Turizm sohasining tasniflanishi va turlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Turizm sohasining tasniflanishi va turlari

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.052734375 KB

Ko'chirib olish

Turizm sohasining tasniflanishi va turlari Reja: 1. Turizm sohasining tasniflanishi va turlari. 2. Aktiv va passiv turizm turlarining xususiyatlari. 3. Turistik-rekreatsion klasterni shakllantirish. 1

1. Turizm sohasining tasniflanishi va turlari Zamonaviy turizmning o’ziga xos xususiyatlarini belgilash maqsadida, uning muhim tasnifiy belgilarini aniqlab olish zarur bo’ladi. Jumladan, geografik va turistik talab yo’nalishi bo’yicha, safar maqsadi, harakatlanish usuli, turistlarni joylashtirish vositalari va ishtirokchilari soni bo’yicha tashkiliy-huquqiy shakllarini tasniflash maqsadga muvofiqdir. 1.1-jadval Turizm sohasining tasniflanishi № Tasniflanadigan belgilar Turizm turlari 1 Geografik va turistik talab yo’nalishi bo’yicha 1.1 . Milliy turizm 1.2 . Xalqaro turizm 1.3. Hududiy (mintaqaviy) turizm 1.4. Ichki turizm 1.5. Kiruvchi turizm 1.6. Chiquvchi turizm 2 Maqsadlar bo’yicha 2.1. Tarixiy obidalar turizmi 2.2. Arxeologik turizm 2.3. Rekreatsion turizm 2. Sog’lomlashtiruvchi dam olish turizmi 2.5. Malakaviy ish turizmi 2.6. Ilmiy turizm 1.1-jadvalning davomi 2.7. Sport turizmi 2.8. Shop-turlar 2.9. Diniy turizm (haj safari, ziyorat bilan 2

bog’liq safarlar) 2. 10.Qo’msash, sog’inish turizmi 2.11. Ekoturizm 2.12. Ovchilik turizmi 2.13. Gastronomiya turizmi 2.14. Safari turizmi 2.15. Speleoturizm 2.16. Ma’rifiy turizm 2.17. Ekstremal turizm 2.18. Etnografik turizm 2.19. Ta’lim turizmi 2.20. Davolanish turizmi 3 Moliyalashtirish manbai bo’yicha 3.1. Sotsial turizm 3.2. Tijoriy turizm 4 Ishtirok etuvchilar soni bo’yicha 4.1. Individual-yakka 4.2. Guruhli (stixiyali tuzilgan guruh) 4.3. Guruhli (bir-biriga tanish insonlardan tuzilgan guruh) 5 Tashkiliy shakllari bo’yicha 5.1. Tashkillashtirilgan 5.2.Tashkillashtirilmagan 6 Ishtirok etuvchilarning yosh tarkibi bo’yicha 6.1. Bolalar turizmi 6.2. O’smirlar turizmi 6.3. Yoshlar turizmi 6. O’rta yoshdagilar turizmi 6.5. Nafaqa yoshidagilar turizmi 7 Ishtirok etuvchilarning o’ziga xos xususiyatlari bo’yicha 7.1. Oilaviy turizm 7.2. Jismoniy imkoniyatlari cheklangan insonlar turizmi 7.3. Mavzuli turizm Geografik va turistik talab yo’nalishi bo’yicha turizmning turlari quyidagi tavsifiy xususiyatlarga ega: 3

Xalqaro turizm – mamlakat fuqarosining chet davlatlarga turistik maqsadlarda chiqishi va chet davlat fuqarolarining turistik maqsadlar bilan ushbu davlatga tashrif buyurishi hisoblanadi. Xalqaro turist tushunchasiga ko’ra, tashrif buyurgan xorijiy davlatga 24 soatdan kam bo’lmagan muddatga kelgan va malakaviy faoliyatiga haq to’lanmaydigan vaqtinchalik tashrif buyurgan turistlar kiradi. Turistik oqimlarning yo’nalishi bo’yicha turizm turlari «kiruvchi» va «chiquvchi» toifalariga bo’linadi. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda turizm turlari uyg’un holatda rivojlanadi, «ichki» va «tashqi» turizm sohasida muvozanat saqlanadi. Turizm xizmatlar bozorini muvofiqlashtirishda Butunjahon turizm tashkiloti (BTT) ishlanmalari bo’yicha quyidagi nisbat tavsiya qilinadi: 1 ta kiruvchi turist - 1 ta chiquvchi turist - 4 ta ichki turist. Ushbu nisbatning O’zbekiston bo’yicha 2015-yilda o’tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko’ra, har bitta kiruvchi turistga 1, 4 nafar chiquvchi turist to’g’ri kelib, shularga nisbatan ichki turistlar soni 3, 5 nafar turistni tashkil etmoqda. 1 ta kiruvchi turist - 1, 4 ta chiquvchi turist - 3, 5 ta ichki turist. BTT tavsiyalari asosida O’zbekiston bo’yicha 2015-yilda o’tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko’ra, chiquvchi turistlar sonining kiruvchi turistlarga nisbatan 0, 4 kishiga ko’pligini ko’rsatmoqda. Bu vaziyat O’zbekiston fuqarolarining oilaviy budjetidan bevosita turistik maqsadlarga ajratilgan qismi ortib borayotganligini ifodalaydi. Bu, o’z navbatida, ijobiy ko’rsatkich bo’lishi bilan birgalikda, uning salbiy oqibatlari ham mavjud bo’lib, respublikadan chet el valyutasining chiqib ketishiga ham sabab bo’lmoqda. Yuqoridagi BTTning nisbatiga ko’ra, ichki turizm 4 kishiga ega bo’lishi kerak edi, demak, O’zbekiston sharoitida ichki turizm salohiyatidan samarali foydalanish yetarli darajada emasligini ko’rsatmoqda. Ichki turizm – O’zbekiston Respublikasida doimiy yashaydigan fuqarolarning O’zbekiston hududi bo’ylab qiladigan sayohati. Ichki turizm davlat chegaralarini kesib o’tish bilan va turistik rasmiyatchilik bilan bog’liq emas. Milliy valyuta, til, hujjatlar oldingidek o’zgarmasdan qoladi. Dunyodagi safarlarning 80-90 foizi ichki turizm ulushiga to’g’ri keladi. Unga qilinadigan xarajatlar xalqaro turizm 4

