Valyuta operatsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Valyuta operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

335 KB

Ko'chirib olish

Valyuta operatsiyalari Reja: 1. "Spot" operatsiyalari (kassa shartnomalari) 2. Muddatli valyuta operatsiyalari. Forvard operatsiyalari 3. F'yuchers operatsiyalari 4. Valyuta arbitraji

"Spot" operatsiyalari (kassa shartnomalari) Jahon valyuta bozorida eng ko’p amalga oshiriladigan operatsiyalar - bu, spot ("Spot") operatsiyalaridir. Agar jahon valyuta bozorida amalga oshirilayotgan barcha operatsiyalarni 100% deb olsak, ularning 70 foizidan ziyodi spot operatsiyalariga to’g’ri keladi. Spot ("Spot") operatsiyasi - bu bir zumda amalga oshiriladigan valyuta operatsiyasi bo’lib, sotuvchi sotgan valyutasini sotib oluvchiga 2 bank ish kuni davomida, shartnoma tuzilgan kun kursi bo’yicha yetkazishi lozim. Zamonaviy sharoitda, mazkur valyuta operatsiyalarining amalga oshirilishi va valyutaning yetkazilishi 2 bank ish kunini talab etmaydi. Kassa shartnomasi spot shartlari asosida amalga oshiriladi va asosan xalqaro hisob-kitoblar bo’yicha, kurslar o’zgarishi oqibatida ehtimolli valyuta yo’qotishlarining oldini olish, shuningdek kapitallarni ("qaynoq" pullarni o’z ichiga olgan holda) bir joydan boshqa joyga tez oqib o’tishi maqsadida xorijiy valyutani zudlik bilan sotib olish uchun qo’llaniladi. Valyuta kurslarining erkin tebranishi rejimiga o’tilishi bilan valyutalar bilan chayqov kassa savdosi kuchaydi. Ushbu operatsiyalar valyuta bozorlarida keng tarqalgan bo’lib, hozirgi kunda banklar aro bozor umumiy muomalasining ko’p qismini tashkil etadi. Kassa operatsiyalari uchun xususiyatli narsa shundaki, shartnoma tuzilishining payti uning ijro etilish payti bilan to’g’ri kelmaydi. Valyuta shartnoma tuzilganidan so’ng o’sha zahoti, 2 bank ish kunidan kechikmagan holda, sotib oluvchiga yetkaziladi. Valyutani yetkazib berish muddati "valyutalashtirish sanasi" deb ataladi. Agarda valyutalashtirish sanasi bir ishtirokchi hududida dam olish kuniga to’g’ri kelsa, unda ijro sanasi bo’lib ikkala ishtirokchi uchun ham dam olish kunidan so’nggi ish kuni hisoblanadi. Quyida keltirilgan jadvalda spot operatsiyalarini turlari bo’yicha valyutlashtirish sanalarini ko’rishimiz mumkin. Nomi Standart Tuzilish Valyutalashtiris Davr Yakunlanish

belgisi sanasi h sanasi sanasi Overnight o/n Bugun Bugun 1 kun ertaga Tom/next t/n Bugun Ertaga 1 kun ertadan keyin Tom/week t/w Bugun Ertaga 1 hafta ertaga + 7 kun Spot 2-ish kuni Spot/next s/n Bugun 2-ish kuni 1 kun 3-ish kuni Spot/week s/w Bugun 2-ish kuni 1 hafta Spot + 1 hafta Spot/month 1 m Bugun 2-ish kuni 1 oy Spot + 1 oy Spot/3 mth 3 m Bugun 2-ish kuni 3 oy Spot + 3 oy Spot/6 mth 6 m Bugun 2-ish kuni 6 oy Spot + 6 oy Spot/year 12 m Bugun 2-ish kuni 1 yil Spot + 1 yil Sotuvchi sotilgan valyutani odatda sotib oluvchi bank ko’rsatgan hisob raqamiga, telegraf orqali o’tkazadi. Spot shartnomasidagi ishtirokchilar o’rtasida valyuta kursining asosiy ko’rsatkichi sifatida telegraf orqali pul o’tkazish kursi qo’llaniladi. Naqdli shartnomalarning kurslari kotirovka jadvallarida (byulleten) chop etiladi. Bunda Bid sotib olish kursi, Offer sotish kursi deb belgilanadi. Kassa shartnomalarida yakuniy hisob-kitob sanasining to’g’ri belgilanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Kassa ("kesh") atamasi odatda hisob-kitoblar, shartnoma shartlari kelishiladigan kunda amalga oshadigan valyuta shartnomalariga aloqadordir. Bu atama asosan Shimoliy Amerika va valyuta sotib olish uchun ushbu bozorlar xizmatlariga murojaat etadigan mamlakatlar bozorlarida, ular uchun qulay soat poyaslari mavjudligi sababli ishlatiladi. Yevropa va Sharqiy bozorlarda kassa shartnomalari "shu kunda hisob-kitobi bilan shartnomalar" deb ataladi. Valyuta bozori, valyuta almashuvi operatsiyasida ishtirok etayotgan taraflardan birontasi ham boshqa tarafga kredit bermayotganligini kafolatlaydigan, kompensatsiya qilingan qiymat tamoyili asosida harakat qilayotganligi spot sanasi

to’g’ri (aniq) belgilanishining muhimligini ko’rsatadi. Bu degani London banki funtlarni to’layotgan kunda Amerika banki AQSh dollaridagi uning ekvivalentini to’lashi kerak. Ammo, shunga qaramasdan, ikkala to’lov ham tegishli benefitsiarlar tomonidan bir vaqtda olinishini amalda kafolatlab bo’lmaydi. Vaqtdagi (soatlar) 5 soatlik farqlarni hisobga olib N'yuYork bankida eshiklar endi ochilayotgan paytda London banki kliring uchun yopiladi. Bunda London banki N'yu-York bankiga kunduzgi overdraftni taqdim etishga majbur bo’ladi. Rivojlangan pul bozorlarida foiz faqat sutkalik overdraftga hisoblanadi, kunduzgi overdraft holatida (kun mobaynidagi overdraftga) esa foiz hisoblanmaydi. Spot sanasiga ham agarda u dam olish kuniga to’g’ri kelsa ma'lum bir tuzatishlar kiritilishi mumkin. Faraz qilaylik, shartnoma juma kuni amalga oshirilgan bo’lsa, unda spot kuni kelasi haftaning seshanba kuniga to’g’ri keladi. Agarda, N'yu-York banki uchun dushanba dam olish kuni bo’lsa muammo tug’iladi (London banki N'yu-York banki bilan shartnomali munosabatlarga kirgan bo’lsa). Agar N'yu-Yorkda dushanba dam olish kuni bo’lib, London banki bu haqda unutib qo’ygan bo’lsa, unda N'yu-York banki seshanbaga emas, balki chorshanbaga to’g’ri keladigan spot kunini N'yuYorkchasiga belgilaydi. Londondagi diler esa N'yu-Yorkdagi diler seshanbani spot kuni deb belgilaganini odatdagi hol deb qarashi mumkin, chunki bu kun Londonda spot kunidir. Seshanba kuni London banki, N'yu-Yorkda AQSh dollaridagi ekvivalentni olishni ko’zlab, 1000000 GBPni to’laydi va N'yuYorkdagi bank bu pullarni faqat chorshanba kuni to’lashini aniqlaydi. Agarda N'yu-York banki London bankiga kotirovka olishga murojaat etganida vaziyat boshqacha bo’lar edi, chunki bu holatda hisob-kitob kuni London kalendari bo’yicha aniqlanar edi hamda dushanba N'yu-Yorkda dam olishi kuni bo’lishi mumkin, ammo bunda Londondagi bankda ish kuni bo’lganligi sababli spot kuni sifatida seshanba belgilanishi mumkin. Shunday qilib, kotirovkani amalga oshirayotgan bank mamlakatidagi bank ish kunlari spot kuni belgilanishini aniqlab beradi. Shuning uchun shartnomadagi taraflardan biri o’zining belgilagan spot kuni respondent tomonidan belgilangan spot kuniga to’g’ri kelishiga ishonch hosil qilishi kerak.

"Spot" kurs - oldindan kelishuv yoki shartnoma sifatida rasmiylashtirilmagan, valyuta operatsiyalarida qo’llaniladigan (ishlatiladigan) oldi-sotdi valyuta almashuvi kursidir. "Spot" kursining kotirovkasi hozirgi daqiqaga beriladi, valyutaning o’zi esa kechi bilan 2 bank ish kunidan so’ng yetkazilib beriladi. Masalan, eksportyorlar qancha GBP olishi yoki importyorlar qancha GBP to’lashi kerakligi bankning vositachilik haqi hisobga olinib, quyidagi holatlardan kelib chiqqan holda hisoblansin: A) Britaniyalik eksportyor Fransiyalik mijozdan 15000 evro hajmida to’lovni oldi. B) Britaniyalik importyor yaponiyalik sotuvchidan 1000000 GPY hajmida tovarlarni sotib oldi. V) Britaniyalik eksportyor gollandiyalik mijozidan 80000 evro hajmida to’lovni oldi. G) Britaniyalik eksportyor Germaniyaning maslahatchi firmasiga 120000 evro hajmida xizmat haqi to’ladi. Bozordagi sharoit: "Spot" kurslari Fransiya 1,34 - 1,37 Yaponiya 228,5 - 230,5 Niderlandiya 1,45 - 1,47 Germaniya 1,09 - 1,11 Ishlanishi: A) Bankdan evroni sotib olishni so’rashdi va u eksportyorga quyidagi summani beradi - 150000 / 1,37 = 109489,05 GBP. B) Importyor uchun GBP-ni sotishni bankdan iltimos qilishdi - 1000000 / 228,5 = 4376,37 GBP. V) eksportyordan evroni sotib olishni bankdan iltimos qilishdi va u quyidagi summani to’laydi - 80000 / 1,47 = 54421,78 GBP.

G) Bankdan evroni sotishni iltimos qildilar va u quyidagi summani talab qiladi - 120000 / 1,09 = 110091,74 GBP. Spot ("spot") operatsiyalarini amalga oshiradigan dilerlar valyuta pozitsiyasini yuritadilar. Valyuta pozitsiyasi - dilerning talab va majburiyatlari nisbatidir. U ikki qismdan, ya'ni "uzun" va "qisqa" pozitsiyalardan iborat. "Uzun" pozitsiyada dilerning talablari aks etadi. Diler tomonidan valyuta sotib olinganida dilerda sotuvchiga nisbatan talablar hosil bo’ladi. "Qisqa" pozitsiyada dilerning majburiyatlari aks etadi. Diler tomonidan valyuta sotilganida sotib oluvchi oldida dilerning majburiyatlari hosil bo’ladi. Agarda dilerning talablari majburiyatlaridan ko’p bo’lsa, unda valyuta pozitsiyasi "uzun" pozitsiya bo’yicha ochiq hisoblanadi. Agarda dilerning majburiyatlari talablaridan ko’p bo’lsa, unda valyuta pozitsiyasi "qisqa" pozitsiya bo’yicha ochiq hisoblanadi. Dilerning talab va majburiyatlari o’zaro teng bo’lsa, unda valyuta pozitsiyasi yopiq hisoblanadi. Har qanday diler jahon valyuta bozorida o’z milliy valyutasida operatsiyalarni amalga oshiradi. Diler valyuta pozitsiyasini o’z milliy valyutasida yoki AQSh dollarida yopadi. Masalan, N'yu-Yorkdagi diler quyidagi operatsiyalarni amalga oshirdi: Sotish Sotib olish Kurs ---------- ----------------- --------- 1000 USD 653,59 GBP 1,5300/05 USD 2000 USD 2353 CHF 1,1760/65 CHF 1500 USD 2171,85 SEK 1,4474/79 SEK 600 GBP 922,98 USD 1,5378/83 USD 2000 CHF 1711,45 USD 1,1686/91 CHF 2000 SEK 1388,12 USD 1,4408/13 SEK

Birinchi operatsiyada diler 1000 USDni 1,5300 kursi asosida sotib, 653,6 funt sterlingni sotib oladi. 1000 USDni sotganligi sababli N'yu-Yorkdagi dilerning sotib oluvchi oldida 1000 USDni yetkazib berish bo’yicha majburiyati hosil bo’ldi va ushbu majburiyat valyuta pozitsiyasining "qisqa" qismida "USD"lari ustunida aks ettiriladi. O’z navbatida sotib olingan 563,6 funt sterling uzun pozitsiyaning "GBP"lar ustunida aks ettiriladi. Chunki sotib olish natijasida N'yu-Yorklik dilerda sotuvchiga nisbatan talablar hosil bo’ldi. Ikkinchi va uchinchi operatsiyalar yuqorida ko’rsatilgan tartibda amalga oshiriladi hamda valyuta pozitsiyasiga yozib boriladi. Bunda "USD"lari ustunidagi qoldiq o’sib boradi. To’rtinchi operatsiyada 600 funt sterling sotilishi evaziga 922,98 AQSh dollari sotib olinadi. Natijada uzun pozitsiyaning "GBP"lar ustunida 53,59 GBP qoldiq hosil bo’ladi. Chunki birinchi operatsiya natijasida N'yu-Yorklik dilerda 653,6 GBP hajmida talab hosil bo’lgan bo’lsa, 4-operatsiya natijasida unda endi 600 GBP hajmida majburiyat hosil bo’ldi. Dilerning talab va majburiyati solishtirilganda talabi majburiyatidan 53,5 GBPga ko’p ekanligi aniqlandi hamda mazkur qoldiq uzun pozitsiyaning "GBP"lar ustuniga yozib qo’yildi. Huddi shu singari 5 va 6-operatsiyalar amalga oshiriladi hamda natijalar pozitsiyaning tegishli ustunlariga yozib qo’yiladi. Ish kuni tugashi bilan diler o’z valyuta pozitsiyasini yopishi kerak. Bizning misolimizda yuqoridagi jadvalning uzun va qisqa pozitsiyalarini tegishli valyutalar bo’yicha ustunlarida qoldiqlar chiqariladi hamda mazkur pozitsiyani yopish uchun quyidagi ko’rinishdagi jadval tuziladi. Valyuta pozitsiyasi Operatsiyalar Pozitsiya Uzun Qisqa Sotib olish Sotish GBP USD CHF SEK GBP USD CHF SEK 653,6 GBP 1000 USD 653,6 1000 2353 CHF 2000 USD 2353 3000 2171,8 SEK 1500 2171,8 4500

USD 922,98 USD 600 GBP 53,59 3577,0 1711,5 USD 2000 CHF 353 1865,6 1388,1 USD 2000 SEK 171,8 477,52 53,59 - 353 171,8 - 477,52 - - Valyuta pozitsiyasining USDlarida yopilishi Uzun Qisqa Valyutada USD Valyutada USD 53,59 GBP 82,44 477,52 USD 477,52 353 CHF 302,07 171,8 SEK 119,24 Jami 503,75 477,52 Ushbu valyuta pozitsiyasini yopish uchun diler 26,23 USD-ga (503,75 - 477,52) teng summani talab qilib olsa pozitsiya yopiladi. Valyuta pozitsiyasining yopilishi bo’yicha yuqorida ko’rib chiqilgan masaladagi holat amalda mavjud emas, chunki zamonaviy sharoitda dilerlar valyuta pozitsiyalarini deyarli yopmaydilar. Ish kunining oxirida misolimizdagi diler o’z pozitsiyasini valyuta bozori ochiq bo’lgan joydagi o’z hamkoriga uni davom ettirish uchun oshiradi va mazkur pozitsiya er yuzini aylanib ertangi ish kunining boshiga dastlabki dilerga qaytib keladi. Ammo bu endi butunlay boshqa pozitsiyadir, chunki diler dam olgan paytda jahon valyuta bozori dam olgani yo’q va unda tinmay operatsiyalar amalga oshgan hamda valyutalarning kurslari o’zgarib borgan. Shu sababli valyuta pozitsiyasini nazoratsiz qoldirib bo’lmaydi, chunki qisqa vaqt ichida valyuta kurslarining nomutanosib o’zgarishi oqibatida katta zarar ko’rish mumkin. Valyuta dilerlari kurslar haqidagi ma'lumotlarni qayerdan oladilar degan haqli savol tug’iladi. Yevropada valyutalar bilan aktiv savdo mahalliy vaqt bilan soat

