Valyuta operatsiyalari va uning turlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Valyuta operatsiyalari va uning turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221.552734375 KB

Ko'chirib olish

Valuta operatsiyalari va uning turlari Reja: 1. Valuta bozori, uning turlari va ishtirokchilari. 2. Valuta operatsiyalari va ularniig turlari. SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari 3. Muddatli valuta operatsiyalari va ularning amalga oshirilishi.

1.Valuta bozori, uning turlari va ishtirokchilari Zamonaviy valuta bozori yalpi jahon xo’jaligi miqyosida amal qiluvchi, murakkab va muntazam iqtisodiy tizim sifatida maydonga chiqadi. Valuta bozori yangi sharoitlarga moslashgan holda tinimsiz rivojlanib kelgan. U xorijiy valutadagi veksellar bilan savdoning lokal markazlaridan tortib, to birdan bir haqiqiy xalqaro bozor shakligacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirda valuta bozori va valuta operatsiyalarini amalga oshirish texnikasini o’rganish bilan bog’liq masalalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Valuta bozorining amal qilish mexanizmini bilish O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy munosabatlarining samarali amalga oshirilishi uchun muhimdir. Valuta bozori – bu mexanizm bo’lib, uning yordamida xorijiy valutalarning oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalar amalga oshiriladi. Xorijiy valutalarning oldi-sotdisiga bo’lgan zarurat xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish paytida yuzaga keladi: tashqi savdoda, xorijiy valutada kredit berilganda, xorijiy valutadagi zaxiralarni valuta kursi tebranishidan sug’urta qilganda. Bir valutani boshqa bir valutaga o’tkazish zarurati shundaki, odatda, xalqaro savdo shartnomalari va kapital bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi shaxslar o’z milliy valutalariga ega mustaqil davlatlarda yashaydilar. Tabiiyki, xalqaro shartnomalarda ishtirok etuvchi har bir taraf hisob-kitoblarni o’z milliy valutasida amalga oshirishdan manfaatdor. Biroq xalqaro savdo shartnomalari va kapital bilan operatsiyalar erkin muomalada yuradigan valutada amalga oshirilmog’i lozim. Masalan, yaponiyalik eksportyor braziliyalik importyorga «Toyota» avtomobillarini sotmoqchi. Bunda eksportyor importyordan to’lovni yapon ieynasida, Braziliya kruzerosida yoki AQSH dollarida amalga oshirishni talab qilishi mumkin. To’lov valutasi oldindan kelishilib, shartnomada qayd etiladi. Ammo yuqoridagi misolda qanday valuta ishlatilishidan qat’iy nazar, u valuta kursidan kelib chiqqan holda boshqa valutaga o’tkazilishi lozim. Agar yapon iyenasi qo’llanilsa, unda braziliyalik importyor o’z milliy valutasini kurs asosida yapon iyenasiga aylantirishi lozim. Braziliya kruzerosi qo’llanilganda esa, aksincha, yaponiyalik eksportyorda ularni iyenaga aylantirish zarurati tug’ilardi.

Agar AQSH dollari qo’llanilsa, braziliyalik importyor kruzeroni AQSH dollarlariga, yaponiyalik eksportyor esa AQSH dollarini iyenaga aylantirishi kerak bo’ladi. Xorijiy valutalar bozorining asosiy vazifasi yuqoridagi misolda keltirilgan valutalarning o’zaro almashuvini amalga oshirishdir. Valuta bozorida valutalarni almashuv kursi shu valutalarga bo’lgan talab va taklif asosida shakllanadi. Milliy iqtisodiyotlarning baynalmilallashuvi, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ahamiyatining o’sishi, erkin suzadigan valuta kurslarining joriy etilishi valuta- moliyaviy sohaning ko’lami va ahamiyati, xususan, valuta bozori mavqeyi oshishiga olib keldi. Valuta bozori quyidagi funksiyalarni bajaradi: – tovarlar, xizmatlar va kapitallar xalqaro muomalasiga xiz-mat ko’rsatish; – iqtisodiy, siyosiy va boshqa omillar ta’sirida shakllanadigantalab va taklifni balanslash orqali valuta kurslarini aniqlash; – valuta risklaridan himoyalanish uchun mexanizmni taqdimetish; – davlat tomonidan pul-kredit va iqtisodiy siyosatni amalgaoshirishda bozordan foydalanish. Jahon valuta bozorining xususiyatlariga ko’ra, u aniq bir manzilga ega emas yoki ma’lum bir joyda jismonan mavjud emas. Jahon valuta bozori telefon hamda zamonaviy telekommunikatsion tizim orqali savdo amalga oshadigan bozordir. Bu bozorning o’ziga xos xususiyati nafaqat uning jismonan mavjud emasligida, balki uning sutkada 24 soat faoliyat ko’rsatishi, ochilmasligi va yopilmasligi, muomala hajmi jihatidan nihoyatda yirikligidadir, ya’ni 1 sutkada jahon valuta bozorida 1 trln AQSH dollari sotiladi va sotib olinadi. Valuta bozori rivojlanishiga xalqaro ssuda kapitallari bozorining kengayishi katta ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga, mazkur bozorlarning o’sib, bir-biriga kirishib ketish jarayoni kuchaymoqda. Hozirda banklararo valuta bozorida banknotalar yoki tangalar yo’q, boshqa to’lov vositalarining, ya’ni veksellar va cheklarning ahamiyati esa minimaldir. Valuta operatsiyasi har qanday moddiy asosni yo’qotdi, ya’ni milliy pul birliklari