xarajatlaridan 5-7 barobar kam bo’ladi. Ayniqsa, turizmning bu turi AQSH, Fransiya, Angliya mamlakatlarida ommabop hisoblanadi. Kiruvchi turizm – O’zbekiston Respublikasida doimiy yashamaydigan fuqarolarning O’zbekiston hududi bo’ylab qiladigan sayohati. Chiquvchi turizm – O’zbekiston Respublikasida doimiy yashaydigan fuqarolarning o’zga mamlakatlarga qilgan sayohati. Tarixiy obidalar turizmi – Buxoro, Xiva, Samarqand, Shahrisabz, Toshkent shaharlaridagi va respublikamiz tumanlaridagi tarixiy obidalarni ko’rishga qiziqish. Arxeologik turizm – Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa shaharlarning qoldiqlari, qadimiy qal’alar harobalari, ko’hna qadimiy Markaziy Osiyo xalqlari hayoti haqidagi arxeologik topilmalarni o’rganish. Rekreatsion turizm – ―rekreatsiya‖ atamasi lotincha ―recreation‖ – ―tiklanish‖ so’zidan kelib chiqqan bo’lib, dastlabki mazmuni uning hozirgi zamonaviy tushunchasiga to’liq mos tushadi. U, odatda, ―dam olish, mehnat qilish jarayonida inson tomonidan sarflangan ishchi kuchini tiklash‖ ma’nosida talqin qilinadi. Dastlabki talqindan farqli ravishda, zamonaviy talqini ko’proq ijtimoiy ahamiyatga ega. 1 Rekreatsion turizm qator davlatlar uchun turizmning ommaviy shakli bo’lib hisoblanadi. Sog’lomlashtirish va davolash maqsadlarida qilinadigan turizm – health and fitnes tour or resort tour. Spa yoki health spa – sanatoriylar, kurortlar, pansionatlar, sog’lomlashtiruvchi – davolovchi tashkilotlar, kurort zonalarida, shifobaxsh suvlar, shifobaxsh balchiqlar va boshqalar yordamida (shifobaxsh mineral suvli kurortlarda) olib boriladi. Turistik sohaga ixtisoslashtirilgan sog’lomlashtirish maqsadlariga qarab, dam olish maskanlarida mineral suvlarni ichish yoki mineralli va oltingugurt- vodorodli vannalar qabul qilish imkoniyatlari belgilanadi. Bunga misol tariqasida chet el shifobaxsh suvli kurortlaridan – Rossiyadagi Kavkazda joylashgan Kislovodsk, Jeleznovodsk, Pyategorsk, Yesentuki; Vishi, Vittel va Eks-le-Ben 1 Usmanova Z.I. ―O’zbekistonda turistik - rekreatsion xizmatlarni rivojlantirish xususiyatlari va tendensiyalari‖. Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (doctor of philosophy) dissertatsiyasi. 2018 y. 5