9ga yaqin boshlanadi. Biroq ushbu bozorda operatsiyalar boshlangunga qadar ancha avval valyuta dilerlari elektron axborotlar tizimi orqali kurslar harakati to’g’risida va Amerika hamda Osiyo bozorlaridan so’nggi ma'lumotlarni oladilar. Vaqtdagi tafovutlar mavjudligi sababli Yevropa bozorlari ochilgan paytda Amerika bozorlari hali yopiq, Osiyo bozorlarida esa savdo kuni yakunlanib borayotgan bo’ladi. Bozorning ochilishiga bo’lgan kurslar to’g’risidagi qaror Yevropa hududidagi savdo maydonlaridagi baholar harakati, yangi iqtisodiy ma'lumotlar yoki kun mobaynida kutilayotgan siyosiy voqealar hamda kurslar harakati to’g’risidagi o’z prognozlarining baholanishi asosida qabul qilinadi. Yevropadagi dastlabki kurslarni diler boshqa banklar va kotirovkani amalga oshiruvchi boshqa brokerlardan ma'lumot olgan holda belgilaydi. Kun mobaynida diler ma'lumotlarning mazkur manbasiga muntazam ravishda murojaat etadi. Reyter tablosida dollarning asosiy valyutalarga hamda oltin va kumushga nisbatan spot kurslari keltirilgan. Alohida valyutalarning Bid va Offer kurslari (Reyter offer o’rniga ask-ni ishlatadi) axborotlarni yetkazib beruvchilar (nomlar qisqartirib ko’rsatilgan) tomonidan muntazam ravishda yangilanib turiladi. Srce va Deal belgilanishlari ostida kiritayotgan taraflar va diling tizimining (banklardagi) kodlari ko’rsatiladi. Foydalanuvchiga kurslar dolzarbligini tushunishi uchun masalaning mohiyatiga so’nggi ma'lumot kiritilganligi vaqti ma'lum qilinadi. eng yuqori va eng past kurslar doimiy asosda Grinvich vaqti bo’yicha 21.50da yangilanadi. Mazkur tartib zikr etilgan vaqt mobaynida kurslar harakati to’g’risidagi umumiy holatni ko’rsatadi. USD/SEKning dastlabki kotirovkalari ertalab 1,6550 - 1,6555ni tashkil etadi deb faraz qilaylik. "A" bankning dileri dollar kursining kun davomida pasayishini kutmoqda. U dollarlarni iloji boricha qimmatroq sotishga harakat qiladi. Tabiiyki uning uchun dollarlarni o’z "Offer" kursi asosida sotmoq boshqa bankning "Bid" kursidan afzalroqdir. Agarda "B" bank "A" bankdan USD/SEKning kotirovkasini so’rasa, "A" bankining dileri "Offer" kursini bozordagiga nisbatan o’ziga qulayroq bo’lgan

miqdorda ko’rsatishi mumkin (bozordagi kursdan katta farq qilmagan holda). Bunday holatda berilgan kursning bozor kursidan katta farq qilib qolishi diler malakasining pastligi to’g’risida dalolat berishi mumkin. Kotirovkaning so’ralishi va shartnoma tuzilishining odatdagi ko’rinishi quyidagicha bo’lishi mumkin: "B" bank: ertalabki salomdan so’ng, USD/SEKning spoti qanday? "A" bank: 48 - 53. "B" bank: marhamat qilib 53dan 5 dollar. "A" bank: bajarildi, mening kronam LCBda, Stokgolm. "B" bank: mening dollarlarim Sitibankda, N'yu-York. Ushbu turdagi shartnomaning tuzilishi taraflar o’rtasida birinchi qarashda mushkuldek tuyuladi. "B" bankning spot kotirovkasi haqidagi so’rovi darhol bitimning turi va valyutalashtirish sanasini belgilaydi. "A" banki tomonidan "48 - 53" kursining kotirovkasi, USD/SEK 1,6548 - 1,6553 ekanligini bildiradi. Mazkur kotirovkada butun son va verguldan so’nggi ikki raqam o’zgarmas hamda oldindan ma'lum bo’lganligi sababli tushirib qoldiriladi. "B" bankning "53dan 5 dollar" degan javobi, diler tomonidan 5 dollarni 1,6553 bahoda sotib olishga tayyor ekanligini bildiradi. Valyuta to’lovlari uchun zarur bo’lgan manzillar ham qisqacha shaklda bayon etiladi (odatda faqat banklarning nomi). Shartnomada ishtirok etuvchi kontragentlarning rekvizitlari ko’p qollarda shartnoma tuzilganga qadar, odatda bek-ofis tomonidan o’zaro kelishib olinadi. Yuqorida keltirilgan misolimizda "A" bank Stokgolmdagi Markaziy bankida sved kronasidagi hisobvaraqqa, "B" bank esa N'yu-Yorkdagi Sitibankda dollarli hisobvaraqqa ega. Shartnoma tuzilganidan so’ng "A" bank qisqa pozitsiyaga ega bo’ladi, ya'ni diler hali o’zida mavjud bo’lmagan dollarlarni sotib yuboradi. Bunday holat albatta xatarlidir, chunki dollarning kursi to’satdan ko’tarilib ketsa, unda sotib olinishi kerak bo’lgan dollarlarning bahosi ko’tarilib ketadi. Diler mazkur xatarlarni pasaytirmoqchi deb faraz qilaylik. U boshqa bir bankdan 3 mln. AQSh dollarini

1,6553 kursiga nisbatan ancha past kursda sotib olishi yoki 3 mln. AQSh dollari uchun o’ziga qulay "Offer" kursini topish maqsadida brokerga murojaat etishi va bu bilan "Bid" kursini kotirovka qilgan holda o’z pozitsiyasini mutanosib ravishda kamaytirishi mumkin. Broker vositachiligidagi ushbu shartnomaning yakunlanishi quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin: Broker: USD/SEK 49 - 54 "A" bank: 3 mln. uchun 50 Bid "H" bank: 52 Offer Broker: : USD/SEK 50 - 52 "Y" bank: 50dan 3 mln. Sizniki. Mazkur shartnoma yakunlanishiga izoh berish lozim. Bu erda broker o’z kotirovkalarini emas, balki turli banklarning kotirovkalarini beradi. U eng yuqori Bid va eng yaxshi Offer-ni tanlaydi. Ularni mijozga e'lon qilgan holda shartnoma tuzilishiga yoki manfaatli kotirovkaga umid bog’laydi. "3 mln. uchun 50 Bid", bu diler 3 mln. AQSh dollarini 1,6550 kursi asosida sotib olish istagi bor deganidir. "H" bankining 52 Offer-i summa bilan cheklanmagan va ushbu kurs asosida har qanday standart (3mln.dan 5 mln.gacha) summa sotilishi mumkin. endi broker boshqa banklarga 1,6550-52 spot kursini taklif etishi mumkin. "Sizniki" ("Men sizga sotaman") va "Meniki" ("Men sizdan sotib olaman"), "3mln. 50-dan Sizniki" kabi diler hamda brokerlar tomonidan ishlatiladigan so’z aylanmalari juda yaxshi tanish va ular "Y" bank 3 mln. dollarni "A" bankka broker orqali 1,6550 kursi asosida sotayotganligini anglatadi. Savdo kuni mobaynida ushbu shartnomalar ketidan boshqa shartnomalar amalga oshadi va ularning amalga oshish sur'ati bank tomonidan belgilanadi. har bir alohida olingan operatsiyada valyuta xavf-xatarlari mujassamdir. Ushbu xavf- xatarlarning katta-kichikligi shartnoma summasi va savdo qilinayotgan valyutaning kurs tebranishlariga bog’liqdir. Mazkur xavf-xatarlar muntazam ravishda hisobga olinishi va nazorat qilinishi lozim.

Shartnomalarning rasmiylashtirilishi. Shartnoma tuzilishi bilanoq uning asosiy ma'lumotlari dilerning pozitsiyasiga kiritiladi. Ofisning texnik jihozlanishiga qarab ma'lumotlar diler assistenti yoki bevosita diler tomonidan oddiy uslubda (qo’l bilan) komp'yuterga kiritiladi. Xorijiy valyutani sotib olish va sotishlar, kurslar hamda kontragentlar hisobi yuritiladi. Shunday qilib diler valyuta pozitsiyasining hajmi hamda foyda yoki zarar to’g’risidagi ma'lumotga muntazam ravishda ega bo’ladi. Ushbu xususdagi ma'lumot diler faoliyati uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lganligi sababli u doim yangilanib turilishi lozim. Shartnomani rasmiylashtirish va komp'yuter tizimiga kiritish uchun rekvizitlar o’z ichiga quyidagi ma'lumotlarni oladi: Kontragent: "B" bank Valyutalashtirish: spot Sotuv: USD 5 000 000 Kurs: 1,6553 Sotib olish: SEK 8 276 500 Ularning to’lovi: Sitibank, N'yu-York Bizning to’lov: Markaziy banki, Stokgolm Broker: - Ushbu ma'lumotlar komp'yuter tizimida to’latilib boriladi, zaruriy shaklda hisobi yuritiladi va ular asosida to’lovlar amalga oshiriladi. Har bir shartnoma tuzilganidan so’ng o’sha zahoti yangilansa valyuta dileri pozitsiya hajmi va operatsiyalar natijalarini nazorat qilib boradi. Dilerning alohida valyutalar bo’yicha pozitsiyalari netto-pozitsiya hajmini, ya'ni to’lov muddatlarini hisobga olmagan holdagi pozitsiyani xarakterlaydi. Agarda dilerning pozitsiyasi ijobiy qoldiqqa ega bo’lsa, unda gap uzun pozitsiya haqida boradi. Xorijiy valyuta bo’yicha salbiy qoldiqqa ega pozitsiya qisqa pozitsiya sifatida belgilanadi. Umuman olganda dilerning pozitsiyasi bankning savdo pozitsiyasini aks ettiradi. Biroq bank tomonidan ma'lum bir uzoq muddatli valyuta pozitsiyalarining yopilmasligi holatida mazkur pozitsiyalar dilerning kunlik pozitsiyasidan alohida

yuritiladi. Bunday holatda dilerning pozitsiyasi bankning haqiqiy valyuta pozitsiyasidan farq qiladi. Kun mobaynida shakllangan spot shartnomasi bo’yicha pozitsiya kunning oxiriga yopilmasa kurs o’zgarishining katta xavf-xatari vujudga keladi. Keyingi kun boshlangunga qadar ochiq qoladigan pozitsiyalar overnayt-pozitsiyalari deb ataladi. Ushbu turdagi pozitsiyalar bo’yicha xavf-xatarlarni kamaytirish hamda ularni boshqarish maqsadida AQShdagi savdo ishtirokchilari uchun ko’p qollarda limitlar o’rnatiladi. Faraz qilaylik, sved bankining dileri kun oxiriga 1,6550 kursi asosida 5 mln. dollarlik uzun pozitsiyaga ega hamda ushbu pozitsiyani diler kelasi kungacha ochiq qoldirmoqchi. Shu bilan birgalikda diler Amerika yoki Osiyo bozorlaridagi valyuta kursining nomutanosib o’zgarishi oqibatida vujudga kelishi mumkin bo’lgan zararlardan o’z manfaatlarini himoyalamoqchi. Ushbu holatda unda Amerika bankiga stop-loss-topshiriq deb ataladigan topshiriqni berish imkoniyati bor. Agar diler ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlar 50 ming sved kronasidan oshmasligini xohlasa, unda uning dollarlari 1,6450 kursidan past bo’lmagan kursda sotilishi lozim. Limitlangan topshiriqlar Amerikadagi bankka topshiriq Amerika bozorida ijro etilmagan taqdirda odatda Osiyoga o’tkazish to’g’risidagi ko’rsatma bilan birgalikda beriladi. Limitlangan topshiriqlar odatda koncern ichida yoki ushbu tarzdagi topshiriqlarni qabul qilish to’g’risida avvaldan kelishilgan hamkor bankka beriladi. Limitlangan topshiriqlar bozor tomonidan mo’ljal qilinayotggan kursga erishilishi sharoitida limitlangan topshiriqlarni qabul qilayotgan bank ulardan ijro uchun buyurtma sifatida foydalanishi maqsadida doimiy ravishda yozma tarzda beriladi. Limitlangan topshiriqlarning berilishi faqat banklar-aro savdo bilan cheklanmaydi. Ko’p qollarda korxonalar o’zlariga xizmat ko’rsatayotgan banklarga limitlangan topshiriqlarni beradi. Ushbu yozma topshiriqlar sotib olish/sotish, savdo qilinayotgan valyuta va kotirovka valyutasi, mo’ljal qilingan kurs, valyutalashtirish sanasi, to’lov uslubi, topshiriqning harakat davri hamda

boshqa bozorlarga o’tkazib yuborish shartlari to’g’risidagi aniq ma'lumotlarni o’zida aks ettirishi lozim. Muddatli valyuta operatsiyalari. Forvard operatsiyalari Real valyuta bilan muddatga shartnomalar tashqi-iqtisodiy operatsiyalar bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish va xorijdagi kapital qo’yilmalarni sug’urtalash hamda arbitraj foydasini olish maqsadida tuziladi. Muddatli valyuta operatsiyalari deb, valyutalarni kelgusida yetkazib berish hamda ular bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish sharti bilan shartnoma tuzish kuni kursi asosida valyutani sotib olish yoki sotish tushuniladi. Ushbu operatsiyalar odatda valyuta kursi o’zgarishidan sug’urta qilishda yoki chayqov foydasini olishda ishlatiladi. Banklararo muddatli valyuta operatsiyalari "forvard" operatsiyalari deb ataladi. Forvard operatsiyalari - birjadan tashqari muddatli valyuta operatsiyalari bo’lib, kelishuv asosida telefon yoki teleks orqali banklar va savdo-sanoat kompaniyalari tomonidan amalga oshiriladi. 1984 yildan boshlab kredit (moliya) instrumentlari bilan operatsiyalar - ya'ni "kelgusida yetkazib berish to’g’risida kelishuv" (forward rate agreements), o’tkazish amaliyoti qo’llaniladi. Ular bir yilgacha depozitlar bo’yicha foizlar o’zgarishi oqibatida ko’rilgan zararlarni o’zaro qoplash yuzasidan banklar-aro muddatli kelishuvlardan iborat bo’lib, odatda 1 mln. - 50 mln. AQSh dollari hajmidagi summalarga tuziladi. Forvard shartnomasi tuzilayotganida uning muddati, kursi va summasi qat’iy belgilanadi. Ammo ijro muddati (1 - 6 oy) etib kelguncha hisob raqamlari bo’yicha hech qanday summalar o’tkazilmaydi. Ko’pchilik banklar o’zlarida mijozlar tomonidan ochilgan hisob raqamlarda ma'lum bir summa bo’lishini hohlaydilar. Biroq forvard shartnomalari hajm jihatidan chegaralanmay, pul ta'minotini talab etmaydilar. Muddatli operatsiyalarga forvard, f'yuchers va opsion shartnomalari kiradi. Forvard shartnomalari quyidagi ikki asosiy ko’rinishda amalga oshiriladi: - oddiy