bir-biriga nisbatan faqat korrespondent hisob raqamlaridagi yozuvlar sifatida mavjud. Bu esa, o’z navbatida, valuta bozori uchun yuqori darajadagi integratsiyaga erishish imkonini berdi. Valuta bozorining murakkab iqtisodiy tabiati, uning ko’p yo’nalishli tarkibiy tuzilishi, operatsiyalarning tashkil etilishi ularning obyektlari va subyektlari bilan belgilanadi. Valuta bozori banklararo, mijozlararo va birja bozorlarida, shuningdek, broker va to’g’ridan to’g’ri naqdli, muddatli va shu kabi bozorlarga bo’linadi. Umumiy olganda, valuta bozorini quyidagi turlarga bo’lish mumkin. 2-chizma. Valuta bozorining turlari Valuta bozori valuta munosabatlarining subyektlari va unda ishlatiladigan valutalarning soniga ko’ra, milliy, hududiy va jahon valuta bozorlariga bo’linadi. Milliy valuta bozorlari muayyan davlat hududida rezidentlar va xorijiy yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi valuta munosabatlarini o’z ichiga oladi. Bu bozorlar milliy valuta konvertatsiya qilinmaydigan va qattiq valuta cheklovlari mavjud bo’lgan paytda davlat tomonidan milliy pul va valuta tizimini shakllantirish bosqichida shakllanadi. Bunday mamlakatlarda faqat vakolatli («devizli» yoki «valutali») banklar jahon valuta bozoriga chiqa oladi. Jahon valuta bozorining konyunktura mexanizmi deganda, odatda, ushbu bozorda valutalarga bo’lgan talab va taklifning shakllanish mexanizmi tushuniladi. Bozorning konyunktura mexanizmi murakkab bo’lib, uni o’rganish moliyaviy vositachilar uchun nihoyatda muhimdir. Chunki bozorda, operatsiyalar o’tkazish jarayonida qaror qabul qilish uchun moliyaviy vositachilar ma’lum bir tahliliy ma’lumotlarga asoslanishi kerak. 2-jadval Valuta bozorlari ishtirokchilari va ular o’rtasida tuziladigan bitimlar Bozor Bitimlar Asoslar V aluta bozori V aluta birjasi Birjadan ta sh q ari v aluta bozori

ishtirokchilar i Tijorat banklari – mijozlar uchun bitimlar; – o’z mablag’lari asosida savdo – hisob- kitoblarning o’tkazilishi; – foyda olish yoki mijozlar bitimlari bo’yicha pozitsiyalarning balanslashuvi Tashkilotlar (eksportyor va importyorlar) – valutaning sotib olinishi; – valuta risklarini sug’urtalash uchun bitimlar; – xorijiy valutada kreditni olish va berish – xorijiy valutada to’lovlar; – tannarxning kalkulatsiyasi, valuta risklarini kamaytirish, imkoniyatlarini qo’llash uchun bazaning yaratilishi; – qulay shartlarning olinishi Markaziy banklar – valutani sotish olinishi; – intervensiyalar – to’lovlar, cheklar inkassatsiyasi, veksellar hisobi va boshqalar; – valuta bozorlarini ushlab turish

uchun valutani sotib olish, bozorlarning normal darajadagi faoliyatini amalga oshirish Brokerlar – kurslarni o’rnatish hamda valuta va foizli bitimlarda bevosita qatnashish – bitimlarni amalga oshirishdan olinadigan komission yoki foizli to’lovlar. Valuta bozorlarining ishtirokchilari ko’p bo’lib, ularni quyidagi jadvalda ko’rish mumkin.Barcha ishtirokchilarni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin, bular: 1. Passiv ishtirokchilar. Ular vaqti-vaqti bilan valutaoperatsiyalarini amalga oshirish ehtiyoji yuzaga keluvchi subyektlar bo’lib, ko’pincha yirik bitimlarga murojaat qilishadi. Banklarda o’rnatilgan narx bo’yicha hisob- kitobni amalga oshiradilar. 2. Aktiv ishtirokchilar. Ular «Market Makers» deb hamataladi. Asosan yirik va kam sonli bitimlarda ishtirok etib, o’z bo’limlariga va juda katta dilerlik shtatlariga egadirlar. Aynan ular bozorni shakllantiruvchilari hisoblanadi va passiv ishtirokchilar aynan ularga murojaat etadilar. Passiv ishtirokchilarga o’z narxlarini o’rnatadilar. 2. Valuta operatsiyalari va ularning turlari. SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari Valuta operatsiyalari – bu xorijiy valutada va valutaviy qimmatliklar bilan bo’ladigan oldi-sotdi operatsiyalaridir. Xorijiy valuta deganda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning banknotalari va almashinuvchi tangalari tushuniladi.