(Fransiya); Bad-Naukeym, Visbaden va BadenBaden (Germaniya); Karlavi-Vari (Chexiya); Spa (Belgiya); Bat va Bakston (Buyuk Britaniya); Bursa (Turkiya); Atami (Yaponiya) termal buloqlarining kattagina qismini keltirish mumkin. O’zbekiston tabiati boy va rang-barang bo’lib, mamlakatning turli hududlarida 200 dan ortiq shifobaxsh yer osti mineral suvi va balchiq manbalari aniqlangan. Ushbu yer osti suvlari kimyoviy tarkibi, tibbiy-biologik va boshqa xususiyatlariga ko’ra turlitumandir. Ushbu manbalar asosida fizioterapevtik shifoxonalar, sanatoriy- kurortlar va boshqa sog’lomlashtirish muassasalari tashkil etilgan. Farg’ona vodiysida joylashgan «Chortoq», «Shohimardon», «Arslonbob», «Oltiariq», «Chimyon», Samarqand viloyatida joylashgan «Abu Ali ibn Sino», Buxorodagi «Sitorai Mohi- Xosa» va Toshkent shahrida joylashgan «Chinobod» hamda «Turon» kabi mineral suv bilan davolash dam olish imkoniyatiga ega bo’lgan sanatoriylar, dam olish oromgohlari mavjud. Bugungi kunda mamlakatimizda 57318 dan ziyod kishiga mo’ljallangan maxsus sanatoriy, profilaktoriy, dam olish uylari ishlab turibdi. 2 Malakaviy ish turizmi. Turizmning mazkur turiga ish maqsadlari bilan amalga oshirilgan safarlar kiradi. Hozirgi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xususiy tadbirkorlarning faoliyati xorijiy hamkorlar bilan ishlashni taqozo qilmoqda, shu tufayli mahalliy tadbirkorlarning xalqaro munosabatlari rivojlanib bormoqda. Ish turizmining afzalligi shundan iboratki, uni turizm sohasi uchun nomavsumiy paytda ham tashkil etish imkoniyatini beradi. Turizmni mazkur turining o’ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ishchanlik vaziyatida o’tadigan uchrashuv ishtirokchilari mamlakat bo’ylab qilingan sayohat paytida oddiy turistga nisbatan ko’proq mablag’ sarflaydi. Shuning uchun ko’pgina davlatlar xalqaro forumlarni va shunga o’xshash tadbirlarni o’z mamlakatida o’tkazishga harakat qiladilar (masalan, turli forum, festival, qishki va yozgi sport musobaqalari va h.k.). 2 ―2016-yilda O’zbekiston Respublikasida turizm va dam olishni rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari‖ statistik byulleteni. Toshkent. 2017 y. 6

Ilmiy turizm. O’qish, ta’lim olish maqsadida, malaka oshirish maqsadida safar qilish xalqaro turizmning nisbatan yangi turlari safiga kiradi. Xorijda ta’lim olish uchun safar qilish O’zbekistonda ham turbiznesning yangi segmentlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ushbu safarlarning ommabop bo’lib borayotgan turi–bu xorijiy til o’rganish maqsadida Buyuk Britaniyaga va boshqa ingliz tilida so’zlashadigan davlatlarga safarlarni amalga oshirish. Hozirgi vaqtda katta qiziqish uyg’otayotgan sport turizmining asosiy maqsadi turistlarga o’zlari tanlagan sport turi bilan shug’ullanishga imkoniyat yaratib berishdan iborat. Sport turizmi zaruriy baza mavjudligini: turli inventarlarni, maxsus trassalarni, arqon yo’llar, sport maydonchalarini, asbob-uskunalarni talab etadi. Sport turizmi bo’yicha sayohatlarga qo’yiladigan asosiy talablardan biri – bu dam oluvchilarning xavfsizligini ta’minlash hisoblanadi. Sport turizmining sayohatlari safarlarning maqsadiga bog’liq ravishda 2 turga bo’linadi: aktiv va passiv ravishda bo’lishi mumkin. Shop-turlar Rossiya va Mustaqil davlatlar hamdo’stligi (MDH) davlatlari uchun xos bo’lgan, xorijga tashrifning asosiy maqsadi ushbu mamlakatda tanqis bo’lgan xalq iste’mol tovarlarini xarid qilish va uni o’z mamlakatida sotish hisoblanadi (poyafzal, trikotaj, yozgi va qishki kiyimlar va boshqa mahsulotlar – Xitoy, Turkiya, Italiya, Portugaliyadan; mebel va jihozlar – Dubay, Xitoy va Italiyadan; tele-radio mahsulotlari – Birlashgan Arab Amirliklari (BAA), Xitoydan; avtomashinalar – Germaniya, Janubiy Koreya, Birlashgan Arab Amirliklaridan. Diniy turizm (religious or piligrim tour) ziyorat qilish maqsadidagi sayohat sifatida hozirgi kunda juda yuqori talabga ega bo’lib, ommaviy tus olmoqda. Mustaqilligimiz sharofati bilan har yili ko’plab vatandoshlarimiz Makkai Madinaga Haj va Umra safarlarini amalga oshirmoqdalar. Dunyodagi ko’pgina odamlar Makka- yu Mukarrama, muqaddas yer bo’lgan Vatikan ibodatxonalari va boshqa joylarni ziyorat qilish uchun sayohat qilishadi. O’zbekistonda bunday muqaddas ziyorat qiladigan joylarga Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlarimizda 7