forvard bitimi. Bunda ushbu bitimga teskari bo’lgan shartnoma shu vaqtning o’zida tuzilmaydi. Shartnomada ishtirok etayotgan taraflar faqat ma'lum bir summani belgilangan muddatga va kelishilgan kurs asosida yetkazib berish haqida kelishib oladilar. Forvard shartnomasining ushbu turidan valyuta kursi o’zgarishi xavf-xataridan himoyalanish maqsadida foydalaniladi; - svop bitimi. Svop shartnomasi - bu, banklar o’rtasida amalga oshiriladigan valyuta shartnomasi bo’lib, bir xil tur va hajmdagi valyutaning turli muddatlarga oldi-sotdi operatsiyalari kombinatsiyasidan iboratdir. Bir shartnoma doirasida valyutaning ma'lum bir summasi muddatga sotib olinadi va usha zahoti naqdli valyuta bozorida sotiladi yoki buning teskarisi bo’lishi mumkin. Muddatli operatsiyalarni amalga oshirishning ijobiy tomonlaridan biri shundaki, ular o’ziga hos (xususiyatli) aktiv va passivlarga qarshi qaratilmagan bo’lsa (ayniqsa forvard operatsiyasi) manyovr uchun katta imkoniyat beradi. Spot operatsiyalari zudlik bilan amalga oshirilishi yoki qoldirilishi lozim, oddiy forvard shartnomalari esa nazorat va tuzatishlarni amalga oshirish uchun vaqt qoldiradilar. Forvard (muddatli) operastiyalari (FX forward operations yoki qisqacha FWD) – bu valyutalarni avvaldan kelishilgan kurs bo’yicha ayirboshlash bitimlaridir, bu bitimlar bugun tuziladi, biroq valyutalash sanasi (ya’ni shartnomaning bajarilishi) kelajakdagi muayyan sanaga qoldirilgan bo’ladi. Masalan, agar 18 yanvar 2005 yilda spot konversion bitimi tuzilgan bo’lsa, uning valyutalash sanasi bitim tuzilganidan so’nggi 2-ish kuni, ya’ni 20 yanvarga to’g’ri keladi. Agar, spot bitimidan farqli o’laroq, 18 yanvarda 3 oylik forvard bitimi tuzilgan bo’lsa, valyutalash sanasi 20.01.05  3 oy  20 aprel 2005 yilga to’g’ri keladi. Forvard operastiyalari ikki ko’rinishga ega: 1. Autrayt bitimlari (outright) – spot sanasidan farqli bo’lgan valyutalash sanasi bilan bo’lgan bir martalik konversion operastiyalar. Muddatli operastiyalarda ularning ulushi 17% ni tashkil qiladi.

2. Valyuta svopi bitimlari (FX swap) – turli valyutalash sanalaridagi ikki qarama-qarshi konversion operastiyalarning kombinastiyasi. Ular forvard operastiyalarning katta qismi – 83% ini tashkil etadi. Forvard muddatlari Jahon valyuta bozorlarida forvard operastiyalarining salmoqli hajmi 1 yilgacha bo ’ lgan standart davrlar – 1, 2, 3, 6 oy va 1 yillik muddatlarga tuziladi (95% dan ortig ’ i ). Ularga valyutalashning to’g’ri sanalari mos keladi. Masalan, agarda bugun 15 iyulda (spot 17 iyulda) autrayt bitimi 2 oylik muddatga tuzilsa, valyutalash sanasi aynan 17 sentyabrga to’g’ri keladi (mazkur sanalar bayram yoki dam olish kunlariga to’g’ri kelib qolmasligi sharti bilan). Agar standart muddatlardagi autrayt forvard bitimini tuzishda spot sanasi oyning oxirgi kuniga to’g’ri kelsa, bu holatda valyutalash sanasini aniqlashda oyning so’nggi sanasi qoidasi («end of month rule») dan foydalaniladi. Masalan, agar 2 oylik autrayt bitimi 26 fevralda tuzilgan va spot sanasi 28 fevralga to’g’ri kelgan bo’lsa, valyutalash sanasi 30 aprelga to’g’ri keladi (28 aprelga emas). Agar forvard shartnomasini bajarish 1 oy ichida (1 kun, 1 hafta, 2 hafta) amalga oshiriladigan bo’lsa, bunday bitimlar qisqa muddatga tuzilgan deb hisoblaniladi. Biroq bank mijozlari ko’pincha tuzadigan forvard bitimlarining valyutalash sanalari standart muddatlarga mos kelmaydi (masalan, 40 kunlik autrayt bitimi). Bunday hollarda bitimlar nostandart sanalar, ya’ni «siniq sanalar» (broken dates) ga ega deb hisoblaniladi. Bunday sanalardagi bitimlarni tuzadigan dilerlar shuni e’tiborga olishlari kerakki, standart muddatli operastiyalar bozoriga nisbatan mazkur operastiyalar bozori kam likvidli hisoblanadi va pozistiyani yopish, shuningdek, kontrbitimni o’tkazish uchun mos kontragentni topish qiyin bo’lishi mumkin. Quyidagi 3.4.-jadvalda forvard operastiyalari jahon aylanmasining muddatlari bo’yicha salmog’i keltirilgan. Undan ko’rinib turibdiki, qisqa muddatlarga tuzilgan muddatli bitimlarning ulushi tobora kamayib bormoqda.

Forvard konversion operastiyalari valyuta risklarini sug’urtalashda, shuningdek, chayqovchilik operastiyalari uchun ham keng qo’llaniladi. jadval Forvard konversion operastiyalarining o’rtacha kunlik jahon aylanmasi (mlrd. AQSh doll., % da) Instrument  Muddatlar 1995 2005 Autrayt bitimlari: 97 129 - 7 kungacha 50 (52%) 51 (39%) - 7 kundan 1 yilgacha 44 (45%) 76 (58%) - 1 yildan ortiq 3 (3%) 4 (3%) Valyuta svopi bitimlari: 546 656 - 7 kungacha 382 (70%) 450 (69%) - 7 kundan 1 yilgacha 155 (28%) 197 (30%) - 1 yildan ortiq 7 (2%) 8 (1%) Masalan, turli valyutalardagi tushumlarga ega bo’lgan tashqi savdo tashkilotlari valyuta kurslarining o’zgarishi riskidan himoyalanish maqsadida forvard shartnomalaridan foydalanadilar. Misol sifatida, Rossiyaning neft qazib chiqaruvchi kompaniyasi neft va neft mahsulotlarini xorijga eksport qiladi va hisob-kitobni AQSh dollarida amalga oshiradi. Shu bilan bir vaqtda u davriy ravishda Germaniyadan zarur quvurlar, qazib chiqarish uskunalarini va butlovchi qismlarni sotib oladi (evroda). Demak, kompaniya bir valyutada eksport tushumlariga, boshqa valyutada esa to’lov majburiyatlariga ega. Agar kompaniyada neftni sotish va quvurlarni sotib olishning aniq rejasi mavjud bo’lsa, u evroning dollarga nisbatan kursining noqulay o’zgarishidan sug’urtalanishi mumkin, bunda u kelajakda, ya’ni Germaniyadan qurilmalarni sotib olish paytida dollar evaziga evroni sotib olish bo’yicha shartnoma tuzadi. Shuningdek, kelajakdagi almashuv kursining qanday bo’lishini bilgan holda kompaniya o’zining kelajakdagi xarajatlarini hisoblashi va to’g’ri investistion va narx siyosatini qo’llashi mumkin.

Forvard bitimlarida maxsus forvard kursi qo’llaniladi va bu kurs odatdagi spot kursidan farq qiladi. Forvard kursining shakllanishi mamlakatning olib boradigan valyuta siyosati, valyuta cheklovlarining mavjudligi va forvard bozorining likvidligiga bog’liq bo’ladi. Jahon amaliyotida valyutaning forvard kursini belgilashning ikki usulini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Klassik (an’anaviy) usul – ikki valyuta bo’yicha foiz stavkalari o’rtasidagi farqi asosida hisoblash. Bu usul xalqaro moliyaviy bozorlarda valyuta cheklovlari mavjud bo’lmagan va likvidli bozorlarga ega bo’lgan valyutalar uchun qabul qilingan (masalan, USD  JPY, EUR  USD va b.). 2. Spot kursining kelajakdagi o’zgarishi borasidagi kutishlarning chiziqli ekstrapolyastiya usuli asosida forvard narxining shakllanishi. Bunda bozor ishtirokchilari forvard kursiga spot kursining muayyan vaqt o’tganidan keyingi ko’rsatkichi sifatida qarashadi. Mazkur usul ayirboshlashda ba’zi cheklovlarga ega bo’lgan valyutalar uchun xususiyatlidir. Ko’pchilikda shunday savol tug’ilishi mumkin: nima uchun spot va forvard kurslari bir-biridan farq qiladi va nima uchun konversion bitim tuzilgan spot kursi bo’yicha forvard bitimini ham amalga oshirish mumkin emas? Spot va forvard kurslarining farqlanishining turli sabablari mavjud bo’lib, ulardan eng asosiysi, bu ikki valyutadagi depozitlar foiz stavkalarining o’zaro farq qilishidir. Forvard kursini hisoblash Autrayt forvard kursi  Spot kurs ± Forvard punktlari Forvard punktlari boshqacha qilib forvard farqi yoki svop-farq deb ham nomlanadi. Ular berilgan valyuta kursining mutlaq punktlarini tashkil qiladi (kotirovka valyutasi birliklarida). Klassik moliya nazariyasiga ko’ra ular muayyan davrlarda xalqaro pul bozorlarida sotiladigan valyutalar o’rtasidagi foiz stavkalarining farqini aks ettiradi va foizli differenstial (interest rate differential) deb nomlanadi. Valyutalarning diskont yoki mukofot bilan kotirovkalanishining qoidasi mavjud bo’lib, unga ko’ra:

 Muayyan davr uchun forvard shartlarida past foiz stavkasidagi valyuta shu davrdagi yuqori foiz stavkasiga ega bo’lgan valyutaga nisbatan mukofot bilan kotirovkalanadi;  Muayyan davr uchun forvard shartlarida yuqori foiz stavkasiga ega bo’lgan valyuta shu davrdagi past foiz stavkasidagi valyuta uchun diskont yoki chegirma bilan kotirovkalanadi. Shunday qilib, forvard kursi joriy spot kursiga mukofotni qo’shish yoki chegirmani ayirish orqali hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda qabul qilingan klassik uslub bo’yicha forvard punktlari quyidagi tarzda hisoblanadi: FORVARD punktlari  SPOT kursi   kotir. valyuta % - baza valyuta %   kunlar soni 360  100   baza valyuta %  kunlar soni  Bu erda valyutalar bo’yicha foiz stavkalari forvard kursi hisoblanayotgan davrga (kunlar soniga) tegishli bo’ladi. Ko’pchilik valyutalar uchun foiz asosi sifatida 360 kun qabul qilingan bo’lsa- da, funt sterling uchun bu ko’rsatkich 365 kundan iborat. Agar hisoblab chiqilganda forvard punktlari musbat ishoraga ega bo’lsa, demak bu mukofot bo’ladi va u spot kursiga qo’shiladi; manfiy ishora holatida diskont, ya’ni chegirma hisoblanib, u spot kursidan ayiriladi. Mazkur formula bo’yicha o’rtacha aytrayt kursi uchun o’rtacha forvard punktlarini hisoblab chiqish mumkin (bid va offer tomonlarini hisobga olmasdan). Biroq, spot kursi kabi, autrayt kurslarida ham banklar ikki tomonlama kotirovkani amalga oshiradilar. Ya’ni forvard punktlarining ham bid va offer tomonlari mavjud:

Bid forvard punktlari  Bid spot   bid kotir. val. % - offer baza valyut. %   kunlar soni 360  100   offer baza valyuta %  kunlar soni  Offer forvard punktlari  Offer spot   offer kotir. val. % - bid baza val. %   kunlar soni 360  100   bid baza valyuta %  kunlar soni  Misol tariqasida olsak, bir Amerika kompaniyasida 3 oy davomida 1 mln. AQSh dollari miqdorida bo’sh pul mablag’lari mavjud bo’lib, u bu summani yoki depozitga qo’yishi, yoki boshqa valyuta, masalan, evroda depozitga qo’yishi mumkin. Bunda, 3 oylik dollarlik kreditlar bo’yicha foiz stavkasi 4% ga, evroda 3 oylik foiz stavkalari esa 3% ga teng. Agar evroning dollarga nisbatan quyidagi kurslari mavjud bo’lsa, EUR  USD kursi uchun bid va offer forvard punktlarini hisoblab chiqamiz: BID OFFER EUR  USD  0,9495 - 0,9505 Bunda o’rtacha kurs 0,95 ga teng bo’ladi. jadval AQSh dollari va evrodagi depozitlar bo’yicha 3 oylik foiz stavkalari Bid Offer USD 3,875 4,125 (o’rtacha stavka 4%) EUR 4,875 5,125 (o’rtacha stavka 5%) Bid forvard punktlari  0,9495   3,875 - 5,125   90  - 0,0029 360  100   5,125  90 

Offer forvard punktlari  0,9505   4,125 - 4,875   90  - 0,0018 360  100   4,875  90  Bank dileri taqdim etgan kotirovkalar quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 3 oylik autrayt kursi EUR  USD 0,9466 - 0,9487 Autrayt forvard kursini topishda diler spot kursiga forvard punktlarini bid va offer tomonlari bo’yicha mos ravishda qo’shdi. Forvard punktlari manfiy ishorada bo’lgani sababli, bu erda ayirish amali bajarildi. • Bid tomoni bo’yicha, xuddi spot kursi kotirovkalarida kabi, autrayt forvard kursini kotirovkalaydigan bank kelajakda etkazib berish shartlari asosida bazaviy valyutani sotib oladi (bizning vaziyatda dollar evaziga evroni sotib oladi); • Offer tomoni bo’yicha bank forvard shartlari asosida bazaviy valyutani sotadi. Forvard punktlari va autrayt kurslarini kotirovkalashda bid va offer tomonlari o’rtasidagi marja (spred) hajmi ham kontragentlar maqomi, ular o’rtasidagi munosabatlar, bozor holati, mablag’ miqdori va boshqa shu kabi omillarga bog’liq bo’ladi. Xalqaro bozorlarda faoliyat yurituvchi valyuta dilerlari uchun Reyter agentligi standart muddatlarga belgilangan forvard punktlarining joriy qiymatlari haqidagi ma’lumotlarni taqdim etadi. Qulaylik uchun bu ma’lumotlar banklararo kreditlarning foiz stavkalari bilan birgalikda aks ettiriladi. Forvard kursining qanday aniqlanishini yodda saqlab qolish uchun dilerlar quyidagi "zinapoya" qoidasini qo’llashadi: BID OF FER Spot kurs EUR  USD  0,9495 - 0,9 505  3 oylik forvard punktlari -29 - -18

