AQSH dollarining ulushi 60% dan oshib ketdi, SDRning ulushi esa 2,4 %ni tashkil etdi. XVFga a’zo davlatlarga valyuta paritetlarini istagan valyutada o‘rnatish huquqining berilishi, dollar standartidan ko‘p valyutali standartga o‘tilishini qonuniylashtirib qo‘ydi. Zaxira valyutasi sifatida AQSH dollari bilan birga, maydonga SEK, GPY, CHF, FRF va boshqa shu kabi pul birliklari chiqdi. 2. Oltin demonetizatsiyasi yuridik jihatdan yakunlandi,uning rasmiy bahosi, oltin paritetlari va dollarning oltinga almashtirilishi bekor qilindi. Yamayka valyuta kelishuviga asosan oltin endi qiymat o‘lchovi va valyuta kurslarini aniqlashning asosi bo‘lib xizmat qilmasligi kerak. 3. A’zo-mamlakatlarga istagan valyuta kursi tartibini tanlashhuquqi berildi. 1973-yilning martidan qat’iy belgilangan kurslar o‘rniga erkin suzuvchi valyuta kurslarining joriy etilishi ko‘pchilik davlatlarda katta valyuta intervensiyalariga qaramay, kurslar barqarorligiga olib kelmadi. 4. XVF orqali davlatlararo tartibga solish kuchaytirildi. Ammobu ham jahon valyuta tizimini barqarorlashtirishga olib kelmaydi. 1979-yilning martida jahon valyuta tizimida hukmron bo‘lib kelgan AQSH dollariga qarama-qarshi ravishda xalqaro (hududiy) valyuta tizimi barpo etildi– Yevropa valyuta tizimi (YEVT). Dastlab bu tizimda 12 Yevropa davlatidan 8 tasi ishtirok etgan (Buyuk Britaniya, Gretsiya, Ispaniya va Portugaliya davlatlaridan tashqari). Yevropa valyuta tizimining Yamayka valyuta tizimidan farqi quyidagilardan iborat:

1. YEVT SDRga emas, EKYUga asoslangan. 2. Yuridik jihatdan oltin demonetizatsiyasini mustahkamlagan Yamayka valyuta tizimidan farq qilgan holda, Yevropa valyuta tizimi, a’zo davlatlar rasmiy oltin zaxiralarining 20% ini birlashtirgan holda oltindan EKYUning qisman ta’minoti sifatida foydalanadi. 3. valyuta kurslari rejimi, valyuta kurslarining o‘zaro bir-biriganisbatan tebranishining belgilangan chegaralarda (markaziy kursdan Q,- 2,25%, Italiya uchun Q,6%) suzishiga asoslangan. 4. YEVTda davlatlararo hududiy valyuta tartibga solinishi YEFVSorqali amalga oshadi. YEFVS a’zo davlatlar markaziy banklariga o‘zlarida hosil bo‘lgan to‘lov balanslari kamomadlari va valyuta intervensiyasi bilan bog‘liq hisob-kitoblarni qoplash uchun qisqa va o‘rta muddatli kreditlarni beradi Yevropa valyuta tizimining barpo etilishi obyektiv reallik edi. Bu valyuta tizimi G‘arbiy Yevropa integratsiyasi asosida paydo bo‘lib, uning asosiy maqsadi Yevropani Yamayka valyuta tizimining beqarorligidan himoya qilish edi.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»giQonun. – T.: «O‘zbekiston». 1995-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto‘g‘risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2004. 6. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O‘zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O‘zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O‘zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: «O‘zbekiston», 2009. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish – davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral. 12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2008-yil 9-fevral. 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O‘quv qo‘llanma. – T.«Moliya». 2000-yil 14. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 15. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O‘qituvchi», 2003-yil. 16. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet. 17. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop risola.– T., 2009.

18. G‘afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» asarini o‘rganish bo‘yicha, o‘quvuslubiy qo‘llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil. 19. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6. 20. Xamidov I.A., Alimov A.M. O‘zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg‘armasi» nashr., 2001-yil. 21. Xudoyberdiyev Z.Ya., G‘afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. O‘quv qo‘llanma. – T.: «O‘zbekiston». 2009-yil. 22. Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral. 23. Internet saytlari http://cbu.st.uz/uz/press http://uba.uz/news.aspx?nidq584 http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz http://www.uza.uz

O'xshashlar

Valyuta munosabatlari

Valyuta tizimi

Valyuta kursi

Valyuta birjalari

Valyuta bozori