joylashgan tarixiy yodgorliklar misol bo’la oladi. Ayniqsa, musulmon olami uchun kichik haj hisoblangan, Imom al-Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Abduholiq G’ijduvoniy, Imom al-Motrudiy, Mahmudi A’zam Daxbitiy, Hakim at- Termiziy, Hazrati Imom ziyoratgohlari diniy turizmni rivojlantirishda muhim o’ringa ega bo’lmoqda. Qo’msash, sog’inish turizmi – bu, asosan, qarindosh yoki do’stlarini ko’rishga mo’ljallangan bo’lib, o’z mamlkatlaridan ayrim sabablarga ko’ra ko’chib ketgan kishilar bilan bog’liqdir. Qo’msash turizmiga yaqqol misol bo’lib, O’zbekistonda sobiq Ittifoq davrida yashagan va hozirgi paytda ham ularning qarindosh-urug’lari respublikamizning turli shaharlarida faoliyat ko’rsatib kelayotgan qrim-tatar, kavkaz xalqlari, nemislar va boshqa millatga mansub bo’lgan aholini ko’rsatishimiz mumkin. Ekoturizm – nafaqat ma’rifiy-ma’naviy maqsadlarni ko’zlagan holda betakror tabiiy hududlarga, ularning hayvonot va o’simlik dunyosiga sayohat, balki ijtimoiy- iqtisodiy masalalarni amalga oshirilishi yordamida ekologik muammolarni hal qilish bilan birbiriga bog’liq majmualar yig’indisini tushunamiz. Ovchilik turizmi – respublikamizda ov qilishning huquqiyqonuniy me’yorlari yaratilgan bo’lib, ovchilikning turli yo’nalishlari bo’yicha katta salohiyatga ega, tabiiy-hududiy mintaqalari bo’lgan daryolarning suv havzalari, tog’ oldi zonalari, cho’l va adir hududlarining mavjudligi. Bunga misol qilib, Nurota, Forij, Birchmulla, Baxmal, Zomin tog’ zonalari, Arnasoy, Haydarko’l, To’dako’l, Sho’rko’l suv havzalari; Ustyurt platasi, Qizilqum, Konimehcho’l zonalarini keltirsak bo’ladi. Gastronomiya turizmi – bu mamlakatlar va qit’alar bo’ylab sayohat qilish hisoblanib, maqsadi mahalliy oshxona xususiyatlari bilan tanishish hamda kelgan sayyohlarga antiqa taom va mahsulotlardan tatib ko’rishga imkon yaratadi. Gastronomik tur xizmat sifatida nafaqat sayohat qilish bo’lib hisoblanadi, balki dunyoning boshqa biror joyida takrorlanmaydigan va betakror ta’mga ega bo’lgan masalliqlardan tarkib topgan, ma’lum bir hududdagina uchrovchi taomlarni tatib ko’rishga qaratilgan tadbirlar majmuiga kiradi. Safari turizmi – qo’riqxonaga hayvonlarni tomosha qilish uchun sayr, ovchilik, baliq ovi maqsadidagi sayohat, foto-ovchilik, tabiatda ajoyib hayvonlarni erkin holda 8

ko’rish maqsadidagi sayrlar. Sayohat dasturiga nafaqat mahalliy joylarni ko’rish, balki tog’li hududda avtomobil boshqarish, to’siqlarni yengib o’tish, lager hayotiga o’rganish, favqulodda vaziyatlarda yashab keta olish kabilarni o’rgatadi. Speleoturizm 3 – g’orlarni o’rganish yoki sport maqsadlarida kirish. Speleoturistlar g’orlardagi turli to’siqlarni maxsus asbobuskunalar yordamida bosib o’tadi. Ushbu to’siqlarga devordan tirmashib chiqish, yer osti suvlarini kechish yoki akvalang yordamida suzib o’tish, tor yo’laklardan yurish kabilarni kiritish mumkin. Speleoturist toqqa chiqish ko’nikmalariga ega bo’lishi, dayver va usta suzuvchi bo’lishi kerak. Hattoki, eng oddiy speleoturga ham yakka holda emas, balki guruh bilan borish maqsadga muvofiq. Ekstremal turizm 21 – xatarli tusdagi turizm – sport turizmining turli xil ko’rinishi, turist uchun ancha xatarliligi bilan ajralib turadi. Ekstremal turizm ishqibozlari o’rtasida tog’dan baland obyektdan parashyutda sakrash, baland obyektlardan rezina arqon bilan ko’pincha ko’priklardan sakrash va h.k.lar ommalashgan. Etnografik turizm – turli xalqlar, elatlar va hududlarning urf- odatlari, madaniyati va turmush tarzini o’rganishga bo’lgan harakat, intilishlar insonlarni sayohat qilishga undaydi. Masalan, turli xalqlarning urf-odatlari, turmush tarzi, milliy taomlari, kiyim-kechaklari, ro’zg’or buyumlari, madaniy-tarixiy obidalari turizm sohasida eng ommalashgan xizmat ko’rsatish turlari sifatida namoyon bo’lib kelmoqda. Madaniy-tanishuv turizmi . Turistning madaniy dunyoqarashini kengaytirishga bo’lgan ehtiyoji ushbu turizm turining asosini tashkil etadi. Bu turizm madaniy qadriyatlar bilan tanishib, turist o’z xohishi asosida bilim olish imkoniyatiga ega bo’ladi. 3 M.Xoshimov ―Speleoturizm‖. Adabiy-publitsistik nashr. –S.: ―Zarafshon‖ nashriyoti, 2009, 18 b. 21 X.M.Mamatqulov ―Xizmat ko’rsatish sohasiga oid atamalar va iboralar izohli lug’ati‖. T.: ―Iqtisodmoliya‖, 2010, 372 b. 9