• Agar forvard punktlari chapdan o’ngga qarab oshsa (bid kotirovkasi offer kotirovkasidan past bo’lsa) – spot sanasidan keyingi valyutalash sanasiga autrayt kursini aniqlashda forvard punktlari spot kursiga qo’shiladi. Past  Yuqori  Eng yuqori  Agar forvard punktlari chapdan o’ng tomonga qarab kamaysa (bid tomoni offer tomoniga nisbatan katta), spot sanasidan keyingi valyutalash sanasiga autrayt kursini topishda forvard punktlari spot kursidan ayriladi. Yuqori  Past  Eng past Nostandart sanalar uchun forvard punktlarini yuqorida keltirilgan formula, shuningdek, Reyter agentligi sahifalarida keltirilgan ma’lumotlar asosida kotirovkalar interpolyastiyasi uslubi orqali hisoblash mumkin. Masalan, dollarning yapon ienasiga nisbatan autrayt bitimi uchun forvard punktlarini aniqlash so’ralgan bo’lsin, bunda valyutalash sanasi spotdan keyin 2 oy 10 kunni tashkil qiladi. Taxmin qilaylik, USD  JPY kursining standart muddatlar uchun forvard punktlari quyidagilarni tashkil qiladi: 2 oy - 75  - 73 3 oy - 117  - 112 2 va 3 oy uchun forvard punktlari o’rtasidagi mutlaq farq: Bid tomoni uchun 117 – 75  42 Offer tomoni uchun 112 - 73  39 2-oy (2- va 3-oylar o’rtasidagi davr) da forvard punktlarining bir kunlik qiymati mos ravishda 30 dan bir ulushni tashkil qiladi: Bid tomoni uchun 42  30  1 ,4 Offer tomoni uchun 39  30  1,3 Ikkinchi oyning 10 kunligi uchun forvard punktlari quyidagilarga teng bo’ladi: Bid Offer 1 1,4 x 10  14 1,3 x 10  13

2 oy 10 kun uchun qidirilayotgan forvard punktlari quyidagilarni tashkil etadi (2 oylik punktlardan 10 kun uchun bo’lgan punktlarni chegirib tashlaymiz): - 75 - 73 - 14 - 13 Fwd points 2 mth 10 days: Forvard kross-kurslarini hisoblashda ham spot kross-kurslarini topishda foydalaniladigan qoidalar qo’llaniladi, ya’ni bunda valyutalarning dollardagi forvard kotirovkalarini ko’paytirish yoki bo’lish talab qilinadi. Masalan, evroning yapon ienasiga (EUR  JPY) nisbatan 3 oylik autrayt kursining ikki tomonlama kotirovkasini topish so’ralgan bo’lsin. Evroning dollarga nisbatan kursi teskari kotirovkada, dollarning yapon ienasiga nisbatan kursi esa to’g’ri kotirovkada aks ettirilgani sababli, biz izlayotgan forvard kross-kursi mazkur kurslarni bir-biriga ko’paytirish orqali topiladi. Faraz qilaylik, quyidagi spot kurslar va forvard punktlar kotirovkalari keltirilgan: BID OFFER EUR  USD spot kursi 0,9495  0,9505 3 oylik forvard punktlari 3 oylik autrayt kursi BID OFFER USD  JPY spot kursi 120,80  120,90 3 oylik forvard punktlari 3 oylik autrayt kursi 3 oylik autrayt kross-kursi: EUR  JPY 3 mth bid = EUR  USD bid x USD  JPY bid = = 0,9466 x 119,63 = 113,24 EUR  JPY 3 mth offer = EUR  USD offer x USD  JPY offer =

= 0,9487 x 119,78 = 113,64 EUR  JPY 3 mth outright = 113,24  113,64 Bu erdan evroning yapon ienasiga nisbatan kross-kursining 3 oylik forvard punktlarini ham topish mumkin. Bunda, spot kross-kurslarini topish uchun dollardagi spot kurslarni ko’paytirish kerak va olingan natijalardan autrayt kross- kurslarni chegirish lozim. Evroning ienaga nisbatan kross-kurslari quyidagini tashkil qiladi: EUR  JPY spot bid = 0,9495 x 120,80 = 114,70 EUR  JPY spot offer = 0,9505 x 120,90 = 114,92 3 oylik forvard punktlari: BID OFFER Spot 114,70  114,92 Outright 113,24 113,64 Yoki Forvard bozori kompaniyalar moliya bo’limlari boshqaruvchilari uchun ham muhimdir, chunki ular eksport va importning milliy valyutadagi qiymatini to’lov amalga oshishidan ancha oldin aniqlashlari mumkin. Moliya bo’limi boshqaruvchisi nufuzli bank bilan muddatli shartnoma tuzgan paytda uning birdan- bir vazifasi qandaydir bir sabablarga ko’ra tovar yoki to’lov olinmay qolgan taqdirda ochiq valyuta pozitsiyasi bilan qolmaslikdan iborat. Professional dilerlar cheklanmagan bozor ma'lumotlariga ega bo’lgan holda o’zlarining tijorat bilan shug’ullanuvchi hamkasblariga qaraganda manyovr uchun keng imkoniyatlarga egadirlar. Shu bilan birgalikda muddatli shartnomalar bilan bog’liq ahamiyatli tavakkalchiliklar ham mavjud. Forvard shartnomasining muddati qanchalik uzun bo’lsa shartnoma bo’yicha kontragent moliyaviy ahvolining yomonlashish ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi. Shunday ehtimol ham mavjudki, shartnomada ishtirok etayotgan taraflar spot shartlari asosidagi shartnoma shartlarini bajara olmaslik sharoitiga tushib qolishlari mumkin. Ammo spot shartlari asosidagi shartnomaning bekor qilinish ehtimoli, forvard shartnomaining bekor qilinish ehtimoliga ko’ra

pastroqdir. Bunda shartnoma ishtirokchilaridan biri tomonidan majburiyatlar bajarilganda ikkinchisi tomonidan ularning bajarilmasligi eng yomon holatni vujudga keltiradi. Buday holat katta zararlarga yoki sudlashish jarayonlariga olib kelishi mumkin. Agarda, aybdor taraf o’z majburiyatlarini mutlaqo bajara olmasa, unda valyutadagi so’ndirilmagan qarzdorlik baribir joriy bozor kursi asosida qoplanishi lozim. Bundan chiqdi, ochiq valyuta pozitsiyasi bartaraf etilganda, keyingi zararlar paydo bo’lishi mumkin. Ammo ushbu operatsiyalar bo’yicha bekor qilingan shartnomalar yoki ko’rilgan zararlarni operatsiyalarning umumiy hajmidagi ulushi nihoyatda kamdir. Forvard bo’yicha hisob-kitob sanalari Forvard shartnomalari bo’yicha standart hisob-kitob sanalari 1, 2, 3, 6, 9, 12 oy hisoblanadi. Ko’pchilik fond va valyuta bozorlarida kelgusidagi shartnomalar 30, 60, 120 (va shu kabi) kunlarga doimo navbatdagi forvard sanasigacha bo’lgan 30 kun qo’shilishi bilan to’g’ri keladi, ya'ni kalendar oy tizimi qabul qilingan. Ammo shartnomada ishtirok etuvchi ikkala tarafning manfaatdorligi mavjud bo’lgan holatda shartnomalar turli boshqa muddatlarga ham tuzilishi mumkin. Muddatlar kalendar tizimining soddaligi shundaki, agarda spot sanasi yanvar oyiga to’g’ri kelsa, unda bir oylik forvard muddati keyingi kalendar oyga, ya'ni fevral oyiga, ikki oyligi esa mart oyiga va shu kabi to’g’ri kelishi kerak. Agarda har bir kalendar oyning davomi 30 kunni tashkil etganda hech qanday muammo bo’lmas edi. Ammo agarda spot sanasi 31 yanvarga to’g’ri kelsa, fevral oyi esa atigi 28 kundan iborat bo’lsa nima qilish kerak. Demak, forvard muddatlari aniqlanganda spot qoidasiga rioya etilishi zarur va unga asosan operatsiyalar amalga oshirilganda hisob-kitob kuni ikkala kliring tizimlarida ham bank kuni bo’lmoqi lozim. Shanba va yakshanba dam olish kunlaridan tashqari turli davlatlarda mahalliy hamda milliy bayramlar mavjud - bu vaziyatni ancha murakkablashtirib yuboradi.

Turli nomuvofiqliklar va amaliyotda qo’llanilish ehtimoli kamligiga qaramasdan forvard sanalarini belgilash tamoyilini quyidagidan ko’rishimiz mumkin: Agar spot sanasi 4 yanvarga to’g’ri kelsa unda bir oy 4 fevralga ikki oy 4 martga uch oy 4 aprelga olti oy 4 iyulga to’qqiz oy 4 oktyabrga o’n ikki oy 4 yanvarga (keyingi yil) 2 yil 4 yanvarga (2 yildan keyingi) to’g’ri keladi. Kam uchraydigan standart forvard hisob-kitob sanalari, masalan 5, 7, 8 oy - taalluqli oyning 4-sanasiga to’g’ri keladi. haftadagi etti kundan ikkitasi nobank (dam olish) kunlari hisoblanadi va to’lovlarning forvard sanasi dam olish kuniga to’g’ri kelsa, unda oyning ushbu kuni oylik kalendar grafik harakat muddati davomida harakatdagi kun bo’lib hisoblanmaydi. Agarda mantiqiy forvard sanasi nobank kuniga to’g’ri kelsa, spot qoidasiga ko’ra ikkala kliring tizimida ham navbatdagi kelayotgan birinchi ish kuni hisob-kitoblarning forvard sanasiga aylanadi. Shunday qilib, valyuta bozoridagi bir oy 30, 31 va 35 hamda undan ortiq kunlarni o’z ichiga olishi mumkin. Umumiy xulosa: agarda bir oylik sana, ya'ni yuqorida keltirilganidek 4 fevralga to’g’ri kelsa va bu sana kliring markazlaridan birida dam olish kuni bo’lsa, unda hisob-kitoblar kuni sifatida 5, 6 kun yoki boshqa bir sana belgilanishi mumkin. Oylik muddat spot sanasiga to’g’ri keladigan oyning o’sha sanasiga to’g’ri kelmasa ham forvard hisob-kitoblarining boshqa sanalari 4-sanaga to’g’ri kelishi mumkin (agarda u ochiq kun talablariga muvofiq bo’lsa). Shunday qilib, agarda spot sanasi 4 yanvarga, oylik sana 6 fevralga to’g’ri kelsa, unda boshqa hisob-kitob muddatlari taalluqli oylarning 4-sanalariga to’g’ri kelishi mumkin. Amaliyotda qisqa va uzun forvard oylari paydo bo’ladi hamda ushbu dalilni forvardlar bozorida faoliyat ko’rsatuvchi dilerlar hisobga olishi zarur. Valyuta va depozit bozorlarida amalda bo’lgan oyni oxiridagi hisob-kitoblar tizimi halharo zayomlar haqida kelishayotgan taraflar uchun sana belgilashning noaniq (tortishuvli) amaliyotini tashkil etadi.

Agar kalendar uslubiga murojaat etilsa muammo tug’ilishi mumkin: agar oyning oxiriga to’g’ri keladigan spot sanasiga forvard oyida ushbu sanaga mos sana topilmasa nima qilish kerak. Masalan, bitim 29 yanvarda tugatilgan bo’lsa va spot sanasi 31 yanvarga to’g’ri kelsa, unda oylik forvard sana 31 yanvarga to’g’ri kelmasligi kerak, chunki fevral oyida 28 yoki 29 kalendar kun mavjud. Bu muammoni quyidagicha hal etish mumkin: agar spot kuni oyning so’nggi ish kuniga to’g’ri kelsa, unda ushbu kunga muvofiq keladigan forvard sanalari ham oyning so’nggi ish kuniga to’g’ri kelishi kerak. Shunday qilib, 31 yanvar spot sanasiga 28 yoki 29 fevral forvard sanasi muvofiq keladi. Bunda agar fevralning 28 va 29-sanalari dam olish kuniga to’g’ri kelsa, unda forvard sanasi 26, 27-sanalarga yoki oyning boshqa so’nggi ish kuniga to’g’ri keladi. Valyuta bitimlarini oyning oxirida amalga oshirilishi forvard oyining oxirini avvalgi qator spot sanalari uchun forvard sanasiga aylanishiga olib kelishi mumkin. Buni quyidagi misolda ko’rish mumkin: Bitim sanasi Spot sanasi Bir oylik sana 24 yanvar 26 yanvar 25 yanvar 27 yanvar 26 yanvar 28 yanvar 28 fevral 27 yanvar 29 yanvar 28 yanvar 30 yanvar 29 yanvar 31 yanvar Keltirilgan misolda ko’rsatilgan barcha kunlar ish kunlari bo’lishi mumkin emas, bir yoki bir nechta spot kunlari shanba yoki yakshanbaga to’g’ri kelishi mumkin. Ushbu misol shuni ko’rsatadiki, oyning oxiridagi bir qator operatsiyalar va hisob-kitob kunlari bir turdagi forvard sanasi yoki sanalariga ega bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. Mazkur tizimga muvofiq 28 fevral, 26, 27 fevral yoki ulardan avval keladigan har qanday, ikkala markazlarda (mamlakatlarda) ish kuni talablariga javob beradigan, sana bilan o’zgartirilishi mumkin. Bunday tartib boshqa oylarga nisbatan ham qo’llanilishi mumkin.

Nima sababdan boshqa oyga o’tib bo’lmaydi? Bozordagi professionallar biladiki ayniqsa oyning oxiri chorakning oxiri yoki yilning oxiri bilan to’g’ri kelib qolsa oyning oxirida bozorda birmuncha jonlanish bo’ladi. O’z navbatida ushbu jonlanish forvard kotirovkalariga ta'sir etib, pirovard oqibatda anomal (oddiy tushuntirib bo’lmaydigan) foiz stavkalarda o’z aksini topadi va bunday holatda navbatdagi ish kuni uslubidan foydalanish ikkala oy oxirini muvofiqlashtirish zaruratini keltirib chiqaradi. Fevralda bitimlar amalga oshirilganda dilerlar 28 fevral / 1 mart omilini inkor qilishlari mumkin. Agar spot sanasi 1 yoki 2 fevralga to’g’ri kelsa va diler tomonidan bitim 1 oy muddatga, ya'ni martdagi 1-ish kuniga amalga oshirilsa, unda diler tomonidan fevral / mart davri sinchkovlik bilan ko’rib chiqilishi lozim hamda bunda endi dilerni fevral va mart oylarining oxiri qiziqtirmaydi. Bundan tashqari agarda u spot sanalarining yanvar oyiga to’g’ri kelishini bilsa, dilerning harakatlari osonlashadi chunki bunda forvard sanasi kelasi kalendar oyga to’g’ri keladi. Shunday qilib, turli mamlakatlar o’rtasida shartnomalar amalga oshirilganda oyning oxiridagi spot sanasi forvard oylarining kunlarida bir qancha anglashilmovchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. "Nostandart" to’lov muddatlari deganda, bitim amalga oshishining aniq bir kunini standart forvard tuzilmasiga kiritib bo’lmaydigan, barcha forvard sanalari ko’zda tutiladi. Agar standart forvard hisob-kitob sanalari 1, 2, 3 va shu kabi oylarga belgilansa, mijoz esa kotirovkani 2,5 oyga olmoqchi bo’lsa, bu degani mijoz hisob-kitoblarning "nostandart" muddatiga kursni hamda "nostandart" sanasini belgilashni so’rayotganligini bildiradi. Ayrim professionallar asosan spot asosidagi nostandart forvard sanalariga ixtisoslashadilar. O’z xizmatlari uchun haqni ular odatda sotuvchi va sotib oluvchi kurslari o’rtasidagi marjani kengaytirish orqali o’z kotirovkalari hisobiga oladilar. Forvard kursini tijorat banklari tomonidan hisoblanishi Muddatli valyuta shartnomalarining xususiyatli tomoni shundaki, shartnomani tuzish va uni ijro

etish paytlari orasida vaqt intervali mavjud. Shu bilan birgalikda mazkur shartnoma bo’yicha valyuta kursi shartnoma tuzilish paytida aniqlanadi. Birjaning kotirovka byulletenlarida shartnomalar uchun kurslar e'lon qilinadi, turli muddatlarga forvard shartnomalari bo’yicha kursni belgilash uchun mukofot va diskontlar ham beriladi. Mukofot yoki diskont miqdori "spot" kursiga nisbatan barqarorroqdir. Shuning uchun banklar-aro bozorda muddatli shartnoma kursi kotirovka qilinganda faqat mukofot yoki diskont aniqlanadi. To’g’ri kotirovkada mukofot "spot" kursiga qo’shiladi, diskont esa ayiriladi. Teskari kotirovkada esa diskont "spot" kursga qo’shiladi, mukofot esa ayiriladi. Mukofot va diskont foizlar farqi spot kurs hamda shartnoma muddati hisobga olingan formula asosida hisoblanadi. hisob-kitoblarda foydalaniladigan foiz stavkalari jahon yoki hududiy moliya bozorlarining foiz stavkalaridir. Jahon yoki hududiy moliya bozorlarining foiz stavkalaridan foydalanilishi barcha valyutalar uchun teng sharoitlarni ta'minlaydi, masalan valyuta emitenti bo’lmish mamlakatdagi minimal zahiralar hisob-kitoblarda ishlatilmaydi. Diskont yoki mukofot quyidagi formula asosida hisoblanadi: Spot kurs x foizlar farqi x kunlar Diskont/mukofot = --------------------------------------------------------------- ; (360 x 100) + (savdo qilinayotgan valyuta foizi x kunlar) Quyidagi ma'lumotlarga asoslangan holda diskont yoki mukofotni hisoblaymiz: Valyuta Foiz stavkasi Muddat Spot kurs USD (olingan) 4,125% 90 kun 1,5000 SEK (qo’yilgan) 7% 90 kun Yuqorida keltirilgan formulaga asosan spot va forvard kurslar o’rtasidagi farqni hisoblaymiz: 1,5000 x 2,875 x 90

