Turizm industriyasi va infratuzilmasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Turizm industriyasi va infratuzilmasi

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

565.6298828125 KB

Ko'chirib olish

Turizm industriyasi va infratuzilmasi Reja: 1. Turizm industriyasi va turizm infratuzilmasining mohiyati hamda tarkibiy qismi. 2. Turoperatorlar va turagentlar faoliyati. 1

1. Turizm industriyasi va turizm infratuzilmasining mohiyati va tarkibiy qismi Turizm industriyasi jahon iqtisodiyotining eng jadal rivojlanib borayotgan tarmoqlaridan biri hisoblanadi, turizmning jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 10 foizdan ko’proqni tashkil etadi, tarmoqda jahondagi mehnatga qobiliyatli aholining 8 foizga yaqini ish bilan band, turizm xizmatlari jahon eksportining 7 foizdan ko’prog’ini tashkil etadi. Bugungi kunda « turizm industriyasi » tushunchasining ko’plab ta’riflari mavjud bo’lib, bunday ta’riflardan eng ishonchli va mukammali Birlashgan millatlar tashkilotining savdo va taraqqiyotga bag’ishlangan anjumanida berilgan edi 1 . Ushbu anjumanda e’tirof etilganidek, turizm industriyasi turistlar ehtiyojini qondirish uchun turistik mahsulotlar yaratishga yo’naltirilgan barcha turistik tashkilotlarning turli faoliyatlar yig’indisidan iborat. Keyingi yillar davomida ushbu ta’rifning mazmun va mohiyatini aniqlash hamda turizm industriyasining tarkibiy qismlarini tavsiflash yo’lida ko’plab tadqiqotlar bo’ldi. Ammo bunga qo’l urgan tadqiqotchi va amaliyotchilar turli qiyinchilik, to’siqlarga duch keldilar. Bunday qiyinchiliklarning yuzaga kelishiga asosiy sabab turizm industriyasining iqtisodiyotning boshqa sohalari bilan chambarchas bog’liqligidadir. Turizmning keng darajadagi ehtiyojini qondirishda sanoat va qishloq xo’jaligi, qurilish va savdo sohalari yagona, alohida bir tuzilmalar sifatida ishtirok etadilar. Shu sababli, turizm industriyasini boshqa sohalardan keskin chegaralash o’ta mushkul masaladir. Hozirgi kunda faol iste’molchi o’ziga kerakli xizmatlar haqida individual tasavvurini shakllantiradi va bu taklifga bevosita ta’sir o’tkazadi. Natijada turizm industriyasi o’z tarkibini o’zgartirib, yangi, zamonaviy turistning xohish-istaklari hisobga olingan turistikrekreatsion obyektlarni yaratadi hamda turistlarga xizmat ko’rsatish sohasiga yashash tarzining qulayligi va ko’rsatilayotgan xizmatlarning yuqori sifatliligini, originalligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan yangi faoliyat 1 http://www.unwto.org 2

turlarini jalb etadi. Bu esa, o’z navbatida, turizm infratuzilmasini tashkil etuvchi muhit va resurslardan jadal foydalanishga hamda avvallari turistik hisoblanmagan yangi resurslarni (qishloq va ekologik turizm) muomalaga jalb etishga undaydi. Turizm industriyasi mavjud resurslardan shunchaki foydalanib qolmasdan, balki muhitga nisbatan o’z individual talabini shakllantirib, o’zaro ta’sir xarakterini o’zgartiradi. Turizm industriyasi – bu mehmonxonalar va joylashtirish vositalari, transport vositalari, umumiy ovqatlanish obyektlari, ko’ngilochar obyektlar va vositalar, davolash, sog’lomlashtirish, sportga doir, diniy-marosimchilik, ishbilarmonlikka va boshqa maqsadlarga molik vositalar, turizm operatorlari va turizm agentligini amalga oshiruvchi, shuningdek, turizm infratuzilma tashkilotlari majmuidan iborat bo’ladi. O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida» gi Qonunida turistik industriya tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi: turistik industriya – turistik faoliyatning turistlarga xizmat ko’rsatishini ta‟minlovchi turli subyektlar (mehmonxonalar, turistik komplekslar, kempinglar, motellar, pansionatlar, umumiy ovqatlanish, transport korxonalari, madaniyat, eksport muassasalari va boshqalar) majmui, deb berilgan. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida mamlakatning yoki turistik markazning ijtimoiy tuzilishidan qat’i nazar, turizm industriyasida turistik faoliyatni amalga oshiruvchi bir qancha turli xildagi korxonalar, chunonchi: turizmni tashkillashtiruvchi turoperator va turistik agentliklar mavjud. Bundan tashqari, turistlarni tashuvchi, mehmonxonalar va joylashtirish tizimining boshqa korxonalari, umumiy ovqatlanish, attraksionlar va ko’ngilochar joylar, shuningdek, ular qatoriga bank sohasidagi muassasalar, sug’urta xizmati va boshqalar kiradi. Turizmning maxsus turlarida davolash muassasalari, o’qitish tizimi muassasalari hamda aniq turistik mahsulotning maqsadlariga muvofiq keladigan sport va boshqa muassasalar ishtirok etishlari mumkin. Bu tashkilotlarning barchasi birbirlarini uyg’un ravishda to’ldirishi va iste’molchi uchun zarur bo’lgan hamda assortiment bo’yicha yetarli darajadagi barcha xizmatlarni ko’rsatadi. 3