Sport turizmi . Sport turizmining 2 ta turi mavjud: aktiv va passiv. Aktiv sport turizmining asosini sportning ixtiyoriy turi bilan shug’ullanish ehtiyoji tashkil etadi. Passiv sport turizmida esa – sport turiga qiziqish, asosan kuzatuv tashkil etadi. Sport turizmi oxirgi vaqtlarda ancha faollashib borib, uning tarkibiga quyidagi sport faoliyati kiritilmoqda: Suv turizmi – suv resurslariga ega bo’lgan mamlakatlarda qadim zamonlardan ma’lum bo’lgan faol harakatlanish faoliyati hisoblanadi. Oxirgi vaqtlarda yangi zamonaviy shakllarining yaratilishi ushbu turizm turining o’sishiga olib keldi. Bunga, asosan, turistlar tomonidan xarid qilinadigan yoki ijaraga olinadigan turli hajmdagi yoki ko’rinishdagi suv transportidan foydalanishning kengayshi katta ta’sir ko’rsatmoqda. Bu turizm turi infratuzilmasining asosini sport bandargohi tashkil etadi. Qishqi sport . Qishgi sport amaliyoti an’anaviy turistik faoliyatlardan biri hisoblanadi. U turli ko’rinishlarga egadir: alp chang’ilari, tog’ chang’ilari va boshqalar. Odatda, qishgi turizm tog’dagi qishgi stansiyalarda tashkil etiladi. Ovchilik va baliq ovi . Bu turizm ham an’anaviy turizm turlaridan biri bo’lib, ma’lum belgilangan qoidalar asosida tashkil etiladi, ya’ni unda ishtirok etish uchun maxsus ruxsatnoma va litsenziyalar talab etiladi. Ovchilik va baliq ovi geografik joylashuv, fasl va hayvonlar hamda baliqlarning ba’zi turlarini saqlash maqsadida joriy qilingan cheklovlar va ruxsatlarga bog’liq holda tashkil etiladi. Ovchilikning bir turi sifatida Afrikaning qo’riqxonalarida tashkil etiladigan safarilarni kiritish mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, sport turizmining bu turi ixtisoslashgan hisoblanib, o’zining tarafdorlariga egadir. Golf sport turizmining bir turi hisoblanib, Buyuk Britaniyada vujudga kelgan va keyinchalik boshqa mamlakatlarga keng tarqalgandir. Shuni ta’kidlash kerakki, sport turizmi keng infrastrukturaga ega bo’lishi kerak. Uning tarkibiga sport uskunalarini ijaraga berish joylari, xizmat ko’rsatish hududlari, kiyim almashtirish xonalari, texnik xizmat ko’rsatish xizmatlari, maxsus inshootlar (maydonlar, kortlar, basseynlar va boshqalar) kiritiladi. Katta xavf-xatar va jarohat olish ehtimolining yuqoriligi tibbiyot punktlarining mavjudligini talab etadi. Bundan 10

tashqari, joylashuv, ovqatlanish obyektlari, do’konlar, diskotekalar va shu kabilarni o’z ichiga oladigan qo’shimcha xizmatlar uchun hududlar ham bo’lishi kerak. Sotsial turizm – kam ta’minlangan va ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlari hamda chegirmali yo’llanmalarni xarid qiluvchi shaxslar tomonidan iste’mol qilinadigan, lekin davlat budjeti, davlat va nodavlat jamg’armalari, homiylar, turizmda faoliyat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlar hamda jismoniy shaxslarning ijtimoiy ehtiyojlarga ajratilgan mablag’lari hisobidan qisman yoki to’liq moliyalashtiriladigan turistik sayohatlarning barcha turlariga aytiladi. 11

1.2-jadval Turizm turlarining o’ziga xos jihatlari № Umumiy belgilar O’ziga xos tomonlari Turizm turlari 1 Harakatlanish usuli bo’yicha Yayov yurish Piyoda turizmi, sport turizmi, tog’ turizmi Aviatransportda uchish Xalqaro turizm, aviakruiz, sport turizmi Havo sharlarida uchish Sport turizmi, ekstremal turizm, madaniy turizm Deltaplanda uchish Sport turizmi, ekstremal turizm, tog’ turizmi Dengiz transporti Dengiz kruizi, sport turizmi Suv usti va suv osti suzish uskunalari Dayving, syorfing, akvabayking, ekstremal turizm, sport turizmi Daryo transportida yurish Daryo kruizi, ovchilik turizmi Avtotransportda yurish Avtomobil turizmi, karavaning, ekstremal turizm, sport turizmi (ralli), safari Avtobusda yurish Avtobus kruizi, madaniy turizm, tarixiy turizm Temir yo’l transportida yurish Temir yo’l kruizi Velosipedda yurish Sport turizmi, ekstremal turizm Ulovlarda yurish Ekstremal turizm, ekzotik turizm, tarixiy turizm, safari 2 Joylashuv vositalari bo’yicha Otellarda, mehmonxonalarda joylashish Turizmning barcha turlari Motellarda joylashish Avtomobil turizmi, sport turizmi, ekstremal turizm Pansionatlarda joylashish Sog’lomlashtirish turizmi, rekreatsion turizm, qishloq turizmi Kempinglarda joylashish Avtomobil turizmi, sport turizmi, ekstremal turizm, tog’ turizmi,64