Diskont/mukofot = --------------------------------- = 0,0107 (360 x 100) + (4,125 x 90) Diskont yoki mukofot odatda "plyus" yoki "minus" ishorasiz punktlarda ifodalanadi. Shuning uchun ushbu holatda gap mukofat yoki diskont haqida borayotganligini bilish zarurdir. 107 - 117 singari ma'lumot ushbu punktlarni spot kursiga qo’shish yoki ayirish kerakligini aniq bildirmaydi. Biroq savdo qilinayotgan va kotirovka qilinayotgan valyutalar bo’yicha foiz stavkalarining darajalari ma'lum bo’lsa, unda ushbu foiz stavkalarini qo’shish yoki ayirish haqidagi qarorni darhol aytish mumkin. 90 kundan so’ng 10 mln. dollarni olmoqchi bo’lgan diler ushbu bitimni qoplash uchun dollarlarda kredit olib, ularni spot kursi asosida nemis markalariga konvertatsiya qilib, 90 kunga depozitga qo’yishga qaror qildi deb faraz qilaylik. Valyuta Foiz stavkasi Muddat Spot kurs USD (olingan) 4,125% 90 kun 1,5000 SEK (qo’yilgan) 7% 90 kun 90 kundan so’nggi natija: olindi: USD 10000000 + foiz xarajatlari (103125) = 10103125; qo’yildi: SEK + foiz daromadlari (262500) = 15262500. 90 kundan so’ng 10103125 dollar 15262500 markaga ekvivalent bo’ladi. 1 dollarning ekvivalenti esa quyidagiga teng bo’ladi: Forvard kursi = 15262500 / 10103125 = 1.5107 SEK. Keltirilgan ushbu misolda kotirovka valyutasi (SEK)ining foiz stavkasi, savdo qilinayotgan valyuta (USD) foiz stavkasidan yuqoridir. Shu sababli forvard kursi spot kursidan 107 punktga yuqori bo’lib chiqdi. Agar savdo qilinayotgan valyutaning foiz stavkasi kotirovka qilinayotgan valyuta foiz stavkasidan yuqori bo’lsa, unda yuqoridagi misolimizga nisbatan teskari natija kelib chiqadi. Bunga ishonch hosil qilish uchun quyidagi misolni ko’rib chiqamiz:

Valyuta Foiz stavkasi Muddat Spot kurs USD (olingan) 7% 90 kun 1,5000 SEK (qo’yilgan) 4,125% 90 kun 90 kundan so’nggi natija: olindi: USD 10000000 + foiz xarajatlari (175000) = 10175000 qo’yildi: SEK 15000000 + foiz daromadlari (154688) = 15154688. Mazkur holatda 10175000 dollarga 15154688 marka ekvivalent bo’ladi. 1 dollarga esa: Forvard kursi = 15154688 / 10175000 = 1.4894 SEK. Bu yerda forvard kursi (1.4894) spot kursi (1,5000)dan 106 punktga past. Agarda forvard shartlari asosida valyuta "spot" shartlariga nisbatan yuqoriroq kotirovka qilinsa, unda bu xorijiy valyuta mukofot bilan kotirovka qilinadi. Diskont esa buning teskarisidir. Mukofot yoki diskont uslubi orqali aniqlangan muddatli kurs "autrayt" kursi deb ataladi. Mukofot bo’lganda valyuta muddatga "spot" kursga nisbatan qimmatroq, diskont bo’lganda esa arzonroq kotirovka qilinadi. Forvard shartnomalari bo’yicha mukofot va diskontning vujudga kelish sababi tegishli valyutalar yuzasidan muddatga, odatda forvard shartnomasi muddatiga teng, qisqa muddatli depozitlar bo’yicha foiz stavkalarining farqi hisoblanadi. Mukofot yoki diskontni hisoblashning yana boshqa bir ko’rinishdagi formulasi mavjud, u quyidagicha: (SPDv x KS - SPDa x PKF) hSR P/D = -------------------------------------------- , bu yerda 100% x 360 P/D - mukofot yoki diskont; SPDv - "v" valyutasidagi depozit bo’yicha foiz stavkasi, "v"-kotirovka qilinayotgan valyuta;

SPDa - "a" valyutasidagi depozit bo’yicha foiz stavkasi, "a"-savdo qilinayotgan valyuta; KS - spot kurs; PKF - taxminiy forvard kursi, u quyidagi formula asosida hisoblanadi: (SPDv - SPDa) x KS x SR PKF = ---------------------------------------, bu yerda 100% x 360 SR - forvard shartnomasining muddati. 1-misol. Shveysariyalik eksportyor 1 mln. AQSh dollari hajmida olgan tushumini (ushbu tushum 3 oy mobaynida bo’sh bo’lganligi sababli) CHFlariga forvard shartlari asosida 3 oyga sotmoqchi. Bozordagi sharoit: "Spot" USD/CHF 1,8410 1,8425 3 oylik Yevrodollar depozitlari bo’yicha foiz stavkalari 7% 7 1/8% CHFdagi 3 oylik Yevrodepozitlari bo’yicha foiz stavkalari 4 5/8% 4 7/8% shartnoma muddati 94 kun. 1-operatsiya. Shveysariyalik bank mijozdan CHFlari evaziga 94 kundan so’ng yetkazib berish sharti bilan, aniqlanishi kerak bo’lgan kurs asosida 1mln. USDni oladi. 2-operatsiya. Bank valyuta xavf-xatarini bartaraf etish maqsadida shu zahoti USDni CHFlariga 1,8410 bozor kursi bo’yicha "Spot" shartlari asosida sotib yuboradi. 3-operatsiya. Bank o’z majburiyatlari bo’yicha javob bera olmaslik xavfxatarining oldini olish maqsadida to’lov muddatlaridan kelib chiqqan holda: -1 mln. AQSh dollarini Yevrodollar bozorida 3 oyga 7 1/8% ustidan qarzga (kredit) oladi; -ushbu summani bank CHFlariga aylantirib, Shveysariyada 4 5/8% evaziga 3 oyga depozitga qo’yadi. 4-operatsiya. Mazkur operatsiyalar bankka 1 yilda quyidagiga tushadi:

(4 5/8 - 7 1/8) x 1,8410 ------------------------------ = -0,0460 CHF. 100 x 360 3 oyga esa bu quyidagini tashkil etadi: -0,0460 x 94 ---------------- = -0,0120 CHF. 360 Dollarli ssuda bo’yicha bank tomonidan to’lanadigan foizlar va CHFlarida bank tomonidan depozit uchun olinadigan foizlar farqi 3 oyda har bir dollarga - 0,0120 CHFni tashkil etadi. 5 operatsiya. AQSh dollarida 94 kunga olingan qarz mijozdan forvard shartlari asosida olingan dollarlar hisobidan dollarlarda to’lanadi, depozitdan esa muddati etganda CHFlarida daromad olinadi. Dollarda olingan qarz bo’yicha to’lanadigan foizlar quyidagini tashkil etadi: 1000000 x 7 1/8% x 94 ------------------------------ = 18604,17 dollar. 100 x 360 Shveysariya franklarida ochilgan depozitga hisoblangan foizlar quyidagini tashkil etadi: 1841000 x 4 5/8% x 94 ------------------------------ = 22232,63 frank. 100 x 360 6-operatsiya. Bank 4-operatsiya natijasida har bir dollardan 3 oyga 0,012 CHF zarar ko’radi va AQSh dollaridagi qarzni Shveysariya franklariga aylantirish uchun kurs 1,8410 - 0,012 = 1,8290-ni, ya'ni taxminiy forvard kursini aniqlaydi hamda AQSh dollaridagi kredit bo’yicha xarajatni ushbu kurs asosida Shveysariya franklariga aylantiradi, ya'ni 18604,17 h 1,8290 = 34027,03 CHF-ni tashkil etadi. Endi bank eksportyorga agarda undan forvard shartlari asosida 3 oy muddatga 1 mln. AQSh dollarini olgan bo’lsa qanday miqdorda Shveysariya franklarini

to’laydi. Forvard operatsiyalari bo’yicha Shveysariya franklaridagi hisob raqamni dollarli qarzning foizlar summasiga (Shveysariya franklarida) kreditlab, uni yana Shveysariya franklaridagi depozit bo’yicha olinadigan foizlar summasiga ya'ni 22232,63 CHF-ga, debetlagan holda, biz quyidagiga ega bo’lamiz: 1841000 + 22232,63 - 34027,03 = 1829205,6 CHF. Keltirilgan hisob raqamlardan ko’rinib turibdiki, xedjinglash bo’yicha operatsiyalar amalga oshirilganidan so’ng bank 1 mln. AQSh dollari uchun 1841000 CHF o’rniga (1,8410-spot kurs) faqat 1829205,6 CHF bermoqda. Ushbu summa AQSh dollaridagi shartnoma summasiga bo’linsa, ya'ni 1829205,6 CHF / 1000000USD biz 1,8292 CHF iborat 3 oylik forvard kursiga ega bo’lamiz. Mazkur holatda spot va forvard kurslari o’rtasidagi farq -0,0118 (1,8292 - 1,8410) ni tashkil etadi va ushbu miqdor sotib oluvchining diskonti bo’lib hisoblanadi. Misolimizdagi 1,8292 kurs sotib oluvchining kursi va -0,0118 diskont sotib oluvchining diskonti bo’lib hisoblanadi. 2-misol. Yuqoridagi 1-misol shartlari saqlangan holda endi mijoz (importyor) bankdan forvard shartlari asosida 1 mln. AQSh dollarini 3 oyga sotib olmoqchi bo’lgan vaziyatni ko’rib chiqamiz. Bu holda biz quyidagi operatsiyalarni amalga oshiramiz: 1-operatsiya. Forvard operatsiyasini aks ettirish. 2-operatsiya. 1,8425 "Spot" kursi asosida valyuta xavf-xatarini bartaraf etish. 3-operatsiya. Bank o’z majburiyatlari bo’yicha javob bera olmaslik xatarining oldini olish maqsadida to’lov muddatlaridan kelib chiqqan holda: -1842500 CHF-ni 3 oyga 4 7/8% hisobiga qarzga (kredit) oladi; -bu summani AQSh dollariga aylantirib, Yevrodollar depozitiga 3 oy muddatga 7% hisobiga qo’yadi. Bu operatsiyalar bankka 3 oyga quyidagiga tushadi: (4 7/8 - 7) x 1,8425 x 94 ------------------------------ = -0,0102 CHF 100 x 360 4-operatsiya. Yevrodollar depoziti bo’yicha hisoblangan foizlar quyidagini tashkil etadi:

1000000 x 7 x 94 ------------------------------ = 18277,78 USD 100 x 360 Bank tomonidan Shveysariya franklaridagi qarzga hisoblangan foizlar: 1842500 x 4 7/8 x 94 ------------------------------ = 23453,49 CHF 100 x 360 5.Taxminiy forvard kursi 1,8425 - 0,0102 = 1,8323 CHF-ni tashkil etadi. Dollarli depozit bo’yicha hisoblangan va Shveysariya franklarida ifodalangan foizlar 18277,78 h 1,8323 = 33490,39 CHFga teng bo’ladi. 1 mln. AQSh dollarini forvard shartlari asosida sotib olish uchun kerak bo’ladigan Shveysariya franklarining hajmi quyidagiga teng: 1842500 - 33490,38 + 23453,49 = 1832463,10 CHF Bunda aniqlangan forvard sotuvchining kursi 1,8325-ni, sotuvchining diskonti esa 0,010 ni (1,8324-1,8425) tashkil etadi. Shunday qilib, depozit stavkalari kredit stavkalariga nisbatan yuqori bo’lgan xorijiy valyutalar, muddatga, spot operatsiyalarga nisbatan arzonroq, diskont bilan kotirovka qilinadi. Aksincha, depozit stavkalari kredit stavkalariga nisbatan past bo’lgan xorijiy valyutalar, muddatga, spot operatsiyalarga nisbatan qimmatroq, mukofot bilan kotirovka qilinadi. Yuqorida keltirilgan barcha misollardan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: -savdo qilinayotgan valyutaning foiz stavkasi < kotirovka qilinayotgan valyuta foiz stavkasidan - mukofot - forvard kursi > spot kursidan; -savdo qilinayotgan valyutaning foiz stavkasi > kotirovka qilinayotgan valyuta foiz stavkasidan - diskont - forvard kursi < spot kursidan. F'yuchers operatsiyalari F'yuchers hosilaviy moliyaviy instrumentlar turkumiga kiradi. F'yuchers operatsiyalari birjadagi muddatli operatsiyalar bo’lib, hom ashyo tovarlari, oltin,