Valuta qimmatliklariga quyidagilar kiradi: – xorijiy valutada yozilgan qarz majburiyatlari, ya’ni oddiyveksellar va trattalar; – xorijiy valutada yozilgan qimmatli qog’ozlar; – oltin, platina va boshqa qimmatbaho metallar, toshlar. Valuta operatsiyalari asosan valuta bozorlarida amalga oshiriladi. Rasmiy valuta-moliya bozorining eng yiryk jahon markazlari London, Nyu-York, Frankfurt Mayn va Tokio kabi yirik shaharlarda ko’p sonli bo’limlar tarmog’iga va chet el valutasi zaxirasiga ega bo’lgan taniqli tijorat banklari faoliyat ko’rsatadi. Valuta bozorlarida amalga oshiriladigan valuta operatsiyalari mohiyatiga ko’ra quyidagicha bo’linadi. 3-chizma. Valuta bozorlarida amalga oshiriladigan valuta operatsiyalari Valuta qimmatliklaridan Xalqaro pul Mamlakat hududiga foydalanish bo’yicha o’tkazmalarning (dan) valuta qimmat- huquqlarning boshqa o’tish amalga oshirilishi liklarini olib kirish va bilan bog’liq operatsiyalar olib chiqish Valuta operatsiyalari Rezidentlar bilan cheklovlarsiz amalga oshiriladigan joriy valuta operatsiyalari Mamlakat Markaziy bank tomonidan rezidentlarga ruxsat etiladigan kapital harakati bilan bog’liq operatsiyalar

4-chizma. Valuta operatsiyalarining tasnifi Kengroq ma’noda valuta operatsiyalarining tasnifini 4-chizma ko’rinishida ifodalash mumkin. O’z navbatida, barcha valuta qimmatliklari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar o’z xarakteri va namoyon bo’lish usuliga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: 1) spot tiðidagi valuta operatsiyalari; 2) muddatli valuta operatsiyalari: – Forvard tiðidagi valuta operatsiyalari; – valuta opsionlari bilan bog’liq valuta operatsiyalari; – valuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valuta opera-tsiyalari. 3) svop tiðidagi valuta operatsiyalari. SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar). SPOT operatsiyasi – bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni davomida valuta ayirboshlash bo’yicha operatsiyadir. Spot-kurs – bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valutasini boshqa bir mamlakat valutasidagi bahosidir. Spotkurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy belgilangan rejimda ishlashdan qat’iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan vaqtda milliy valutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o’zida aks ettiradi. Asosan spot bitimlarining kursi – bu telegraf o’tkazmasi kursidir. Spot-kurs ikki xil yo’l bilan aniqlanadi: – valuta birjasida dilerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali;Muddati 180 kungacha bo’lgan eksport-import bitim-lar bo’yicha hisob-kitoblar Muddati 180 kungacha bo’lgan kreditlar olish va berish bilan bog’liq operatsiyalar Kapital qo’yilmalar bo’yicha olinadigan daromadlarning repatratsiyasi bo’yicha operatsiyalar Notovar xarakteridagi operatsiyalar To’g’ri va portfel investitsiyalar Ko’chmas mulkni to’lash uchun pul o’tkazmalari Eksport-import kontraktlarning muddatini cho’zish bo’yicha hisob-kitoblar Joriy bo’lmagan boshqa turdagi valuta operatsiyalari Muddati 180 kungacha bo’lgan kreditlar olish va berish

– birjadan tashqari savdoda dilerlarning o’zaro telefon orqalisavdosida. Valuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi kursi) ga bo’linadi. Valuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valuta bitimini har doim o’zi uchun foydali kurs bo’yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy valutani har doim qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish bahosi) harakat qiladilar. Bu valuta-tijorat operatsiyalarning asosiy tamoyilidir. Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini qoplash va qisman valuta riskini sug’urtalashga yo’naltiriladi. Agar bank amalga oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontrbitim hisobiga qoplasa, u marja hisobiga foyda ko’radi. Shuning asosida banklar valuta operatsiyalari bo’yicha mijozlarni ko’proq jalb qilishdan manfaatdor. Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga (albatta komissiya haqini chegirib tashlasa) teng bo’lishi ham mumkin. Umuman olganda, spot operatsiyalari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda olishga imkon bersa, ikkinchi tomondan mavjud valuta operatsiyalari orasida risk darajasida eng yuqori bo’lgan valuta operatsiyasi hisoblanadi. Sababi shuki, spot operatsiyalarini amalga oshirish vaqti qisqa bo’lganligi tufayli, odatda, u sug’urta qilinmaydi. Shuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot operatsiyalarini katta hajmda amalga oshirmaydi, chunki bunda spot operatsiyasi muddati uzayib ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va qisqa valuta pozitsiyalarini ham maksimal darajada qisqartirishga harakat qiladi. Naqd valuta operatsiyalari asosan spot shartlarida amalga oshiriladi. Buning mohiyati shundaki, valuta sotish-sotib olish bitimi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo’yicha ikkinchi ish kunida naqd valuta yetkazib beriladi. Bu operatsiyalar keng tarqalgan bo’lib, jami valuta bitimlarining 90 foizga yaqinini tashkil etadi. Valuta bozorining ishtirokchilari bo’lgan banklar o’z nomidan o’zi uchun, yana o’z nomidan mijozlari uchun valuta sotib olishi yoki sotishi mumkin. Agar banklar o’z hisobiga valutani sotsa yoki sotib olsa, bu operatsiyalar ular yoki foyda olish

uchun, yoki o’z likvidligini ushlab turish uchun, yoki chet eldan bank uchun jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun amalga oshiradi. Spot bitimlari bo’yicha valuta oluvchi bank tomonidan ko’rsatilgan hisobvaraqlarga yetkazib beriladi. Bitimda ko’rsatilgan kurs spot-kurs deyiladi. Xuddi mana shu kurslar asosida valuta bozoridagi muddatli kurslar ham, valutani yetkazib berish bo’yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun kurslar ham aniqlanadi. Spot operatsiyalari yordamida banklar o’z mijozlarining chet el valutasidagi ehtiyojlarini, kapitallarning harakatini, shuningdek, bir valutaning boshqa valutaga oqib o’tishini ta’minlaydi, arbitraj va spekulyativ operatsiyalarni amalga oshiradi. Spot operatsiyalari risk darajasi eng yuqori operatsiya hisoblanadi. Foyda olish uchun banklar arbitraj va spekulyativ bitimlarini amalga oshirish mumkin. Arbitraj bitimlar turli valuta bozorlarida mavjud bo’lgan valuta kurslari o’rtasidagi farqlardan foyda olish maqsadida chet el valutasini qayta sotish (sotib olish) bo’yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valuta bir valuta bozoridan sotib olinsa va boshqa valuta bozorida sotilsa – bu keng tarqalgan arbitraj deyiladi. Agar foyda vaqt o’tishiga qarab kurslar o’zgarishidan yuzaga keladigan bo’lsa, vaqtinchalik arbitraj deyiladi. 3. Muddatli valuta operatsiyalari va ularning amalga oshirilishi Muddatli valuta operatsiyalari – bitim tuzilgandan keyin bitimdagi kurs bo’yicha kelishilgan xorijiy valutani ma’lum muddat o’tgach yetkazib berishga kelishiladigan valuta bitimlaridir. Bundan muddatli valuta operatsiyalarining ikki xususiyati kelib chiqadi: 1. Bitim tuzilishi bilan bajarilishi o’rtasida ma’lum davr-vaqtbor. 2. Muddatli valuta operatsiyalari bo’yicha valuta kursi ma’lummuddat o’tganidan keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan paytda belgilanadi. Odatda, bu operatsiyalar valuta kursi o’zgarishidan himoyalanish yoki qo’shimcha foyda olish maqsadida amalga oshiriladi. Muddatli valuta operatsiyalarining quyidagi turlari mavjud: – forvard operatsiyalari;

– fyuchers operatsiyalari; – opsionlar bilan operatsiyalar; – SVOP operatsiyalari;– valuta arbitraji. Forvard operatsiyalari. Muddatli valuta operatsiyalari deb belgilangan, ammo ikki ish kunidan oshiq bo’lgan muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Forvard valuta bitimi – bu voz kechib bo’lmaydigan va bank bilan uning mijozi o’rtasidagi ma’lum miqdordagi kelishilgan valutani bitim tuzilayotgan vaqtda qayd qilingan ayirboshlash kursida kelgusi muddatlarda amalga oshirish bo’yicha majburiyatlarning bajarilishidir. Bu vaqt aniq bir sana yoki ikki sana orasida namoyon bo’ladi. Forvard valuta bitimining o’ziga xos xususiyatlari mavjud: a) bu voz kechib bo’lmaydigan va majburiy shartnomadir.Bitim tuzilgandan keyin mijoz bitimdan voz kechishga haqqi yo’q. Mijoz shartnomada ko’rsatilgan chet el valutasini sotib olishi yoki sotish shart; b) bitim chet el valutasidagi aniq bir miqdorni tashkil etadi.Mijoz bitimda ko’rsatilgan miqdordan ko’proq valutani sotib olishga ham, sotishga ham haqqi yo’q; v) bitim kelishilgan aniq bir sanada bajarilishi shart. Mijoz forvard bitimining bajarilish sanasini uzoqlashtira yoki yaqinlashtira olmaydi. Agar bank sotish va sotib olish haqida bitim tuzsa, u faqat mijoz bilan kelishmay, balki tashqi valuta bozori bilan aloqa qiladi. Bu shuni anglatadiki, bank mijoz yoki bir qancha mijozlar bilan tuzgan forvard bitimlari uchun, albatta, valuta bozori orqali valutaning sotib olinishi yoki sotilishi qoplanishini ta’minlashi kerak. Dilerning pozitsiyasi har qanday ma’lum kun yoki davr oxirida doimo teng holga kelishi shart. Bu shuni anglatadiki, sotib olinayotgan va sotilayotgan valutalar balanslashtiriladi. Agar mijoz qandaydir sabab bilan bitim shartlarini bajara olmagan holda bank, baribir, bozor bilan tuzgan bitimini bajarishi kerak bo’ladi. Shuning uchun bank mijozidan bitimda kelishilgan barcha shartlar bajarilishini talab qilishi shart. Mijoz

shartlarni bajara olmagan taqdirda bank bitimning muddatini «uzaytiradi» yoki «yopadi». Forvard valuta bitimi qat’iy belgilangan yoki opsionli bo’ladi. a) qat’iy belgilangan valuta bitimi – kelgusida aniq bir sana-da bajarilishi shart bo’lgan bitim. b) opsionli valuta bitimi – mijozning xohishiga ko’ra yokibitim tuzilgan vaqtdan uning bajarilishigacha bo’lgan davr ichida xohlagan kunda amalga oshiriladi. Forvard kursi spot-kursidan forvard marjasi miqdoriga farq qiladi. Marja mukofot ko’rinishda bo’lishi mumkin, bunda forvard-kurs spot-kursdan yuqori bo’ladi; yoki diskont (chegirma) ko’rinishida bo’lishi mumkin, bunda forvard kurs spotkursdan past bo’ladi. Forvard valuta bitimi asosan to’lovlarni sug’urtalash uchun qo’llaniladi. Muddatli bitimlar bo’yicha son ko’rinishida kotirovkalanadigan valuta kurslari autrayt deyiladi. Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat operatsiyalarini amalga oshirayotganda valuta riskidan sug’urtalanish imkonini beradi. Tijorat operatsiyalarini sug’urtalashning mohiyati shundaki, tashqi savdo, tijorat banklari bilan birga valuta kursi harakatidan salbiy natijalarni, ya’ni riskni yo’qotish maqsadida valutani sotish-sotib olish bitimi ham tuziladi. Xorijiy valutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shuningdek, turli nosavdo, moliya operatsiyalarini sug’urtalash bilan ham shartlanadi: – xorijiy valutadagi qimmatli qog’ozlarga qo’yilmalar, pulbozoridagi depozitlar, xorijdagi filiallarga berilgan qarzlar, to’g’ri investitsiyalar va boshqalar valuta aktivlarini tashkil etadi va ular mos valutani muddatli, sotish yo’li bilan sotilishi kerak; – chet el valutasida xorijiy kapitallar bozoridan olingan qarz-lar valuta passivlarini tashkil etadi va sug’urtalash mos valutani muddatga sotish yo’li bilan amalga oshiriladi. Chet el valutasidagi muddatli bitimlar quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:

– tijorat maqsadlarida valuta konversiyasi, ya’ni valuta riskinisug’urtalash uchun valuta tushumlarini oldindan sotish yoki to’lovlar uchun xorijiy valutani sotib olish; – xorijga portfel va to’g’ri investitsiyalarni, ular amalga oshi-rilgan valuta kursining mumkin bo’lgan pasayishi natijasidan ko’riladigan zararlardan sug’urtalash; – kurslar o’rtasidagi farqdan spekulyativ foyda olish. Muddatli valuta operatsiyalarini konversiya, sug’urtalash va chayqovchilik operatsiyalarga bo’lish mumkin. Ularning barchasida chayqovchilik elementi mavjud. Fyuchers operatsiyalari. Muddatli valuta operatsiyalaridan yana biri bo’lgan moliyaviy fyuchers bitimlari 1970-yilda xalqaro valuta bozorida birinchi bor qo’llanilishining o’zidayoq keng tarqaldi. Bu operatsiya aktivlarni bitim imzolanayotgan paytdagi narxlar bo’yicha biror vaqt o’tishi bilan sotib olishni yoki sotishni ifodalaydi. Bu oldi-sotdi operatsiyasi fyuchers shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Unda operatsiyaga muddati, mijozlarning hisob raqami, qatnashchilari, kontragentlar, oldi-sotdi obyekti, mol yetkazib berish muddati, mol miqdori va narxlari ko’rsatiladi. Valuta fyuchersi esa kelgusi valuta oldi-sotdisiga tuzilgan shartnoma bo’lib, u bo’yicha sotuvchi ko’rsatilgan muddatda o’rnatilgan kurs bo’yicha aniq bir valuta miqdorini sotish, xaridor esa mazkur valutani shu shartlarda sotib olish majburiyatlarini oladi. Fyuchers shartnomasi uning bajarilish muddati yetib kelgunga qadar xaridor tomonidan sotilib, keyingi xaridorlarga ham qayta sotilishi mumkin. Shuning uchun fyucherslar savdosida: 1. Valuta bo’yicha kelajakda valuta kursi o’zgarishini ko’rabilish; 2. Fyuchers amal qilish muddatida doimo kurs o’zgarishlarinikuzatib borish va noxush holat ko’rina boshlanganda undan o’z vaqtida xalos bo’lish muhim ahamiyat kasb etadi. Fyuchers shartnomalari ikki vazifani amalga oshiradi:

a) investorlarga bozorda valuta kursining noxush o’zgarishlari bilan bog’liq bo’lgan riskni xeirlashga imkon beradi; b) birjadagi chayqovchilarga bundan foyda olishga imkon be- radi. Fyuchers operatsiyalaridan olinadigan foyda marja deb ham yuritiladi. Fyuchers bitimlari forvard bitimlaridan farq qilgan holda: – juda oddiy bekor qilinadi; – valutaning qat’iy belgilangan summasida tuziladi; – rasmiy birjalarda sotiladi va bunda faqat og’zaki oldi-sotdi qilish tan olingan; – Fyuchers sotuvchilari fyuchers majburiyatlarining bajarilishini kafolatlash uchun birja dilerlariga pullik marjali to’lashni ko’zda tutishlari kerak. Opsionlar bilan bitimlar . Muddatli valuta operatsiyalarining yana bir turi – bu valuta opsionlaridir. Opsion – lotincha so’z «optio»dan olingan bo’lib, «tanlov» ma’nosini beradi. Opsion – bu ma’lum bir aktivni shartnomada qayd etilgan bahoda, oldindan kelishilgan sanada yoki kelishilgan ma’lum bir davr ichida sotib olish yoki sotish huquqini (sotib oluvchi opsioni uchun) boshqa shaxsga berilishi haqidagi ikki taraflama shartnomadir. Mazkur shartnoma bo’yicha bir broker (diler) yozib, opsionni boshqa brokerga beradi, boshqa broker esa uni sotib oladi va opsion shartlari ko’zda tutgan muddat ichida uni («strayk» baho) o’rnatilgan kurs asosida opsionni yozib bergan shaxsdan (sotib oluvchi opsioni) ma’lum bir miqdordagi valutani sotib olish yoki unga bu valutani sotish (sotuvchi opsioni) huquqiga ega bo’ladi. Shunday qilib, opsion sotuvchisi valutani sotishga (yoki sotib olishga) majbur, opsionni sotib oluvchi shaxs esa buni qilishi shart emas. Ya’ni u valutani sotib olishi yoki sotib olmasligi (sotishi yoki sotmasligi) mumkin. Demak, opsion sotib oluvchini almashuv kursini kelishilgan «strayk» bahodan oshiq yoqimsiz o’zgarishidan himoya qiluvchi, valuta risklarini sug’urta qilish shaklidir. Agar

almashuv kursi «strayk» bahodan oshib, ijobiy tomonga o’zgarsa, opsion daromad olish imkonini beradi. Opsionning «strayk» bahoga nisbatan almashuv (joriy) kursining o’sishi «apsayd» (inglizcha «upside» – yuqori tomoni) deb ataladi. Uning «strayk» bahoga nisbatan pasayishi esa «daunsayd» (inglizcha «downside» – pastki tomoni) deb ataladi. Opsionning 3 turi mavjud, ya’ni: 1. Sotib olishga opsion («call option») – bu opsionni sotiboluvchi shaxsning, valuta kursining o’sish xavfidan (yoki ma’lum bir sanaga hisob-kitob qilishdan) o’zini himoya qilish maqsadida uning mazkur valutani sotib olish (yoki hisob- kitobni amalga oshirish) huquqidir (majburiyati emas). 2. Sotishga opsion («put option») – bu opsionni sotib olganshaxsning valuta qadrsizlanishidan o’zini himoya qilish maqsadida shu opsionni sotishga (yoki ma’lum sanaga hisob-kitob qilish) huquqini (majburiyatini emas) bildiradi. 3. Opsion stellaj (nemischa «stellage») yoki («put-call option»)– bu opsion egasiga valutani bazis bahosi bo’yicha sotib olish yoki sotish huquqini beradi (bir vaqtning o’zida sotib olish va sotishni emas). Opsionda uning muddati ko’rsatiladi. Opsionning muddati – bu sana yoki ma’lum bir davr bo’lib, sana yoki davr muhlati o’tib ketsa, mazkur opsionni ishlatib bo’lmaydi. Opsionning 2 andozasi mavjud: a) yevropacha va b) amerikacha. Yevropacha andozasi – bunda opsion faqat ma’lum bir belgilangan sanaga ishlatilishi mumkin. Amerikacha andozasi – bunda opsion davrining istalgan paytida opsion ishlatilishi mumkin. Opsion o’z kursiga ega. Opsion kursi – bu strayk bahodir (inglizcha «strike price»). Bu valutani, ya’ni opsion aktivini sotib olish («put») yoki sotish («call») mumkin bo’lgan bahosidir. Opsionga egalik qilish uni sotib olgan shaxsga oldindan bilib bo’lmaydigan kelgusidagi o’zgarishlardan o’zini himoya qilish imkonini beradi. Opsion shartnomasi opsion egasi uchun ijro etilishi majburiy bo’lgan shartnoma emas.

Shuning uchun ham, agar opsion amalga oshmasa, egasi uni berib yuborishi yoki ishlatmasdan qoldirishi mumkin. Svop shartnomalari. Svop (ingl. «swap», «swop») – almashuv, almashtirish ma’nosini bildiradi. Svop operatsiyasi – bu hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan, taxminan teng hajmdagi xorijiy valutaning bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib olinishidir. Svop valuta operatsiyasi valutaning «spot» shartlari asosida milliy valuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uning qayta sotib olinishini ko’zda tutadi. Demak, svop operatsiyasi – bu valutaning miqdor jihatidan teng summalarga, ular bo’yicha hisobkitoblarni turli sanalarda amalga oshirish sharti bilan bir vaqtning o’zida sotib olinishi va sotilishidir. Svop – bu so’nggi sotuv kafolati bilan valutani vaqtinchalik sotib olishdir. Amaliyotda svop bir vaqtning o’zida valuta almashuvi bilan bog’liq ikki alohida shartnomaning imzolanishini ko’zda tutadi. Bu shartnomalar qarama-qarshi yo’nalishlarga va turli hisobkitob sanalariga ega. Bu shartnomalarning biri bo’yicha birinchi valuta ikkinchi valuta hisobiga ma’lum bir sanada yetkazib berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo’yicha esa birinchi valuta ikkinchi valutaga boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi. Svop valuta operatsiyalarini ko’p hollarda banklar amalga oshiradi. Bunda ikki bank orasida ikki valuta bilan almashuv ma’lum bir davrda bo’lib, shartnoma oxirida dastlabki valutalar banklarga qaytariladi. Valutalar bilan almashuv bir vaqtning o’zida tuziladigan, ammo valutalarning turli sanalarda yetkazib berilishi ko’zda tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga oshadi: «spot» bir shartnoma bo’yicha va «forvard» boshqa shartnoma bo’yicha. Buning natijasida ikkala bank ham «spot» shartlari asosida sotib olingan valutani to u «forvard» shartlari asosida sotilgunga qadar o’z ixtiyoriga oladi. Barqaror iqtisodiyot va kapitallarning erkin harakati sharoitida forvard bozoridagi baholar foizlar farqlariga bog’langan. Svop shartnomalarining boshqa shartnomalarga nisbatan qulayligi shundaki, ular valuta riskini to’la bartaraf etadi. Turli sanalarda sotib olingan va sotilgan valutalar teskari svopni tashkil etgan holda sotilishi yoki sotib olinishi mumkin.

Shuning uchun hisob-kitob sanalaridagi farqlar hisobiga qoplanmagan pozitsiya hosil bo’lsa, u osongina to’la qoplanishi yoki kamaytirilishi mumkin. Svop – bu joriy foiz stavkalari ta’siri ostida, bir valutaning o’zgarib turadigan forvard marjasini boshqa valuta forvard marjasiga qanday ta’sir etishi yuzasidan turli fikrga ega bo’lgan brokerlarning (diler) o’zaro aloqasidir. Amaliyotda foiz stavkasining svopi va valuta svopi farqlanadi. Foiz stavkasining svopi – bu kreditning asosiy shartli summasi bo’yicha AQSH dollaridagi foiz to’lovlari bilan ma’lum bir muddatga ikki taraf orasida ayirboshlash to’g’risidagi kelishuvdir. «Kreditning asosiy summasi» yoki «prinsiðial» atamasi svopni belgilovchi nazariy asosga tegishlidir. Shunday qilib, kreditning asosiy shartli summasi – bu foizlar nisbatan hisoblanadigan oddiy summadir. Asosiy summa bilan almashilmaydi. Muddat bir yilgacha muddatdan to 15 yilgacha bo’lishi mumkin. Biroq aksariyat shartnomalar 2 yildan 10 yilgacha muddatga tuziladi. Foiz to’lovlari svopining asosiy 2 shakli mavjud bo’lib, bular kuponli svop va bazaviy svop hisoblanadi. Kuponli svopda ishtirokchi taraf, shartnoma paytida ma’lum bir g’aznachilik obligatsiyasiga nisbatan marja sifatida hisoblangan, qat’iy belgilangan stavkani to’laydi. Shu vaqtning o’zida boshqa taraf shartnoma muddati davrida o’rnatilgan indeksga nisbatan davriy asosda o’zgarib turadigan, erkin o’zgarib turuvchi stavkani to’laydi. Bazaviy svopda esa shartnomada ishtirok etuvchi ikki taraf turli stavkalarga asoslangan, erkin o’zgarib turuvchi foiz to’lovlari bilan o’zaro almashadilar. Asosan ushbu nisbatan ochiq (to’g’ri) mexanizmdan foydalangan holda, foiz stavkasining svopi obligatsiyalar chiqarilishi, aktivlar, passivlar va har qanday naqd pul oqimining bir turdagi ko’rinishdan boshqa turdagi ko’rinishga hamda ba’zi bir variantlarda shartnoma tarkibidagi bir valutani boshqa valutaga transformatsiya qiladi. Svop bozori moliyaviy resurslar manbalari orasidagi aloqaning ulkan (global) hajmga oshishiga sabab bo’ldi. Institutlar tomonidan moliyaviy qarorlar qabul qilinishining tahlil etish uslublarini keskin o’zgartirib yubordi. Bu, albatta,

svoplarning aktivlar va majburiyatlarini boshqarishning yangi samarali yo’llarini ta’minlash bilan ham bog’liq. Valuta svopi. Valuta svopi foizli svop foydalangan uslub orqali naqdli oqim tarkibini qat’iy belgilangan stavkadan erkin suzuvchiga o’zgartirishi hamda svop mexanizmi orqali valutaning o’zini ham o’zgartirishi mumkin. Bunday tusdagi shartnoma foizlivaluta svopi yoki oddiy valuta svopi deb ataladi. Foiz svopi va valuta svopi orasidagi asosiy farq shundaki, valuta svopi nafaqat foiz to’lovlari bilan almashinishni, balki asosiy summa (prinsiðial) bilan birlamchi va yakuniy almashuvni ham o’z ichiga oladi. Birlamchi almashuv svopning boshida, yakuniy almashuv esa svop muddatining tugash sanasida amalga oshadi. O’zining bu mazmuniga ko’ra valuta svopi kompensatsion kredit yoki parallel zayomlarga juda o’xshab ketadi. Svoplardan foydalanish keng tarqalgan: bu endi bir nechta tanlov instrumentlaridan iborat ixtisoslashgan moslama emas. Svoplardan kapital qiymatini pasaytirish, risklarni boshqarish va yalpi iqtisodiyotda katta miqyosda ishlatish maqsadida foydalaniladi. Svoplar jahonning turli kapitallar bozorlarida arbitrajni olish uchun ham qo’llaniladi. Qarz oluvchilar va kreditorlar sintetik instrumentlarni yaratib, yangi bozorlarga svop texnologiyasidan foydalangan holda kirib boradilar. Masalan, yangi, «potolok/pol» singari kelishuv ko’rinishidagi opsion xarakteristikalari bilan svop tarkibiy tuzilmalari va svop hosilalari ishlab chiqilgan edi. Valuta arbitraji – bu foyda olish maqsadida valutalarning oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalardir. Arbitraj 2 shaklda bo’ladi: a) valuta arbitraji va b) foiz arbitraji. Valuta arbitraji (fransuzcha «arbitrage») – bu valutaning, uning bir vaqtning o’zida sotilishini hisobga olgan holda, valuta kurslari farqlari sifatida foyda olish maqsadida sotib olinishidir. Oddiy valuta arbitraji – bu bir xorijiy valuta va o’zbek so’mi bilan yoki ikki xorijiy valutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir.

Murakkab valuta arbitraji – ko’p turdagi valutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir. Muvaqqat valuta arbitraji – ma’lum bir vaqt davomida valuta kurslarining farqi sifatida foyda olishga qaratilgan operatsiyadir. U o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi: – valutaning birinchi spot-kursi asosida sotib olinishi; – depozitning ochilishi; – valutaning depozitda saqlanishi; – valutaning depozitdan olinishi; – valutaning ikkinchi spot-kurs asosida sotilishi. Arbitraj ko’p hollarda spred shartnomalarining yakuni sifatida maydonga chiqadi. Spred shartnomasi doimo bir vaqtning o’zida bir valutaning sotib olinishi va boshqa bir valutaning sotilishini ko’zda tutadi. Bunday valutalar kurslari albatta birga, ammo turli sur’atlarda ko’tariladi yoki pasayadi. Bunda diler bir operatsiyada pul yo’qotishini va boshqa bir operatsiyada foyda olishini hisobga oladi. Fazoviy valuta arbitraji – bu turli valuta bozorlarida (turli birjalarda), mazkur valuta kursi farqlari hisobiga foyda olish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyadir. Boshqacha aytganda, bir vaqtning o’zida bir birjada valuta sotib olinadi va boshqa birjada shu valuta nisbatan yuqori kursda sotiladi. Fazoviy valuta arbitraji o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi: 1. Birinchi spot-kursi asosida valutani sotib olish. 2. Sotib olingan valutaning boshqa joyga o’tkazilishi. 3. Valutaning ikkinchi spot-kursi asosida sotilishi. 4. Valutaning sotilishidan olingan pulni boshqa joyga o’tkazish. Foiz arbitraji – turli valutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida foyda olish maqsadida xo’jalik subyektlarining (arbitrajyorlarning) o’z qisqa muddatli aktivlari va passivlari valuta tarkibini tartibga solishga qaratilgan valuta (konversion) va depozit operatsiyalarini o’zida mujassam etgan shartnomadir. Foiz arbitraji pul bozorida bir vaqtning o’zida pullarning ma’lum bir foizga olinishi va nisbatan

yuqori foiz asosida kreditga berilishi shaklida keng qo’llaniladi. Foiz arbitraji ikki shaklga ishlatiladi: a) forvardli qoplanish bilan va b) forvardli qoplanishsiz. Forvardli qoplanish bilan foiz arbitraji – valutaning spotkursi asosida sotib olinishi, muddatli depozitga joylashtirilishi va shu vaqtning o’zida forvard kursi bo’yicha sotib yuborilishidir. Foiz arbitrajining bu shakli valuta risklaridan holi. Bu operatsiya bo’yicha foyda manbayi, forvard marjasi hajmi bilan belgilanadigan, valutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida va valuta risklarini sug’urta qilish qiymati hisobiga olinayotgan daromadlar darajalarining farqi hisoblanadi.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»giQonun. – T.: «O‘zbekiston». 1995-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto‘g‘risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2004. 6. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O‘zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O‘zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O‘zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: «O‘zbekiston», 2009. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish – davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral. 12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng

muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2008-yil 9-fevral. 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O‘quv qo‘llanma. – T. 14. «Moliya». 2000-yil 15. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 16. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O‘qituvchi», 2003-yil. 17. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet. 18. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop risola.– T., 2009. 19. G‘afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» asarini o‘rganish bo‘yicha, o‘quvuslubiy qo‘llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil. 20. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6. 21. Xamidov I.A., Alimov A.M. O‘zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg‘armasi» nashr., 2001-yil. 22. Xudoyberdiyev Z.Ya., G‘afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. O‘quv qo‘llanma. – T.: «O‘zbekiston». 2009-yil. 23. Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral. 24. Internet saytlarihttp://cbu.st.uz/uz/press. http://uba.uz/news.aspx?nidq584. 25. http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz http://www.uza.uz

O'xshashlar

Valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari 2

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Valyuta kursi va uning rejimlari