ekoturizm, yoshlar turizmi, safari Palatkalarda joylashish Rekreatsion turizm, sport turizmi, ekstremal turizm, tog’ turizmi, speleoturizm, bolalar turizmi, o’smirlar turizmi, yoshlar turizmi, safari 64 1.2-jadvalning davomi Rotellarda joylashish Ekzotik turizm, avtobus kruizlari, yoshlar turizmi Botellarda joylashish Sport turizmi, dayving, syorfing, ekstremal turizm, ekzotik turizm Sanatoriylarda joylashish Sotsial turizm, sog’lomlashtirish turizmi, davolash turizmi, rekreatsion turizm Flotellarda joylashish Sport turizmi, dayving, syorfing, ekstremal turizm, ekzotik turizm Xostellarda joylashish Sotsialturizm, yoshlar turizmi, ta’lim turizmi Otel-klublarda joylashish Biznes turizm, sport turizm Turbazalarda joylashish Sport turizmi, ekstremal turizm, tog’ turizmi, speleoturizm, safari Turistik uylarda joylashish Tarixiy turizm, madaniy turizm, qishloq turizmi Appartamentlarda joylashish Shahar chegarasida tashkil etilgan turizm turlari Akvatellarda joylashish Sport turizmi, dayving, syorfing, ekstremal turizm, ekzotik turizm Taymsherlarda joylashish Shahar chegarasida tashkil etilgan turizm turlari, safari Oromgohlarda joylashish Sotsial turizm, bolalar turizmi, yoshlar turizmi, safari 3 Ovqatlanish xizmatlari bo’yicha Ovqat iste’mol qilish maqsadidagi sayohat Gastronomik turizm Faqat ma’lum bir turdagi ovqatlarni iste’mol qilish Gurmanlar turizmi Tez tayyorlanadigan ovqatlarni iste’mol qilish Yoshlar turizmi, piyoda turizmi 65

Maxsus ovqatlarni talab etishi Bolalar turizmi, davolanish turizmi, sog’lomlashtirish turizmi, sport turizmi, jismoniy imkoniyatlari cheklangan insonlar turizmi 4 Turistlarning o’ziga xos tomon- lari Maxsus xizmatlarni talab etishi bo’yicha Bolalar turizmi, yoshlar turizmi, ta’lim turizmi, arxeologik turizm, ekstremal turizm, sport turizmi, ilmiy turizm, jismoniy imkoniyatlari cheklangan insonlar turizmi Qo’shimcha sharoitlarni talab etishi bo’yicha Bolalar turizmi, jismoniy imkoniyatlari cheklangan insonlar turizmi, ta’lim turizmi, safari 65

Sotsial turizmning maqsadi foyda olish emas, balki daromadi kam bo’lgan kishilarni dam olishga bo’lgan huquqini amalga oshirish uchun ularni qo’llab- quvvatlash hisoblanadi. Turizmning mazkur turi chet elda keng tarqalgan. Sobiq Ittifoq davrida ham turizmning mazkur turi ommabop hisoblangan, uning ulushiga ichki turizmning qariyb 80 foizi va xalqaro turizmning 50 foizi to’g’ri kelar edi. Sotsial turizm xizmatlari – ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlariga (bolalar, o’smirlar, yoshlar, jismoniy imkoniyatlari cheklangan insonlar, kam ta’minlangan aholi guruhlari) hamda chegirmali yo’llanmalarni xarid qilgan shaxslarga, sotsial turizm subyektlari (sotsial turistik birlashmalar, bolalar va o’smirlar turistik hamda turli sog’lomlashtirish-kurort muassasalari, imtiyozli asosda xizmat ko’rsatuvchi boshqa turistik korxonalari) tomonidan, davlat, davlat va nodavlat jamg’armalari, huquqiy va jismoniy shahslarning mablag’lari hisobiga qisman yoki to’liq moliyalashtiriladigan, turistlarning mutanosib ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan xizmatlar majmuasidir. 4 Tashkil etilgan turizm – bu tur tashkilotlar tomonidan tashkil etilagan alohida shaxslarni yoki bir guruh turistlarning sayohatidir. Tashkil etilgan tur bo’yicha turistlar turistik yo’llanmani xarid qilish yo’li bilan sayohatga chiqish huquqini qo’lga kiritadilar. Bunda xizmat turlari turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, turistlar turistik yo’llanmasiz borganda, xizmatlar majmuasini, ya’ni transport, ovqatlanish, yashash xizmatlari uchun borgan joyida kursovkani xarid qilib olishlari mumkin. 2. Aktiv va passiv turizm turlarining xususiyatlari Turizmning aktiv va passiv turlarga bo’linishining asosiy mazmuni odamlarning turizm jarayonida harakatlanishi va mijozlarning turlarini aniqlash bilan belgilanadi. 4 Norqulova D. ―O’zbekistonda sotsial turizm xizmatlarini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish‖ mavzusidagi iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (doctor of philosophy) dissertatsiyasi. 2018 y.