valyuta, moliyaviy va kredit instrumentlarini shartnoma tuzilayotgan paytda qayd etilgan bahoda sotish yoki sotib olishdan iborat. Bunda shartnomaning ijrosi kelgusida (2-3 yilda) amalga oshadi. Amaliyotda tovar f'yucherslari, fond f'yucherslari va valyuta f'yucherslari mavjud. Forvard va f'yuchers shartnomalari ma'lum bir valyuta yoki moliyaviy instrumentni ma'lum bir kurs asosida kelgusidagi ma'lum bir sanada sotish yoki sotib olish to’g’risidagi shartnomadir. Forvard shartnomalari - bu, birjadan tashqaridagi bozorda amalga oshiriladigan operatsiyalardir. F'yuchers operatsiyalari esa - bu, valyutalarni belgilangan summalari bilan birja bozorida almashish operatsiyalaridir. Valyuta f'yucherslari - bu, xorijiy valyutalar bilan to’lov muddati va bitimlarni standartlashtirilgan hajmlari ko’rsatilgan birjada amalga oshiriladigan muddatli valyuta operatsiyalaridir. Bunday operatsiyalarning asosiy maqsadi kurslar farqi sifatida daromad olishdir. F'yuchers shartnomalari ijro etilgunga qadar, kafolat sifatida, ma'lum bir summa bo’nak shaklida birjaga to’lanadi. Operatsiyalar bilan bog’liq hisobkitoblar kliring palatasi orqali amalga oshiriladi va ushbu palata sotuvchi hamda sotib oluvchi o’rtasida vositachi bo’lib, shartnomaning ijro etilishini kafolatlaydi. F'yuchers operatsiyalarining ko’pchiligi tovar yoki boshqa bir savdo ob’yektlarini yetkazib berish bilan yakunlanmaydi, chunki ushbu shartnomaning asosiy maqsadi xedjinglash, ya'ni aktivlar yoki majburiyatlarni baholar, kurslar yoki foiz stavkalari o’zgarishi xavf-xataridan himoyalashdir (sug’urtalash). Buning uchun birjada naqdli operatsiyalarga parallel ravishda, summalari jihatidan teng, ammo ularga qarama-qarshi bo’lgan f'yuchers operatsiyalari amalga oshiriladi. Hom ashyo tovarlari bilan f'yuchers operatsiyalari XIX asrning 2- yarmidan boshlab amalga oshiriladi. Bretton Vuds valyuta tizimining inqirozi va Yamayka valyuta tizimi sharoitida erkin suzuvchi valyuta kurslarining kiritilishi valyuta kurslari, foiz stavkalari, oltin bahosini tebranishidan himoyani talab eta boshladi. Shu sababli 1972 yildan boshlab xorijiy valyuta va oltin bilan f'yuchers

operatsiyalari amalga oshirila boshlandi. 1975 yildan boshlab ushbu operatsiyalar sertifikatlar, veksellar, obligatsiyalar, depozitlar bilan amalga oshirila boshladi. 1982 yilda bahosi turli fond indekslarida bo’lgan f'yuchers operatsiyalari paydo bo’ladi. Tovar birjalari uchun an'anaviy bo’lmagan moliyaviy instrumentlar bilan f'yuchers operatsiyalarining yig’indisi moliyaviy f'yucherslar nomini oldi. Moliyaviy f'yucherslar birja shartnomalariga kiradi. Moliya borasidagi f'yucherslar bilan savdo 1972 yilda Chikago tovar birjasida birinchi bor xorijiy valyutalarga moliyaviy f'yuchers shartnomalari paydo bo’lishi bilan boshlangan (GBP, CAD, EUR, YPY, CHF, MEP). Xorijiy valyutaga (AUD, GBP, EUR, YPY, CHF) f'yuchers shartnomalari Chikago tijorat birjasi tarkibidagi Xalqaro valyuta birjasi orqali tuziladi. Chikago birjasining bo’linmasi bo’lmish indekslar va opsionlar birjasi AUD, GBP, CAD, YPY, CHF-lariga bo’lgan f'yuchers shartnomalari bo’yicha opsionlar bilan savdo qiladi. O’rtaamerika tovar birjasi GBP, CAD, YPY, CHF-lariga bo’lgan f'yuchers shartnomalari bilan savdo qiladi. AUD, GBP, YPY, CAD, CHF va Yevro bo’yicha muddatli shartnomalar Filadel'fiya birjasi orqali sotiladi. Moliyaviy f'yucherslar bilan savdoning asosiy markazlari an'anaviy muddatli tovar birjalaridir, ya'ni Chikago va N'yu-York tovar birjalari (N'yuYorkdagi oltin savdosi bo’yicha yetakchi bo’lmish KOMEKS birjasi, valyuta bo’yicha Chikago merkantayl ekscheynj, moliyaviy instrumentlar bilan Chikago bord of treyd). Bundan tashqari, ular bilan Kanada, London, Singapur, Sidney birjalarida ham savdo qiladilar. Shu bilan birgalikda ular ixtisoslashgan faoliyat ham ko’rsatadi. Masalan, NIFE (N'yu-York), LIFFE (London), Toronto f'yuchers ekscheynj. Hozirgi kunda jahonda f'yucherslar bilan 1 kunlik savdoning umumiy hajmi taxminan 100 mlrd. AQSh dollarini tashkil etadi. F'yuchers operatsiyalarida ko’pchilik broker firmalari, investitsiya institutlari, sanoat va savdo monopoliyalari, alohida investorlar ishtirok etadi. Shu bilan

birgalikda ushbu operatsiyalarda tijorat banklari katta rol' o’ynaydi. Buning uchun ular alohida maxsus shu'ba kompaniyalar yoki bo’limlarni tashkil etadi. F'yuchers operatsiyalarini tartibga solish (muvofiqlashtirish) birja rahbariyati, markaziy banklar va moliya vazirliklariga yuklatilgan. AQShda muddatli savdo bo’yicha maxsus Federal komissiya tashkil etilgan. F'yucherslar birjasidagi marja tizimi (kafolat badali) har qanday kamomadlarni qoplash imkonini beradi. Ushbu kamomadlar f'yuchers shartnomalarining birjada kundalik asosda birja yopilishi paytiga qayta baholanishi oqibatida hosil bo’ladi. Shu sababli kafolat badali birja savdosining ishtirokchisi tomonidan shartnoma amalga oshirilgunga qadar birjaga to’lanishi lozim. Masalan, Xalqaro valyuta bozorida 25000 USD hajmidagi shartnomani tuzish uchun sotuvchi va sotib oluvchi tomonidan 1500 USD hajmida dastlabki kafolat badalini birjaga to’lash talab etiladi. 1-masala. Sotib oluvchi birjada 25000 GBP hajmidagi 1 GBP = 2 USD kursida, ijrosi dekabrda (uchinchi chorshanba yoki navbatdagi birinchi ish kuni) bo’lgan f'yuchers shartnomaini sotib olmoqda. Bu degani, tuzilayotgan shartnomaning qiymati 50000 USD. Sotib oluvchi birjaga 1500 USD hajmida kafolat badalini to’laydi. Birja o’z navbatida har ish kunining oxirida ijro etilmagan shartnomalarni birjaning yopilishiga bo’lgan kurs asosida qayta baholashni amalga oshiradi. Agar ushbu ish kunining oxiriga GBP-ning kursi pasayib 1,98 USD-ni tashkil etsa, sotib oluvchi 500 USD hajmida zarar ko’radi. Bunda birja sotib oluvchidan kafolat badaliga qo’shimcha pul o’tkazishni talab etmaydi. Chunki sotib oluvchining ko’rgan zarari u hosil qilgan kafolat badali summasidan oshib ketmadi. Bizning misolimizdagi bo’nak qoldiqi 1000 USD o’tadigan marja bo’ladi. Biroq GBP kursi misolimizda 1,95 USD-gacha pasayib ketsa, unda shartnomaning qiymati 48750 USD-ni tashkil etadi va sotib oluvchi ertasi kun birja ochilgunga qadar, bo’nak badalini o’tadigan marja hajmiga (1000 USD) yetkazish maqsadida birjaga 250 USD o’tkazishi kerak bo’ladi.

Aksincha, kunlik qayta baholash natijasida foyda hosil bo’lsa, unda u sotib oluvchining hisob raqamiga o’tkaziladi (minimal 1000 USD o’tadigan marja saqlangan holda). 2-masala. Kompaniya 3 oydan so’ng kredit olishi zarur, ushbu qarzni olish sanasi g’aznaxona veksellariga bo’lgan f'yuchers shartnomaining kelgusidagi hisob-kitob sanasi bilan to’g’ri keladi. Veksel bo’yicha daromad yillik 13%, qarz qiymati esa yillik 15%ni tashkil etadi. Agarda qarz oluvchi bozordagi kelgusidagi o’zgarishlarni to’g’ri taxmin qila olsa va uning o’ylashicha foiz stavkalari 2-3 oydan so’ng yillik 17% hamda undan yuqori darajaga ko’tarilsa, kompaniya bir yoki bir nechta veksellarni yillik 13% bahosida, 3 oydan so’ng hisob-kitob qilish sharti bilan so’zsiz sotadi. Agar kompaniya taxminlari to’g’ri chiqib, veksellar bo’yicha daromad yillik 15% gacha ko’tarilsa, qarz bahosi esa yillik 17% gacha ko’tarilsa, unda qarz olish va g’aznaxona veksellarini sotish sanasiga kelib kompaniya yillik 2% ni tejab qoladi hamda qarz yuzasidan o’z xarajatlarini yillik 15% darajasida barqarorlashtiradi. 3-masala. London moliya f'yucherslarining Xalqaro birjasida (LIFFE) sotilgan CHF valyuta f'yuchersining standartlashtirilgan shartnomai quyidagi ko’rinishga ega: Savdo birligi (Shveysariya franklari 125000 mart, iyun, to’lovlar sentyabr va dekabr oylarining uchinchi chorshanbasi). Savdo vaqti ertalab soat 8,30 - kunduzi soat 4,00 (London vaqti bilan). Savdoning so’nggi kuni to’lovdan oldin bo’lgan 2 ish kuni, ertalab soat 10,30 gacha (London vaqti bo’yicha). F'yuchers bozori - bu, markazlashgan bozor bo’lib, unda raqobatdoshlik asosida tovarni yetkazib berishga f'yuchers shartnomalari sotiladi va sotib olinadi 19 . Muayyan tovarga bo’lgan har bir shartnoma standartlashgan (ya'ni, kelishilgan muddatdan so’ng, belgilangan qat’iy kunda, yetkazib beriladigan ma'lum bir miqdor va sifatdagi tovarni namoyon etadi). Shartnomaning barcha shartlari standartlashtirilganligi sababli muhokama etiladigan yagona narsa bu, tovarning bahosidir (u savdo zalida aniqlanadi).

F'yuchers bozorining iqtisodiyotdagi roli birinchidan, baholarni aniq belgilash, ikkinchidan xedjinglash uchun sharoit yaratish, ya'ni baho xavfxatarlarini sug’urtalashdan iborat. F'yuchers shartnomai brokerning hisob-kitob (kliring) palatasi oldida kelgusida ma'lum bir tovarni sotish yoki sotib olish haqidagi real majburiyati bo’lib hisoblanadi. Kelgusida yetkazib beriladigan tovarning bahosi shartnoma tuzilayotgan paytda qayd etiladi. Tovarga haq to’lanishi va tovarning yetkazilishi shartnomada ko’rsatilgan oyda hamda savdo qoidalari bilan belgilangan kunlarda (yetkazib berish oyning 28, 29, 30- sanalarida) amalga oshiriladi. F'yuchers shartnomaini forvard shartnomaidan farqi quyidagi jadvalda aks ettirilgan: F'YUCHERS FORVARD Baho: Ko’pchilik brokerlarning bir vaqtdagi savdosi bilan aniqlanadi (baland tovush bilan erkin so’zlashish orqali) Ikki broker o’rtasidagi savdoda aniqlanadi Soni: Standartlashtirilgan (10) Savdolashiladi Sifat: Standartlashtirilgan (AQSh Savdolashiladi dollari) Ijro muddati: Standartlashtirilgan (har oyning 28, 29, 30- sanalari) Savdolashiladi Kontragentlar: Broker - hisob-kitob palatasi Broker-broker Tugatilishi (so’ndirilishi) Ofset operatsiyasi yordamida oson amalga Iloji yo’q

oshiriladi Opsion shartnomalari Yuqorida ko’rib chiqilgan mavzulardagi valyuta operatsiyalarida biz istiqbol baholarini hisobga olmagan edik. Odatda, qo’shimchalar sifatidagi mukofot yoki diskontlar kontragentlarning shu soha bo’yicha qanchalik ma'lumotga ega ekanligiga bog’liq va ular shartnoma predmeti bo’lib hisoblanadi. Shu munosabat bilan opsionlar bilan shartnomalar bu yerda muhim ahamiyat kasb etadi. Opsion - lotincha "optio" so’zidan olingan bo’lib, tanlov (vybor) ma'nosini beradi. Opsion - bu ma'lum bir aktivni shartnomada qayd etilgan bahoda, oldindan kelishilgan sanada yoki kelishilgan ma'lum bir davr ichida sotib olish yoxud sotish huquqini (sotib oluvchi opsioni uchun) boshqa shaxsga berilishi haqidagi ikki taraflama shartnomadir. Valyuta opsioni quyidagi shaklga ega bo’lgan, ikki broker (diler) o’rtasidagi shartnomadir: OPSION Davr Mijozning hisob raqami Ishtirokchi Kontragent Sotib olish Sotish Shartnoma Yetkazilish vaqti Turi "Strayk" baho Mukofot Soni Mazkur shartnoma bo’yicha bir broker (diler) yozib, opsionni boshqa brokerga beradi, boshqa broker esa uni sotib oladi va opsion shartlari ko’zda tutgan muddat ichida uni ("strayk" baho) o’rnatilgan kurs asosida opsionni yozib bergan shaxsdan (sotib oluvchi opsioni) ma'lum bir miqdordagi valyutani sotib olish yoki unga bu valyutani sotish (sotuvchi opsioni) huquqiga ega bo’ladi. Shunday qilib, opsion sotuvchisi valyutani sotishga (yoki sotib olishga) majbur, opsionni sotib oluvchi shaxs esa buni qilishi shart emas. Ya'ni, u valyutani

sotib olishi yoki sotib olmasligi (sotishi yoki sotmasligi) mumkin. Demak, opsion sotib oluvchini almashuv kursini kelishilgan "strayk" bahodan yuqori yoqimsiz o’zgarishidan himoya qiluvchi, valyuta xatarlarini sug’urta qilish shaklidir. Agarda opsionning almashuv kursi "strayk" bahodan ortib unga yoqimli tarafga o’zgarsa daromad olish imkonini beradi. Opsionning "strayk" bahoga nisbatan almashuv (joriy) kursining o’sishi "apsayd" (inglizcha "upside" - yuqori tomoni) deb ataladi. Uning "strayk" bahoga nisbatan pasayishi esa "daunsayd" (inglizcha "downside" - pastki tomoni) deb ataladi. Opsionning 3 turi mavjud, ya'ni: 1. Sotib olishga opsion ("call option") - bu opsionni sotib oluvchi shaxsni, valyuta kursining o’sish xavfidan (yoki ma'lum bir sanaga hisob-kitob qilishdan) o’zini himoya qilish maqsadida, mazkur valyutani sotib olish (yoki hisobkitobni amalga oshirish) huquqidir (majburiyati emas). 2. Sotishga opsion ("put option") - bu opsionni sotib olgan shaxsni, valyuta qadrsizlanishidan o’zini himoya qilish maqsadida, shu opsionni sotishga (yoki ma'lum bir sanaga hisob-kitob qilish) huquqini (majburiyatini emas) bildiradi. 3. Opsion stellaj (nemischa "stellage") yoki ("put-call option") - bu opsion egasiga valyutani bazis bahosi bo’yicha sotib olish yoki sotish huquqini beradi (bir vaqtning o’zida sotib olish va sotishni emas). Opsionda uning muddati ko’rsatiladi. Opsionning muddati - bu sana yoki ma'lum bir davr bo’lib, sana yoki davr mu dd ati o’tib ketsa, mazkur opsionni ishlatib bo’lmaydi. Opsionning 2 uslubi mavjud: a) Yevropacha va b) amerikacha. Yevropacha uslub - bunda opsion faqat ma'lum bir belgilangan sanaga ishlatilishi mumkin. Amerikacha uslub - bunda opsion, opsion davrining istalgan paytida ishlatilishi mumkin. Opsion o’z kursiga ega. Opsion kursi - bu uning strayk bahosidir (inglizcha "strike price"). Bu valyutani sotib olish ("put") yoki sotish ("call") mumkin bo’lgan, ya'ni opsion aktivi bahosidir.