Turizm infratuzilmasi – turistik faoliyatni amalga oshirishda turistlarning turistik resurslaridan bemalol foydalanishini ta’minlovchi bino va inshootlar tizimi, muhandislik va kommunikatsiya tarmoqlari, shu jumladan, yo’llar, axborot texnologiyalari, turizmning turli xizmat ko’rsatish korxonalari va ularni kerakli darajada ishlatish va ta’minlash tushuniladi. Bu avtomobil va temir yo’llar, yo’l harakatini, havo yo’llarini, dengiz va daryo yo’llari harakatini tartibga soluvchi, issiqlik, suv, elektr va telefon aloqalari bilan ta’minlash va boshqa kommunikatsiya tizimlaridir. Ma’lumki, turizm sohasida turistik resurslari, ya’ni tabiiy-iqlim, tarixiy-madaniy, ma’rifiy, ijtimoiy- maishiy turizm obyektlari bo’lgan hududlarda kerakli infratuzilmani yaratish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Yo’llarning ravonligiga qarab ham turistlar oqimining oshishi yoki kamayishi mumkin. Yo’llar, bozorlar mamlakatning iqtisodiy va madaniy ahvoli qay darajada rivojlanganidan dalolat beradi. Keyingi yillarda mamlakatimizda turizm infratuzilmasini zamon talabiga moslashtirish maqsadida hukumat tomonidan ko’pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yilda qabul qilgan «O’zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash choratadbirlari to’g’risida»gi Farmonida respublika mintaqalarida turizm infratuzilmasining zamonaviy obektlari, eng avvalo mehmonxonalar, transport- logistika tuzilmalari, muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish, ushbu maqsadlar uchun xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish masalasi O’zbekistonga xorijiy turistlar oqimini ko’paytirishga katta zamin bo’ladi. Turist – avvalo dam oluvchi bo’lib, unga ko’rsatiladigan xizmatlar iste’molchisi ekanligini unutmasligimiz lozim. Bular nafaqat avtomobil yo’llari, shuningdek, temir yo’llarga ham taalluqlidir. Vokzal va poyezd relslaridan tortib, uning ichidagi kommunikatsiya va muhandislik tarmoqlarining barchasi – turizm infratuzilmasining tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Nafaqat avtomobil yoki temir yo’llar, hatto turistlar uchun maxsus ajratilgan yo’llar va yo’laklar ham talab darajasida bo’lmog’i kerak. 4