Katta jismoniy kuch talab qilinadigan va hamma turistlar qatlamiga ham to’g’ri keladigan turizmning aktiv turlariga – dam olish va sayohat, vaqtichog’lik, sport kabilar kiradi. Aktiv turizmga har xil sarguzashtli sayohatlarni ham kiritish mumkin: sarguzashtli turizm (adventure tour), ekzotik joylarga, vulqonlarga, orollarga, sharsharalarga va shu kabi joylarga borishga aytiladi. Odatda, bu ekzotik va ekologik jihatdan toza tabiiy hududlar, G’arb sayohatlari, noan’anaviy transport vositalari bilan bog’liq bo’lgan, biror-bir qolipga tushmagan turizmdir. Ba’zi holatlarda bu xildagi turizm jiddiy jismoniy zo’riqishlar (yextgeme tour) bilan bog’liq bo’ladi. Turistdan mustahkam sog’liq va dovyuraklik talab qilinadi. Masalan, Koloradoning toshqin daryolarida qayiqlarda, shimoldagi mamlakatlarda itlar tortadigan chanalarda sayr qilish va tog’-chang’i kurortlaridagi dam olish va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ularda qatnashish uchun turistlar oldindan ma’lum ko’nikmaga va jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lishlari kerak bo’ladi. Faol (harakatlantiruvchi) turizmning turlari:  Tog’ turizmi – tog’li hududlar (tik qoyalar, o’tish joylari, toshli joylar, muzliklar, tog’ daryolari va boshqalar) bo’ylab piyoda sayohatlarni o’z ichiga kiritadi. Tog’ turizmi toza havoda ochiq osmon ostida xilma-xil turistik marshrutlar va ekskursiyalardir;  Suv turizmi – katamaranlar, baydarkalar, raftlar va boshqa suzish vositalarida daryolarda suzishdan iborat;  Chang’i turizmi – chang’ida turli darajadagi tabiiy to’siqlardan o’tish;  Speleoturizm – tanishuv yoki sport maqsadlarida turli shaklli g’orlarda sayohat qilish;  Piyoda turizmi – harakatlanish qiyin bo’ladigan hududlarda piyoda sayohatlar;  Ot turizmi – otlar ustida yoki aravalarda sayohat qilish;  Velosiped turizmi – velosipedda turli marshrutlar bo’yicha harakatlanish;  Avto yoki mototurizm – tegishli transport turida sayohatlarni qamrab oladi .

Shu bilan birga, ekstremal dam olish (deltaplan yoki paraplanlarda uchish) ham faol turizm turlariga kiritiladi. Faol turizm bilan shug’ullanish uchun sport bilan shug’ullanish va yaxshi jismoniy tayyorgarlikga ega bo’lish talab etilmaydi. Qiyinlik darajasi past bo’lgan marshrutlardan boshlab, ularni maxsus guruhlar bilan o’tish maslahat beriladi. Qiyinlik darajasi yuqori bo’lgan marshrutlarni maxsus tayyorgarlikdan o’tgan insonlargina bajarishi mumkin. Turizmning passiv turiga turistik sayohatning tinchroq va kam kuch sarf qilinadigan, jismoniy zo’riqishga xos bo’lmagan turi kiradi. Bu tur bir maromda dam olishga moslashgan shaxslarga mo’ljallangan, tanishish turizmi bo’lib, davolovchi xarakterdagi sog’lomlashtiruvchi xususiyatlardan iborat, ya’ni turli sanatoriy va kurortlarni shular qatoriga kiritish mumkin. Bunday turdagi turizm ko’proq yosh farzandli oilalarga, katta yoshdagi turistlarga va nafaqaho’rlarga tegishli bo’ladi. 3. Turistik-rekreatsion klasterni shakllantirish Bugungi kunda O’zbekiston iqtisodiyoti raqobatbardoshligini oshirishning amalda sinalgan usullardan biri bo’lgan klasterlarni shakllantirish dolzarb vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Iqtisodiyotning turizm sohasini klasterli tashkil etish o’zining bir qancha afzalliklariga ega bo’lib, u klaster ishtirokchilarining manfaatdorlik tizimida faoliyat ko’rsatadi va hududni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Turizmning ichki tabiati ikki xil xarakterga ega: bir tomondan, u ma’lum hudud bo’ylab harakatlanish-sayohat qilish shakli bo’lsa, boshqa tomondan, iqtisodiy faoliyat turi hisoblangan turistik mahsulotni ishlab chiqarish, uni realizatsiya va iste’mol qilish subyekti hisoblanadi. Hozirgi paytda amaliyotda sinalgan turistik-rekreatsion faoliyat klasteri quyidagi muhim vazifalarni bajarish imkoniyatiga ega:

 turistik resurslarni ro’yxatga olish;  zamonaviy turizm bozorini shakllantirish;  hududda ichki va tashqi turizmning ustuvor yo’nalishlarini rivojlantirish;  turistik faoliyatning davlat boshqaruvi tizimini shakllantirish;  sohadagi turli ko’rinishdagi tadbirkorlik harakatlarini qo’llab- quvvatlash;  mintaqa turistik faoliyatining milliy va xalqaro turizm bozoriga integratsiyalashuvini ta’minlash hamda sohadagi xalqaro hamkorlikni mustahkamlash;  turistik obyektlarni qurish va ta’mirlash ishlariga budjetdan tashqari mablag’larni jalb qilish;  turistik kadrlarni tayyorlash, malakasini oshirishning zamonaviy tizimini joriy etish;  hududiy xususiyatlarni e’tiborga olgan holda turizm sohasidagi ilmiy tadqiqotlar ko’lamini kengaytirish. Turistik-rekreatsion klaster faoliyati ma’lum model yoki namuna asosida shakllanadi va bunday modelda, birinchi navbatda, turizmning hududga xos belgilari inobatga olinadi. Modelda mavjud resurslardan foydalanish uchun zarur bo’lgan unsurlarning o’zaro bog’liqligi va biri ikkinchisini to’ldirishi, ularning raqobatbardosh xizmat turlarini yaratishdagi ulushi inobatga olinadi. Mamlakatimizda va xorijda turizmni rivojlantirishning klasterlashtirish jarayoniga oid ilmiy ishlarda ayrim mualliflar bu sohani faqat turistik tadbirkorlik tizimi faoliyati doirasidagina tadqiq qilganlar. Bunday holatlarda hududiy klasterlashtirishga ta’sir ko’rsatuvchi globallashuv jarayoni va uning serqirraliligi o’z aksini topmaydi. Bu jarayonlarda iqtisodiyotning boshqa sektorlari, jumladan, ommaviy foyda keltirmaydigan uy xo’jaligi sektorlari ham muhim rol o’ynaydi. Mintaqaning turistik-rekreatsion klasteri uning tarkibiga kiruvchi xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyati samaradorligini oshirishga imkon beradi. Mazkur subyektlar uchun axborot almashinuvi va yangiliklarni joriy etish imkoniyati

kuchayadi, hamkorlikdagi harakatlarni muvofiqlashtirish masalasi yengillashadi, turistlarga xizmat ko’rsatuvchi infrastruktura obyektlaridan hamkorlikda foydalanish imkoniyati paydo bo’ladi. Ta’lim tuzilmalarida kadrlar tayyorlash, raqobatchi – xo’jalik yurituvchi subyektlarning faoliyat samaradorligini bir-biri bilan taqqoslash real voqelikka aylanadi. Turistik-rekreatsion klaster faoliyat ko’rsatadigan hududda mintaqada mavjud kerakli malaka va ko’nikmaga ega bo’lgan mehnat resurslari, klaster ishtirokchilarining xo’jalik yuritish doirasida investitsiya faoliyati va soliqqa tortishning o’ziga xos tartibi bilan bog’liq yangi tuzilmalarning paydo bo’lishi uchun qulay shart-sharoitlar yuzaga keladi. O’zbekiston mintaqalarida turistik klasterlarning shakllantirilishi turistik- rekreatsion resurslardan to’liq foydalanish zamirida yangi turistik firmalar ochilishiga va mavjudlarining ishini yanada faollashtirishga turtki beradi va yangi turdagi turistik mahsulotlarning yaratilishiga asos bo’ladi. Klasterning mintaqada muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlash uchun tegishli biznes muhiti yaratilishi lozim va bu muhit turli tashqi omillarning mavjudligi bilan belgilanadi. Turistik-rekreatsion klasterning rivojlanishida ma’muriy muhit muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Turizm sohasining davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi hamda qonun, qarorlarning qabul qilinganligi mamlakatimizda bu sohani har tomonlama qo’llab-quvvatlanayotganligidan darak beradi. Turizmga turdosh sohalarning faoliyati klaster rivojining keng quloch yoyishiga turtki bo’ladi. Klaster bunday turdagi korxonalarsiz ham mavjud bo’lishi mumkin, ammo ularning ishtiroki kichik biznes rivojiga imkon beradi. Shuning uchun tahlil turdosh korxonalarning klaster shakllanishidagi, turizmning istiqbolli turlari rivojidagi ulushini inobatga olish imkoniyatini yaratadi. Tayanch so’z va iboralar: kirish turizmi, chiqish turizmi, xalqaro turizm, sog’lomlashtirish va davolash maqsadlarida qilinadigan turizm, ekologik turizm, safari tur, qo’msash turizmi, diniy turizm, aktiv va passiv turizm.

Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Turizm sohasining tasniflanishi qanday amalga oshiriladi? 2. Harakatlarning turlariga nisbatan turistik marshrutlar tasnifi qanday ko’rinishlarga ega? 3. Turizm turlarining tasnifi bo’yicha yana qanday turlarni bilasiz? 4. Diniy turizmning hozirgi faoliyati nimadan iborat? 5. Aktiv va passiv turizm turlaridagi xususiyatlarining farqi nimadan iborat? 6. O’zbekistonga safar maqsadlariga ko’ra fuqarolarning tashriflar ma’lumotlari nimani ifodalaydi?

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К . Х . Менеджмент туризма . Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ― РЕУ им. Г.В. Плеханова ‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot ‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo ’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T.: O’zbekiston, 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

O'xshashlar

Turizm sohasining resurslari

Turizm sohasida transportda tashish turlari va ularning tasniflanishi

Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va tasniflanishi

Ta’lim sohasining nazariy asoslari va isloh qilinishi

Turizm industriyasi va infratuzilmasi