Opsionni sotib oluvchi shaxs opsionni sotuvchi yoki uni yozib bergan shaxsga mukofot deb atalmish vositachilik haqini to’laydi. Mukofot bu, opsionning bahosidir. Opsionni sotib oluvchi shaxsning xatari shu mukofot miqdori bilan cheklanadi, o’z navbatida opsionni sotuvchi shaxsning xatari esa olingan mukofot miqdoriga kamayadi. Opsionga egalik qilish, uni sotib olgan shaxsga, oldindan bilib bo’lmaydigan kelgusidagi o’zgarishlardan o’zini himoya qilish imkonini beradi. Opsion shartnomasi, opsion egasi uchun ijro etilishi majburiy bo’lgan shartnoma emas. Shuning uchun ham, agarda opsion amalga oshirilmasa, egasi uni berib yuborishi yoki ishlatmasdan qoldirishi mumkin. Opsion va forvard shartnomalari o’rtasidagi asosiy farqlar: 1.Sotib oluvchi apsayddan foyda oladi. 2.Sotib oluvchi daunsayddan himoya qilingan. 3.Sotib oluvchi opsion uchun mukofot to’laydi. Mukofot, ya'ni opsionning bahosi quyidagi 2 elementdan tashkil topadi: a) ichki qiymat va b) davriy qiymat. Ichki qiymat (boshqacha nomi ichki qimmatligi) - bu, opsion egasini uni sotishdan olgan to’liq daromadi. Opsion mukofotining pastki chegarasi ichki qiymatga tengdir. Chunki sotuvchi opsionning strayk bahosi va joriy bahosi ("spot" kurs) sifatidagi farqdan kichik bo’lgan mukofotga rozi bo’lmaydi. Misol. "Spot" kurs 1AQSh dollari 1380 so’mni tashkil etadi. Opsiondagi sotib olish "strayk" bahosi 1370 so’m. Opsion egasi AQSh dollarlarini 1AQSh dollari 1370 so’m bahoda sotib olishi va 1AQSh dollari 1380 so’m bahoda sotishi mumkin. Bunda opsionning ichki qiymati 1 so’mni (1380 so’m - 1370 so’m) tashkil etadi. "Ichki qiymat" tushunchasidan kelib chiqqan holda opsionlar quyidagilarga farqlanadi: 1."Puldagi opsionlar" (inglizcha "in the money option"). 2."Pulni oldidagi opsionlar" (inglizcha "at the money option"). 3."Pulsiz opsionlar" (inglizcha "out of the money option").

Opsionning almashuv kursi uning shartnoma, strayk bahosidan yuqori bo’lsa "puldagi opsion" bo’ladi. "Puldagi opsion" mustaqil ijobiy qiymatga ega, ya'ni f'yuchers joriy bahosidan past bo’lgan sotish bahosiga ega sotuvchi opsioni yoki sotish bahosi, f'yuchers joriy bahosidan past bo’lgan sotib olish opsioni. Misol. Yanvarda ijro etiladigan f'yuchers 1 AQSh dollari - 1380 so’m bahoda sotilsa, unda ijrosi yanvarda, sotilish bahosi 1 AQSh dollari- 1370 so’m bo’lgan sotib oluvchi opsioni "pulda" 1 AQSh dollari-10 so’m bo’ladi. Bazis bahosi taxminan joriy bahosiga teng, ya'ni mustaqil bahosi nolga teng bo’lgan opsion - "pulni oldidagi opsion" bo’ladi. Salbiy mustaqil qiymatga ega bo’lgan opsion - "Pulsiz opsion" bo’ladi. Davriy qiymat opsionlar savdosida xavf-xatarlarni aks ettiradi. Bunday xatarlarni katta yoki kichikligiga "strayk" baho, valyuta kurslarining o’zgaruvchanligi, foiz stavkalari, valyuta bozoridagi talab va taklif miqdorlari ta'sir etadi. Opsionlar joriy bahosi va "strayk" baholarining tengligi sharoitida davriy qiymat o’zining eng katta miqdoriga etadi. Chunki, opsionlar joriy bahosining u yoki bu tarafga og’ish ehtimolligi nihoyatda yuqori. Agarda opsionning ijro sanasiga joriy bahosi ("spot" kurs) tebranish ehtimoli nolga yaqinlashsa, unda davriy qiymat ham nolga teng bo’ladi. Misol. Valyuta birjasida quyidagi parametrlarga ega AQSh dollarlarini sotib olishga opsion taklif etilmoqda: "put" (1 AQSh dollari uchun so’m) joriy kurs ("spot" kurs) 1000 so’m/"kool" AQSh dollari summasi 10000 AQSh dollari muddati 3 oy opsion kursi ("strayk" baho) 1200 so’m-1 AQSh dollariga mukofot 10 so’m-1 AQSh dollariga uslubi Yevropacha Opsionning sotib olinishi 10000 AQSh dollarini 3 oydan so’ng 1 AQSh dollari 1200 so’m kursi asosida sotib olish imkonini bermoqda, ya'ni xarajatlar 12000000 (10000$ x 1200 so’m) so’mni tashkil etmoqda. Opsion shartnomasini tuzgan paytda sotib oluvchi 10000000 so’m (10000$ x 1000 so’m) miqdorida mukofot to’laydi. Valyutani sotib olish

bilan bog’liq jami xarajatlar 13000000 so’mni (12000000 so’m + 100000 so’m) tashkil etadi. Opsionni sotib olib sotib oluvchi quyidagi imtiyozlarga ega bo’ladi: -opsion valyuta kursini ko’tarilishidan to’la himoya qiladi. Bizning misolimizda sotib oluvchi 1 AQSh dollari - 1200 so’m miqdoridagi kafolatlangan sotib olish kursiga ega. Agarda, opsionni ishlatilish kuniga kelib joriy kurs ("spot" kurs) opsion kursidan yuqori bo’lsa, sotib oluvchi bundan qat’iy nazar valyutani 1 AQSh dollari - 1200 so’m kursi asosida sotib oladi. Sotib oluvchi valyuta kursining pasayishidan ham yutadi. Agarda, opsionni ishlatilish kuniga kelib joriy kurs ("spot" kurs) opsion kursidan past bo’lsa, sotib oluvchi opsiondan foydalanmasligi mumkin va AQSh dollarlarini, kursning pasayishi oqibatida yutgan holda, naqdli bozorda sotib olishi mumkin. Sotib olishga opsion, egasiga valyutani nisbatan past kursda sotib olish va daromad olish huquqini beradi. Bu daromad quyidagi formula asosida aniqlanadi: D=(R1 - R0) x n - Cn, yoki D=(R1 - R0 - C) x n; bu yerda, D - sotib olishga opsiondan keladigan daromad; R1 - opsion ijrosi paytidagi bozordagi valyuta kursi (spot-kurs); R0 - "strayk" baho (valyutani sotib olishga opsion kursi); C - opsion mukofoti (opsion bahosi); n - opsion bo’yicha sotib olinayotgan valyuta miqdori. Sotishga opsion, egasiga bozor tomonidan past darajada baholangan valyutani nisbatan yuqori kursda sotish va daromad olish huquqini beradi. Bu daromad quyidagi formula asosida hisoblanadi: D= (R1 - R0 - C) x n. Opsion shartnomalari bu shunday forvard shartnomalariki, ular tuzilganidan so’ng mijoz shartnomaning bajarilishini talab etishi mumkin: a) shartnoma tuzilgan sanadan boshlab, xohlagan kunda va kelgusidagi istagan sanasigacha; b) ikki sana orasidagi xohlagan muddatida, bu ikkala sana kelgusidagi sanalardir.

Mijoz valyuta sotilishining aniq muddatiga ega bo’lmasa, to’lov muddatini o’z ichiga oladigan, to’la oylarni qoplay oladigan opsion shartnomalari ishlatiladi. Opsion shartnomaining qo’llanilishidan maqsad shundaki, forvard shartnomalarini yangilash yoki ularni bir necha kunga uzaytirish zaruratidan holis bo’lishdir. Bu esa kunlik hisobda juda qimmatga tushishi mumkin. Shuning uchun mijoz opsion shartnomaidan foydalangan holda hatto aniq muddatga ega bo’lmasa ham o’z valyuta xatarini qoplash imkoniga ega bo’ladi. Masalan, bankimizning mijozi may oyining oxirigacha 40000 CHF 10 aprelda to’lashi haqida biladi. U bank bilan 40000 CHFni shu muddat ichida ya'ni masalan 10 avgustdan to 10 iyungacha unga sotish haqida forvard opsionini tuzadi. Shunday qilib, bu shartnoma 2 oy ichidagi har qanday sanani o’z ichiga oladi. Bundan tashqari opsionlar qismlar bo’yicha ham ishlatilishi mumkin. Masalan, mijoz forvardli opsion shartlari asosida 3 iyuldan to 3 avgustgacha bo’lgan davr ichidagi xohlagan kunda 100000 SEKni sotish haqida shartnoma tuzadi. Bunga asosan u 20000 SEKni 5 iyulda, 50000 SEKni 15 iyulda va 30000 SEKni 1 avgustda sotishi mumkin. Forvardli opsion shartnomasi mijoz va bank o’rtasida tuzilayotgan paytda, sotuvchi hamda sotib oluvchining kurslari aniqlanishi lozim, chunki bank uni kotirovka qiladi. Albatta bank o’zi uchun qulay bo’lgan kursni shu opsion davri uchun kotirovka qiladi. Bu masala ahamiyatli, chunki mijoz shartnomaning ijro etilishini opsion davrining istalgan sanasida talab etishi mumkin. Bunda bank shunga ishonch hosil qilishi kerakki, mijoz bank hisobiga qulay kursga ega bo’lib qolmasin. Masalan, a) mijoz 1-martda, 1-martdan to 1-aprelgacha bo’lgan davrda 20000 USDni sotib olish haqida opsion shartnomasini tuzmoqchi. Bankning sotish kurslari quyidagicha: "Spot" kurs - 1,5250 USD 1 oylik forvard kursi - 1,10 cent mukofot

Bank o’zi uchun qulay bo’lgan kursni beradi, bu kurs opsion davrining ohirgi kuniga to’g’ri keladigan kursdir, ya'ni 1,5250 USD minus mukofot 1,10 cent = 1,5140 USD. Mijoz uchun funt sterlinglardagi sotish bahosi 13210,04 GBPni tashkil etadi (20000 USD : 1,5140 USD); b) Mijoz 1-martda 1-apreldan to 1-maygacha bo’lgan opsion shartnomaini 40000 SEKni sotish uchun tuzmoqchi deb faraz qilaylik. Bankning sotib olish shartlari: "Spot" kurs - 3,05 SEK 1 oylik forvard kursi - 1 1/2 mukofot 2 oylik forvard kursi - 2 1/2 mukofot Bank o’zi uchun qulay bo’lgan kursni kotirovka qiladi (3,05 - 1 1/2) 3,03 1/2 (1 aprel) yoki (3,05 - 2 1/2) 3,02 1/2 (1 may). Bunda bank sotib oladi va bank uchun qulay kurs 1-aprel kursi bo’ladi, ya'ni 3,03 1/2 (ikkala kursning ichida eng yuqorisi). Mijozga qilinadigan to’lov: 13179,57 GBPni tashkil etadi (40000 SEK: 3,03 1/2), bu yerda 3,03 1/2= 3,035ni tashkil etadi; v) Mijoz 1-martda, 1-may va 1-iyun oylari orasida 300000 CHF sotib olishi haqida bank bilan opsion shartnomaini tuzadi deb faraz qilaylik. Bank kurslari quyidagicha: "Spot" kurs - 196,50 yoki 198,00 2 oylik forvard kursi - 290 yoki 365 dis 3 oylik forvard kursi - 435 yoki 525 dis Bank uchun qulay sotib olish kurslari quyidagicha: (198 + 3,65) = 201,65 (1 may) yoki (198 + 5,25) = 203,25 (1 iyun). Bunda bank uchun arzon kurs bu yuqori kurs bo’ladi, ya'ni 203,25 va mijoz quyidagi summani oladi 1476,01 GBP (300000: 203,25). Yuqorida keltirilgan misollardan xulosa qilgan holda, forvard opsioni shartnomalari bo’yicha sotuvchi va sotib oluvchining kurslarini belgilashda quyidagilarga asoslanmoq lozim: Valyutaning forvard kotirovkasi Mukofot bilan Diskont bilan

Bankning sotish kursi Opsion davrining ohirgi kun kursi (a) Opsion davrining 1-kun kursi Bankning sotib olish kursi Opsion davrining 1-kun kursi (b) Opsion davrining ohirgi kun kursi (v) Svop shartnomalari Svop (ingl. "swap", "swop") - almashuv, almashtirish ma'nosini bildiradi. Svop operatsiyasi bu, hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan, taxminan teng hajmdagi xorijiy valyutani bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib olinishidir. Svop valyuta operatsiyasi bo’lib, valyutani "spot" shartlari asosida, milliy valyuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uni qayta sotib olinishini ko’zda tutadi. Demak, svop operatsiyasi bu, valyutani miqdor jihatidan teng summalarga, ular bo’yicha hisob-kitoblarni turli sanalarda amalga oshirish sharti bilan, bir vaqtning o’zida sotib olinishi va sotilishidir. Svop bu, valyutani so’nggi sotuv kafolati bilan vaqtinchalik sotib olishdir. Amaliyotda svop, bir vaqtning o’zida, valyuta almashuvi bilan bog’liq ikki alohida shartnomaning imzolanishini ko’zda tutadi. Bu shartnomalar qarama- qarshi yo’nalishlar va turli hisob-kitob sanalariga ega. Mazkur shartnomalarning biri bo’yicha birinchi valyuta ikkinchi valyuta hisobiga, ma'lum bir sanada yetkazib berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo’yicha esa birinchi valyuta ikkinchi valyutaga, boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi. Svop valyuta operatsiyalarini ko’p qollarda banklar amalga oshiradi. Bunda ikki bank o’rtasida ikki valyuta bilan almashuv ma'lum bir davrda bo’lib, shartnoma oxirida dastlabki valyutalar banklarga qaytariladi. Valyutalar bilan almashuv bir vaqtning o’zida tuziladigan, ammo valyutalarni turli sanalarda yetkazib berilishi ko’zda tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga

oshiriladi: "spot" bir shartnoma bo’yicha va "forvard" boshqa shartnoma bo’yicha. Buning natijasida ikkala bank ham "spot" shartlari asosida sotib olingan valyutani to u "forvard" shartlari asosida sotilgunga qadar o’z ixtiyoriga oladi. Barqaror iqtisodiyot va kapitallarning erkin harakati sharoitida forvard bozoridagi baholar foizlar farqlariga bog’langandir. Forvardli (hisob-kitob qilingan) kurs quyidagiga teng bo’ladi: F = (1+a) / (1+L) * S, bu yerda: F - valyutaning forvardli kursi; S - valyutaning "spot" kursi; a - banklararo kredit bo’yicha foiz stavkalari; L - Libor stavkasi (London banklararo stavkasi). Misol. AQSh dollarining joriy "spot" kursi 30 RUR (Rossiya rubli)ni tashkil etadi. Banklararo kreditlar bo’yicha foiz stavkasi yillik 12 foizdan to 16 foizgacha tebranib turibdi. Bu holda yillik foiz stavkasi 16 foiz va LIBOR stavkasi yillik 3,16 foizga teng bo’lganda AQSh dollarining 3 oylik forvard kursi: 0,29 ni tashkil etadi: F = (1+0,16)*3/12 / (1+0,0316)*3/12 * 30 = 33,46 RUR Barqaror bo’lmagan iqtisodiyot sharoitida hisob-kitob qilingan forvardli kurs qo’llanilmaydi. Valyuta bahosi shartnoma asosida belgilanadi. Svop shartnomalarining boshqa shartnomalardan qulayligi shundaki, ular valyuta xavf-xatarini to’la bartaraf etadi. Turli sanalarda sotib olingan va sotilgan valyutalar teskari svopni tashkil etgan holda sotilishi yoki sotib olinishi mumkin. Shuning uchun, agarda hisob-kitob sanalaridagi farqlar hisobiga qoplanmagan pozitsiya hosil bo’lsa, u osongina to’la qoplanishi yoki kamaytirilishi mumkin. Svop bu, joriy foiz stavkalari ta'siri ostida, bir valyutaning o’zgarib turadigan forvard marjasini boshqa valyuta forvard marjasiga qanday ta'sir etishi yuzasidan turli fikrga ega bo’lgan brokerlarning (diler) o’zaro aloqasidir. Svop operatsiyalarining asosiy qulayligi shundaki, uning ishtirokchilariga valyutalarni qisqa muddatli tebranishidan bezovtalanishga hojat yo’q, chunki bunday tebranishlar forvardli kursga sezilarli ta'sir etmaydi. Svop operatsiyalarida bir vaqtning o’zida "spot" va "forvard" kurslari belgilanadi hamda barcha holatlarda bu kurslar bir biridan farq qiladi.