Mehmonxona va shunga tenglashtirilgan joylardagi kommunikatsiya va muhandislik tarmoqlarida ham muammolar bo’lmasligi turizm sohasining yangi pog’onalarga ko’tarilishida o’ziga xos o’rinni egallaydi. Bir tasavvur qilib ko’raylik: issiqlik tarmog’i ishlamaydigan, elektr tarmog’i past, kanalizatsiya tarmog’i bo’lmagan yoki ichimlik suvi talab darajada bo’lmagan mehmonxonalarda turistning bo’lishi, bular va boshqalar turizm infratuzilmasining rivojlanishidagi kechiktirib bo’lmas va tezda hal qilinishi zarur bo’lgan muammolardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, olis, tog’li joylar, yo’l trassalari kabi hududlarda bu muammolarni hal etish katta kapital mablag’ talab qiladi. Hozir respublikamizning avtomobillar qatnaydigan trassalarida shox bekatlarning ahvoli xorijiy turistlarga xizmat ko’rsatadigan darajada emas. Turistlar tezda hojatini chiqarib oladigan yoki zarur servis va tibbiy yordam beriladigan obyektlarning zamon talabi darajasida emasligi infratuzilma obyektlarini qurish borasidagi dolzarb ishlar qatoriga kiradi. Bir vaqtlar Buyuk ipak yo’li o’tgan joylardagi muhim maskanlarda karvonsaroylar bo’lgan. Karvonsaroylar savdo karvonlari uchun hozirgi vaqtlardagi mehmonxonalar xo’jaligi vazifasini o’tagan. Unda karvonlar va savdogarlar tunaydigan xonalardan tortib, ichimlik suvi, ovqatlanish xizmati va boshqa xizmatlar (tabiblar, mashshoqlar, qo’riqchilar) o’z joyiga qo’yilgan. Yurtimiz ko’hna tarix va madaniyatga ega. Hozirda kanalizatsiya deb ataluvchi tarmoq bundan uch ming yil avval xizmat ko’rsatganligini isbotlovchi dalillarni arxeologiya sohasi olimlarimiz tadqiqot ishlarida ko’rsatib berishgan. Bu esa kommunikatsiya tarmoqlari, ichimlik suvi (sardobalar) maxsus quvurlar kulolchilik mahsulotlari – sopol quvurlar orqali olib kelinganligidan dalolat beradi. Mana shunday tarixiy, an’anaviy merosimizni yana tiklash, zamonaviy holatga keltirish ham bugungi kuning dolzarb masalasidir. Hozirgi paytda turizm infratuzilmasida bank va moliyaviy tashkilotlar va xizmatlarning o’rni alohida. Turistlar sayohatda va dam olishda xilma-xil xizmat turlaridan foydalanishni xohlaydilar. 5

Ya’ni o’z xohishi bo’yicha biror narsa sotib olishni istashadi. Bunda ular ko’ngil ochish uchun har kuni ko’p miqdorda pul sarflashadi. Pulni, ayniqsa, katta miqdordagi pulni ko’tarib yurish turistlarga noqulaylik va qiyinchiliklar tug’diradi. Turistlarning ko’p miqdorda pulni olib yurishi o’g’rilarni, qaroqchi va tovlamachilarni va har xil turdagi jinoyatchilarning jinoiy harakat qilishlariga olib keladi. Turizm sohasi tashkil topishi bilanoq, to’g’rilanishi va tartibga olinishi mumkin bo’lgan xavfsiz pul bilan ta’minlash muammosi paydo bo’lgan edi, bu masala bugun kompyuter texnologiyalari asosida viza va kredit kartalari orqali o’z yechimini topdi. Axborot xizmati turizm infratuzilmasida turistlarga ham va uning tashkilotchilariga ham juda zarurdir. Turist sayohatga tayyorlanayotganda hamda sayohat vaqtida o’zi boradigan joy haqida o’sha mamlakat yoki boradigan hududning qonun-qoidalari, odatlari, mehmondo’stligi haqidagi qo’shimcha ma’lumotlarga, shuningdek, o’sha joyning xaritasiga, transport magistrallari sxemasiga muhtoj bo’ladi. Sayohat va turistlarning sarguzashtlari haqidagi ma’lumotlar ommabop va maxsus adabiyotlar ko’rinishida chop etiladi va bu holat turistlarni samarali sayohat qilishga chorlaydi. Turizm infratuzilmasini zamonaviy kompyuter xizmatisiz tasavvur etish qiyin. Tezkor axborot va so’zlashuv, yangiliklardan xabardorlik turizmning muhim bir jihatidir. Hozirgi turist internet, faks va boshqa zamonaviy texnika vositalaridan foydalanishiga talab turizm infratuzilmasini qay darajada ekanligidan dalolat beradi. Zamonaviy elektron vositalari, shu jumladan, turistik xizmatlar, turistik markazlar haqidagi ma’lumotlar joylashgan millionlab saytlarga ega bo’lgan Internet tarmoqlari orqali nafaqat sayohat va turistik agentliklarni tanlash, hattoki, tur sayohatning chiptalari, xizmatlar uchun to’lovlarni ham oldindan tayinlab qo’yish mumkin. Hozirgi paytda o’zida boy tarixiy-madaniy merosga, noyob tabiiy salohiyatga ega bo’lgan O’zbekiston hududlari uchun turizmda qator vazifalarni 6

yechishga yordam beruvchi keng profildagi amaliy geoaxborot tizimini (GAT) shakllantirish davr talabi hisoblanadi. 2 Turizm industriyasi va infratuzilmasining tasniflanadigan belgilari turlari bo’yicha tarkibiy qismi quyidagi rasmda batafsil ifodalangan. 2 Usmanova Z.I. ―O’zbekistonda turistik - rekreatsion xizmatlarni rivojlantirish xususiyatlari va tendensiyalari‖. Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (doctor of philosophy) dissertatsiyasi. 2018 y. 7

9 5 . Turis tlarni sayohat joylari bilan tanishtirish 5.1. Tarixiy - me‘moriy obidalar bilan 5.2. Mustaqillik inshootlari bilan 5.3. Arxeologik qazilmalar bilan 5.4. G‗aroyib voqealardan qolgan qoldiqlar bilan 5.5. Ko‗rkam bog‗lar bilan 5.6. Xushmanzara tog‗lar bilan 5.7. Orombaxsh suv havzalari bilan 6 . Turistlarning bo„sh vaqtini mazmunli o„tkazish 6.1. Har xil sport inshootlarida 6.2. Kino - teatrlarda 6.3. Teatrlarda 6.4. Konsertlarda 6.5. Har xil tinch - osuda joylarda . Turoperatorlar7 Turoperatorlar turistik mahsulotni shakllan - tirishni, uni bozor tomon harakatini, shu - ning dek, qilinishini realizatsiya ta‘minlovchi yuridik shaxsdir. ). Turistik agentliklar (turagent8 Bu iste‘molchiga – turistga yoki mijozlarga ayrim turistik xizmatlar va turlarni chakana sotish funksiyasini amalga oshiruvchi kor - xo na yoki jism oniy shaxsdir. . Tarnsport xo„jaligi9 - Transfer t , ko‗p hollarda avtobus, tu - ristlarni jo‗natish joyidagi asosiy tashuv - chiga yetkazib berish, turistlarni aeroport terminalidan, vokzaldan mehmonxonaga el - tish hamda xuddi shu operatsiyalarni tu - ristlar V atanlariga qaytayotganlarida baja - rish; - Borishlari kerak bo‗lgan uzoq ma so - falarga eltish; - Avtobus va temir turlarida yo‗l marshrut bo‗yicha olib yurish, bunda tashish bosqichi aslida turning zaruriy va asosiy elementi bo‗ladi, tashish vositalari esa, ko‗ pincha tunash joylariga aylanadi, bunga dengiz sayohatiga doir marshrutlarni ham kiritish mumkin.

Joylashtirish vositalari va tizimi, ya’ni asosiy vositalar – bular vaqtincha kelib ketuvchilarga (mijozlarga) turli darajada xizmat ko’rsatish bilan bog’liq holda ularni qabul qilish va tunashlarini tashkil etish bo’yicha maxsus moslashtirilgan turli xildagi va ko’rinishdagi (chayladan tortib to 10. Mehmonxona xo’jaligi ulkan mehmonxonalargacha bo’lgan) bino lardir. Mehmondo’stlikning (mehmon qabul qilish) bugungi industriyasi – bu region yoki turistik markaz xo’jaligining eng kuchli tizimidir va turizm iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismidir. 1.1-rasm. Turizm industriyasining tarkibiy qismi. 10

5. Muhandislik va kommunikatsiya tizimi 6. Bank va moliyaviy tashkilotlari 7. Axborot xizmati . 8. Zamonaviy kompyuter xizmati 9. Gid-ekskursiya xizmatlari Turistik resurslardan foydalanishni ta’minlovchi avtomobil va temir yo’llar, yo’l harakatini, havo yo’llarini, dengiz va daryo yo’llarni harakatini tartibga soluvchi, issiqlik, suv, elektr va telefon aloqalari bilan ta’minlash va boshqa kommunikatsiya tarmoqlari. Valyuta almashtirish shoxobchalari, bank va investitsiya fondlarining xizmatlari. 11 Turizm infratuzilmasining tarkibiy qismlari Tasniflanadigan belgilar Tasniflanadigan belgilarning turlari 1. Bino va inshootlar tizimi Turizm faoliyatiga xizmat qiladigan mehmonxona, dam olishga va sog‗lomlashtirishga mo‗ljallangan bino va inshootlar 2 . Sug„urta qilish 2.1 . Turistlarning sog‗ligini 2.2 . Turistlarning hayotini . Turistlarning mol2.3 - mulkini 3 . Xavfsizligini ta‟minlash 3.1 . Chet - elda sayohatlar paytida ta‘minlash 3.2 . Mehmonxonada yashash va ovqatlanish ja - rayonida 4 . Mol - mulkini qo„riqlash . Turistning mol4.1 - mulkini qo‗riqlash . Turistlarning ji4.2 h ozlarini qo‗riqlash

Sayohat hududining qonun-qoidalari, odatlari, mehmondo’stligi haqidagi qo’shimcha ma’lumotlarga, shuningdek, o’sha joyning xaritasiga, transport magistrallari sxemasiga muhtoj bo’ladi. Sayohat va turistlarning sarguzashtlari haqidagi ma’lumotlar ommabop va maxsus adabiyotlar ko’rinishida chop etiladi va bu holat turistlarni sayohat qilishga chorlaydi. Internet tarmoqlari, GAT, bronlashtirish dasturlari. Sayohat chiptalari va xizmatlar uchun to’lovlarni oldindan tayinlab qo’yish. Elektron tijorat. - turistlar guruhini boshqaradi; - diqqatga sazovor joylarga ekskursiya o’tkazadi; - ekskursiya mavzusini, marshrutini ishlab chiqadi; - mavzu bo’yicha materiallar to’playdi; - ekskursiyaning matnini tuzudi, materiallarni hikoya qilib beradi; - ―gid portfeli‖ni tahlaydi; - ish jarayonida yuqori darajadagi muloqot madaniyatini talab qiladi. 12

1.2-rasm. Turizm infratuzilmasining tarkibiy qismlari. 2. Turoperatorlar va turagentlar faoliyati Turizm industriyasining tashkilotchilariga turizm sohasidagi ikki xil korxona to’g’ri keladi: turoperatorlar va turistik agentliklar. Bu korxonalar turizm xizmatining o’zi bilan bevosita shug’ullanmaydilar, balki faqat iste’molchi (turist) bilan bevosita xizmat ko’rsatuvchining o’rtasida vositachilik vazifasini bajaradilar. O’z navbatida ularning faoliyati ham xizmat ko’rsatishning asosini tashkil qiladi. Fransiyaning turistik qonunchiligida bu korxonalarni ularning mohiyati va vazifasining xarakteriga muvofiq ravishda turizm tashkilotchilari deb to’g’ri nomlaydilar. Turizm industriyasining shiddat bilan rivojlanishi, turizm bozorida raqobatning yuzaga kelishi va kuchayishi turoperatorlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatdi va ularning keyingi ixtisoslashuvini aniqlab berdi. Turoperator bu – tijorat maqsadi uchun turizm mahsulotini sotishga taklif etuvchi, uni tayyorlash va rejalashtirishda bevosita ishtirok etuvchi turizm bozorining faol subyekti hisoblanadi. Turoperator o’z faoliyati davomida vakolat imtiyoziga ega xaridor agentlari nomidan turistik xizmatlarni bir necha muddat ilgari xarid etish, bronlashtirish, o’zlashtirish, turpaketlar hozirlash jarayonlarini amalga oshiradi. Turoperator – turistik paket ishlab chiquvchi sifatida turistik yo’nalishlar ishlab chiqish va turlarni shakllantirish bilan shug’ullanadi, ularning amal qilishini ta’minlaydi, reklamani tashkil qiladi, turyo’nalishlar bo’yicha narxlarni hisoblaydi, turlarni to’g’ridanto’g’ri yoki turistik agentliklar orqali turistlarga sotadi. Turoperator turistlarga turli turistik xizmatlardan tanlash imkonini ta’minlab beradi va bir vaqtning o’zida boshqa shahar va joylarda xizmat ko’rsatishga buyurtma berish vazifasini o’z zimmasiga olib osonlashtiradi. Turoperatorlar turizm industriyasida maxsus rolni bajaradilar. Ular turmahsulotlarni (joylarni-samolyotda, nomerlarni-mehmonxonada) sotib oladilar, 13

turistik xizmatlar paketini shakllantiradilar va foyda olish maqsadida turli to’g’ri yoki bilvosita foydalanuvchilarga (turistlarga) sotadilar. Turoperator turistik xizmatlarni alohida ham sotishi mumkin. Bu yo foyda olish, yoki zaruriyat yuzasidan qilinadi. Masalan, imtiyozli narxlarda sotib olingan samolyotdagi joylar sonini to’ldirish uchun, u chiptalarni ham sotishi mumkin va bunda u vositachi sifatida bo’ladi. Birinchi holda turoperator turistik paketni shakllantirayotganda u turmahsulotlar ishlab chiqaruvchisi sifatida faoliyat yuritadi. Ikkinchi holda, turoperator xizmatlarini alohida sotayotganda turistik xizmatlarning ulgurji dileriga aylanadi. Bu holat turoperator ishlab chiqaruvchidan turistik paketni shakllantirish uchun keragidan ortiqcha turistik xizmatlar sotib olganda bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, hozirda ko’p miqdorda sotib olgani uchun mehmonxonalar va xizmatlar yetkazib beruvchilar orasida tegishli imtiyozlarga ega bo’lgan maxsuslashgan ulgurji turoperatorlari mavjud. Turoperatorning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, u turistlar uchun iqtisodiy qulay bo’lgan turistik paketlarni shakllantirish uchun oladigan xizmatlarining narxi o’zgarishidan kafolatlana olish qobiliyatiga ega. Ulgurji turoperator narxlari har doim mehmonxonalar narxlaridan arzon bo’ladi. Ammo baribir turoperatorlar mahsulotlarning keng ko’lamining ulgurji sotuvchisi sifatida emas, balki yangi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi sifatida ko’rib chiqish lozim. Shunda u haqiqatga to’g’ri bo’ladi, turoperatorning asosiy faoliyati turlar yoki turpaketlarni shakllantirishdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi «Turizm to’g’risida»gi Qonuni bo’yicha o’z turistik mahsulotini shakllantiradigan va unga o’z yo’llanmasini chiqaradigan turistik tashkilotgina turoperator hisoblanadi. Bunday talablarni turistik firma bajaradi. Yo’llanma turistlar bilan qilinadigan bitimga rasmiy ilovadir (xizmat ko’rsatish joyiga ko’rsatiladigan asosiy hujjat – vaucherdir). Turoperatorlik faoliyatida xizmat ko’rsatishni shakllantirish va sotish jarayonlarida turoperatorlarning turni ishlab chiqishdagi tashkiliy bosqich ishlari quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: • imkoniyatlar tahlili; 14

• talabni o’rganish; • istiqbolni rejalashtirish; • xizmatlarni ta’minlovchilar bilan shartnomalar tuzish;  tashuvchilar bilan shartnomalar tuzish; • yo’llanma bahosini ishlab chiqish va realizatsiya qilish; • turni tovar-metodik jihatdan ta’minlash; • turistlarni tegishli hujjatlar bilan ta’minlash; • realizatsiya; • reklama va axborotlar; • mutaxassis kadrlar tayyorlash; • marshrutga kadrlar tayyorlash; • turni o’tkazish va xizmat ko’rsatish sifati yuzasidan nazorat o’rnatish. Turoperatorlar va turagentlar hamkorligi har ikkala tomonga manfaat keltiradi. Turoperatorda mavjud tarmoqlangan kontragentlik tarmog’i unga turistik safarlarni sotish hajmini o’stirishga imkon beradi, yangi bozorga chiqadi, jumladan, chiqish turizmining hududiy bozoriga kirib boradi. Bu bilan o’z xodimlarini ta’minlash xarajatlarini, ijara binolarini, ularni uskunalarini tejaydi. O’z navbatida, turagent safarlarni oxirgi iste’molchisiga sotib bergani uchun vositachiligiga komission mukofot oladi. Uning hajmi, odatda, sotilgan turistik mahsulot bahosiga nisbatan foiz hisobida aniqlanadi va 10 % ni tashkil qiladi. U ko’paytirilishi ham mumkin (masalan, kelishilgan hajmdan ko’proq turistik xizmat sotilganda). Komission mukofot turagentlikning asosiy daromad manbai bo’lib xizmat qiladi. Turoperator har doim sotish uchun turmahsulot resursiga ega bo’ladi, turagent bo’lsa mijoz sotib olish istagini bildirgan holdagina ma’lum xizmatlarni talab etadi. Biroq amaliyotda ba’zan turoperator va turagent orasidagi farqni ajratib bo’lmaydi, chunki har ikkalasi o’xshash vazifalarni hal qilishlari mumkin. Masalan, firma turoperator sifatida yo’nalishlar ishlab chiqishi, turistlar va boshqa agentliklarga sotishi ham mumkin. Xuddi shu vaqtda aynan shu turistik tashkilot 15

turagent sifatida boshqa firmalardan xizmatlar sotib olishi va turistlarga sotishi ham mumkin. Turistik agentliklar (turagent) – bu iste’molchiga, ya’ni turistga yoki mijozlarga ayrim turistik xizmatlar va turlarni chakana sotish funksiyasini amalga oshiruvchi yuridik yoki jismoniy shaxsdir. Agentlashtirish sohasida faoliyatning bir nechta turlari farqlanadi: shaxs nomidan va korxonaning topshirig’i bo’yicha turlarni sotish. Mohiyatan bu turli xildagi turoperatorlarning «turistik yo’llanmalar do’koni» dir. Turistik yo’llanmada doimo bunday sotishni amalga oshirgan turoperator va turagentning barcha rekvizitlari to’liq ko’rsatiladi, agentlik foizi tushunchasi bor bo’lgan mamlakatlarda, agentlik foizining summasi doimo turistik xizmatlarning cheki yoki vaucherida ko’rsatilgan bo’ladi. Bunday mamlakatlarda yo’llanmalar vaucheri bo’lib, unda kassa apparatidagi ma’lumotni yozib qo’yish uchun maxsus hoshiya mavjud. Bunday holda agentlikning o’zi barcha oqibatlari va javobgarlikni bo’yniga olgan holda turoperatorlik funksiyasini bajaradi. Hozirgi paytda turlarni iste’molchiga Internet tarmog’i orqali sotish shakllanmoqda, lekin iste’molchiga faqat axborot berish va mahsulot taklif etish, uni mijozning talabnomasi bo’yicha o’zlashtirish kabi bosqichlargina avtomatlashtirish imkoniyatiga ega, ba’zi hollarda, masalan, bankdagi hisob- kitoblarni yoki kredit kartalarining raqamlarini ko’rsatishda haq to’lash ham nazarda tutiladi. Turizm sohasida turoperatorlar, qayd qilganimizdek, turizm industriyasining harakatlantiruvchi asosiy bo’g’inlaridan biri hisoblanadi. Turoperatorlar va turagentliklar hamkorligi turizmni rivojlantirishga asos bo’ladi va turizm bozorida turistga (iste’molchiga) mahsulotlar va xizmatlar yetkazib berishga xizmat qiladi (2.1-rasm). Transport xizmatlari Joylashtirish xizmatlari Qo’shimcha xizmatlar Ovqatlantirish xizmatlari 2.1-rasm. Tashkillashtirilgan turizm bozorining tarkibi. 16

Keltirilgan 2.1-rasm ma’lumotlaridan ma’lum bo’ladiki, turoperatorlar turizm bozorida yetakchi rol o’ynaydi. Turoperatorlar turni ishlab chiqish jarayonida turizmdagi asosiy xizmatlar ko’rsatuvchi korxonalar (transport xizmatlari, joylashtirish xizmatlari, ovqatlantirish xizmatlari, gid-ekskursiya xizmatlari va boshqalar) bilan mustahkam aloqada bo’ladi va ular bilan xizmatlar ko’rsatishni tashkil qilish bo’yicha shartnomalar tuzadi. O’z o’rnida turizmda asosiy xizmatlarni ko’rsatuvchilar ham turoperator xizmatlaridan manfaatdor hisoblanadi. Ta‟yanch so’z va iboralar: gid, ekskursiya, turoperator, turagent, turpaket, tur, marshrut, turmarshrut, texnologik xarita, safar trassa pasporti. 17 Turoperator – ( xizmatlar paketini tayyorlash ) To'g’ridan - To’g’ri sotish Turagent orqali sotis h Iste‟molchi ( turist )

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ―РЕУ им. Г.В. Плеханова‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T .: O ’ zbekiston , 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000. 18

O'xshashlar

Agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi

Bozor infratuzilmasi iktisodiyoti» fanining predmeti va vazifalari

Turizm bozori tushunchasi va vazifalari

Turizm sohasining tasniflanishi va turlari

Turizm sohasidagi xizmatlar va mahsulotlar