Valyuta arbitraji Valyuta arbitraji bu, foyda olish maqsadida valyutalarning oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalardir. Arbitraj 2 shaklda bo’ladi: a) valyuta arbitraji va b) foiz arbitraji. Arbitraj quyidagicha tavsiflanadi: Valyuta arbitraji (fransuzcha "arbitrage") - bu, valyuta kurslari farqlari sifatida foyda olish maqsadida valyutaning bir vaqtning o’zida sotilishini hisobga olgan holda sotib olinishidir. Oddiy valyuta arbitraji bu, bir xorijiy valyuta va o’zbek so’mi bilan yoki ikki xorijiy valyutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir. Murakkab valyuta arbitraji bu, ko’p turdagi valyutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir. Muvaqqat valyuta arbitraji bu, ma'lum bir vaqt davomida valyuta kurslarining farqi sifatida foyda olishga qaratilgan operatsiyadir. U quyidagi operatsiyalarni o’z ichiga oladi: -valyutaning birinchi, spot kursi asosida sotib olinishi; -depozitning ochilishi; -valyutaning depozitda saqlanishi; -valyutaning depozitdan olinishi; -valyutaning ikkinchi, spot kurs asosida sotilishi. Misol. Arbitrajyor (xo’jalik sub’ekti) quyidagi shartnomalarni tuzadi: 1. Birjada 1300 so’m 1 USD joriy spot kursi asosida 10000 USD sotib oladi va shu summani 3 oydan so’ng 1 USD 1320 so’m kursi asosida sotish haqida forvard shartnomasini tuzadi. Valyutani sotib olishga uning xarajatlari: 10000 USD * 1300 = 13000000 so’m. 2.Sotib olingan 10000 USDni Xalqaro pul bozorida 3 oyga LIBOR yillik 3,16 foiz ustidan joylashtiradi (yoki vakolatli banklarda depozitga joylashtiradi). Bu operatsiyadan olingan daromad:

10000 USD * 3,16% * 3 / 100% * 12 oy = 79 USD 10000 USD + 79 USD = 10079 USD 3.Uch oydan so’ng shu 10079 USDni 1 USD 1320 so’m forvard kursi asosida sotadi. Tushum quyidagini tashkil etadi: 10079 USD * 1320 so’m = 13304280 so’m 4. Valyutani oldi-sotdisidan olingan foyda: 13304280 so’m - 13000000 so’m= 304280 so’m Valyuta arbitraji bo’yicha yillik foyda normasi: 304280 * 12 oy / 13000000 * 3 oy * 100% = 93,624 (%) Dilerlar bir oz boshqacha turdagi valyuta arbitrajini amalga oshirishlari ham mumkin. Ular birjada valyutani sotib olib, xorijiy bankka o’tkazadilar, xorijda bu valyutani naqdli shaklga o’tkazib, qaytib o’z mamlakatiga olib kiradilar. o’z mamlakatida bu valyutani ular ulgurji yoki chakana sotib oluvchilarga, ustiga qo’shimcha haq qo’ygan holda, erkin bozor bahosida sotishlari mumkin. Arbitraj ko’p qollarda spred shartnomalarining yakuni sifatida maydonga chiqadi. Spred shartnomasi hamma vaqt, bir vaqtning o’zida, bir valyutaning sotib olinishi va boshqa bir valyutaning sotilishini ko’zda tutadi. Bunday valyutalar kurslari albatta turli sur'atlarda birgalikda ko’tariladi yoki pasayadi. Bunda diler bir operatsiyada pul yo’qotishini va boshqa bir operatsiyada foyda olishini hisobga oladi. Fazoviy valyuta arbitraji bu, turli valyuta bozorlarida (turli birjalarda) mazkur valyuta kursi farqlari hisobiga foyda olish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyadir. Boshqacha qilib aytganda, bir vaqtning o’zida bir birjada valyuta sotib olinadi va boshqa birjada shu valyuta nisbatan yuqori kursda sotiladi. Fazoviy valyuta arbitraji quyidagi operatsiyalarni o’z ichiga oladi: 1.Birinchi spot kursi asosida valyutani sotib olinishi. 2.Sotib olingan valyutani boshqa joyga o’tkazilishi. 3.Valyutani ikkinchi spot kursi asosida sotilishi. 4.Valyutani sotilishidan olingan pulni boshqa joyga o’tkazilishi.

Foiz arbitraji bu, turli valyutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida foyda olish maqsadida xo’jalik sub’ektlarini (arbitrajyorlarni) o’z qisqa muddatli aktivlari va passivlari valyuta tarkibini tartibga solishga qaratilgan valyuta (konversion) hamda depozit operatsiyalarini o’zida mujassam etgan shartnomadir. Foiz arbitraji, bu pul bozorida bir vaqtning o’zida pullarni ma'lum bir foiz ustidan olinishi va nisbatan yuqori foiz hisobidan kreditga berilishi shaklida keng qo’llaniladi. Foiz arbitraji ikki shaklda ishlatiladi: a) forvardli qoplanish bilan va b) forvardli qoplanishsiz. Forvardli qoplanish bilan foiz arbitraji - bu, valyutani spot kursi asosida sotib olinishi, muddatli depozitga joylashtirilishi va shu vaqtning o’zida forvard kursi bo’yicha sotib yuborilishi. Foiz arbitrajining bu shakli valyuta xavfxatarlaridan holi. Bu operatsiya yuzasidan foyda manbai forvard marjasi hajmi bilan belgilanadigan, valyutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida va valyuta xatarlarini sug’urta qilish qiymati hisobiga olinayotgan daromadlar darajalarining farqi hisoblanadi. U quyidagi operatsiyalarni o’z ichiga oladi: 1.Arbitrajyor tomonidan USDda depozitning ochilishi. 2.Spot kursi asosida USDlarini SEKga aylantirish. 3.SEKni depozitda saqlash. 4.Depozit davri tugashi bilan arbitrajyor tomonidan SEKni olinishi. 5.Forvard kursi asosida SEKni USDlariga sotilishi. Forvardli qoplanish bilan foiz arbitrajiga misol: 1.400000 USD hajmdagi kapital qiymati 1,7500 spot kursi asosida SEK larga sotilganda 700000 SEK olinadi (400000 * 1.7500). 2.USD va SEK ni 6 oylik depozitga qo’yish mumkin: a) 400000 USD depozit 6 oydan so’ng yillik 3% hisobidan 406000 USD gacha ko’payishi mumkin (400000 USD * 3% * 6 oy / 100% * 12 oy). b) 700000 SEK depozit 6 oydan so’ng yillik 9% hisobidan 731500 SEK gacha ko’payishi mumkin (700000 SEK * 9% * 6 oy / 100% * 12 oy). Bu yerda ko’rinib turibdiki, SEK dagi kapital qiymati USD lardagi kapital qiymatiga nisbatan tezroq o’smoqda.

3.400000 USD "spot" shartlari asosida (1,7500 SEK) yetkazib berilganda 700000 SEK ni tashkil etadi. 731500 SEK esa forvard shartlari asosida 6 oydan so’ng yetkazilib berilganda 406000 USDni tashkil etadi. Shunday qilib, SEK ning 6 oylik forvard kursi USDga nisbatan quyidagini tashkil etadi: 731500 SEK / 406000 USD = 1,8017 SEK, ya'ni 1 SEK =0,55 USD. 4.Forvardli kurs 1 USD 0,0517 SEK -ga teng mukofot bilan hisoblangan (1,7500 - 1,8017). 5. SEKni USDlariga hisob-kitob qilingan kurs asosida sotilganda arbitrajyor zarar ko’rmaydi, ammo foyda ham olmaydi. Shuning uchun u SEK ning forvardli kotirovkasini mukofotdan kam miqdorda belgilaydi, masalan - 0,0317 SEK. 6.Unda forvard kursi hisob-kitob qilinganidan ko’p bo’ladi va 1,8017 - 0,0317 = 1,7700 SEK ni tashkil etadi, ya'ni 1 SEK = 0,5650 USDga teng bo’ladi. 7.0,0317 SEK spot operatsiyasidan arbitrajli foyda quyidagini tashkil etadi: 731500 SEK / 1,7700 SEK - 406000 USD = 7277 USD. Shunday qilib, arbitrajyorga foydani olish uchun forvard kursi foydasini hisoblash zarur va SEK forvard kotirovkasini mukofotdan past miqdorda belgilash kerak. Forvardli qoplanishsiz foiz arbitraji - bu, depozitga joylashtirish sharti bilan spot kursi asosida valyutaning sotib olinishi va depozit davri tugashi bilan uning spot kursi asosida teskari konversiya qilinishidir. U quyidagi operatsiyalarni o’z ichiga oladi: 1.Arbitrajyor tomonidan USDlarida depozit ochilishi. 2.Birinchi spot kurs asosida USDlarni SEK larga aylantirilishi. 3. SEK larning depozitda saqlanishi va depozit davri tugaganidan so’ng ularni depozitdan qaytib olinishi. 4.Ikkinchi spot kurs asosida SEK larning USDlariga o’tkazilishi va ularning arbitrajyor tomonidan olinishi. Forvardli qoplanishsiz foiz arbitrajiga misol:

1.200000 USD lariga yillik 3% hisobidan 6 oylik depozit ochiladi. Bunda 6 oydan so’ng kapitalning qiymati quyidagini tashkil etadi: 200000 USD * 3% * 6 oy / 100% * 12 oy = 3000 USD. 200000 USD + 3000 USD = 203000 USD. Depozit ochilish kunida USD-lari SEK larga 1,7350 spot kursi asosida aylantiriladi. Kapitalning qiymati 347000 SEK ni tashkil etadi (200000 * 1,7350 = 347000 SEK). 2. SEK bo’yicha 6 oylik depozit stavkasi yillik 9%. 6 oydan so’ng kapital qiymati quyidagini tashkil etadi: 347000 SEK * 9% * 6 oy / 100% * 12 oy = 15615 SEK 347000 SEK + 15615 SEK = 362615 SEK. 3.Depozitdan mablag’ olinish kuniga USDni SEK larga nisbatan kursi 1,7350ni tashkil etsa, unda SEK larni USDlariga o’tkazilishi kapitalning quyidagi qiymatini beradi: 362615 SEK / 1,7350 SEK = 209000 USD. 4.Arbitraj foydasi quyidagini tashkil etadi: 209000 USD - 203000 USD = 6000 USD. 5.Agarda SEK ning kursi ko’tarilsa, unda foyda ham ko’tariladi. Aksincha, SEK ning kursi pasayganda zarar ko’riladi. Forvardli qoplanishsiz foiz arbitraji shakli arbitrajyor uchun valyuta xatari bilan bog’liq, chunki uning natijasi nafaqat valyutalar bo’yicha foiz stavkalarining solishtirilishi, balki depozit muddati ichida valyuta kurslarining o’zgarishiga bog’liq. Erkin suzuvchi valyuta kurslari sharoitida valyuta kurslarining tebranishi odatda turli valyutalar foiz stavkalari orasidagi farqlardan ortib ketadi. Bu esa forvardli qoplanishsiz foiz arbitrajini o’tkazayotgan arbitrajyorlarga nafaqat foiz stavkalari miqdoriga qarashga, balki valyuta kurslarining kutilayotgan o’zgarishiga qarashga majbur etadi. Bunda valyuta kurslarining keskin ko’tarilishi shartnomani forvardli qoplanishsiz foiz arbitrajiga aylantiradi. Valyuta chayqovi lotincha "speculatio" - sinchiklab qidirish, kuzatish ma'nosini beradi. Bu vaqt davomida valyuta kurslarining o’zgarishi natijasida yoki

valyuta xavf-xatarlarini bilib, o’ziga qabul qilgan holda foyda olish maqsadida turli bozorlarda o’tkaziladigan operatsiyadir. Valyuta chayqoviga birinchi navbatda naqdli va naqdsiz valyutalarning kurslari farqiga qilinayotgan o’yin kiradi. Bunda so’mlarga naqdsiz erkin muomalada yuradigan valyuta sotib olinadi va u naqdli shaklga o’tkazilib, so’ng so’mlarga sotiladi.

Xulosa Spot ("Spot") operatsiyasi - bu bir zumda amalga oshiriladigan valyuta operatsiyasi bo’lib, sotuvchi sotgan valyutasini sotib oluvchiga 2 bank ish kuni davomida, shartnoma tuzilgan kun kursi bo’yicha yetkazishi lozim. "Spot" kurs - oldindan kelishuv yoki shartnoma sifatida rasmiylashtirilmagan, valyuta operatsiyalarida qo’llaniladigan (ishlatiladigan) oldi-sotdi valyuta almashuvi kursidir. Muddatli valyuta operatsiyalari deb, valyutalarni kelgusida yetkazib berish hamda ular bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish sharti bilan shartnoma tuzish kuni kursi asosida valyutani sotib olish yoki sotish tushuniladi. Ushbu operatsiyalar odatda valyuta kursi o’zgarishidan sug’urta qilishda yoki chayqov foydasini olishda ishlatiladi. F'yuchers operatsiyalari esa - bu, valyutalarni belgilangan summalari bilan birja bozorida almashish operatsiyalaridir. Valyuta f'yucherslari - bu, xorijiy valyutalar bilan to’lov muddati va bitimlarni standartlashtirilgan hajmlari ko’rsatilgan birjada amalga oshiriladigan muddatli valyuta operatsiyalaridir Svop operatsiyasi bu, hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan, taxminan teng hajmdagi xorijiy valyutani bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib olinishidir. Svop valyuta operatsiyasi bo’lib, valyutani "spot" shartlari asosida, milliy valyuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uni qayta sotib olinishini ko’zda tutadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с. 9. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 5-е изд. – М.: Издательскоторговая корпорация «Дашков и К˚», 2006. – 544 с. 10. Глобализация и национальные финансовые системы / Под ред. Дж. А.Хансона, П.Хонохана, Дж. Маджони. Пер. с анг. – М.: Издательство «Весь мир», 2005. – 320 с.

O'xshashlar

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Valyuta operatsiyalari va uning turlari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari 2

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi