Bozor infratuzilmasi iktisodiyoti» fanining predmeti va vazifalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor infratuzilmasi iktisodiyoti» fanining predmeti va vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Bozor xujaligi va uning ishtirokchilari 2.Bozor xujaligida firmalar faoliyati va ularning tasnifi. 3.Bozor xujaligida davlat va uy xujaligi . 4.Bozor infratuzilmasining moxiyati va bozor xujaligidagi roli. 1

www.arxiv.uz Bozor xujaligi va uning ishtirokchilari Bozor deganda kishilar ko`z oldida ko`pchilik yig`ilib savdo-sotiq yuz beradigap joy gavdalanadi. "Bozorga boraman" deganda xam o`sha joyga borish tushuniladi, lekin ko`pchilik magazin, birja yoki auksionni bozor tarzida xayoliga ham keltirmaydi. Bu tabiiy. Chunki, odamlarda shunday ko`nikma hosil bo`lgan. Aslida "Bozor" tushunchaciga boshqacharoq qarash kerak. Bozor iqtisodiyoti va bozor tushunchalari o`zaro bog`liq bo`lsa-da, ular aynan bir narsa emas. Agar bozor iqtisodiyoti yaxlit bir organizm hisoblansa, bozor uning muhim a`zosidir. Bozor faqat savdo sotuvdan iborat faoliyatni bildiradi. Bozor sotuvchilar bilan xaridorlarning oldi-sotdi qilish orqali yuz beradigan o`zaro manfaatli va hamkorlik aloqalaridir. Bozorda sotuvchilar va xaridorlar bir-birini topadi. Bozor ularni bir-biriga bog`lab turuvchi mexanizm hisoblanadi. Bozor bu barter emas, balki oldi-sotdi qilish, ya`ni tovarlarni pul vositasida ayriboshlashdir. Pulsiz bozor bo`lishi mumkin emas. Bozor bo`lishi uchun oldi-sotdi ham xaridorga, ham sotuvchiga manfaatli bo`lishi talab qilinadn. Sotuvchi o`z tovarini yaxshi qo`llasa, xaridor esa kerakli tovarni ma`qul narxda topa biladi, shuning uchun ham ular muhim aloqada bo`lishga intiladi. Xo`sh, kim sotuvchi-yu, kim xaridor? Bozorning har bir ishtirokchisi, u kim bo`lishidan qati nazar (iste`molchi, fuqaro, firma, davlat), bir bozorda sotuvchi bo`lsa. boshqa bozorda xaridor vazifasini o`taydi. Xaridorda tovarni malum narxda sotib olish ishtiyoqi bor. Sotuvchilar esa tovarlarni bozorga chiqarib ularni ma`lum narxda xaridorlarga taklif etuvchilardir. Xaridorlar va sotuvchilar har doim bir-birlarining hojatini chiqarib, hamkorlik qiladilar, kerakli tovariing narxini kelishib, o`zaro iqtisodiy murosaga keladilar. Bu bozordagi murosa deyiladi. Uy xo`jaliklari, birinchidan, oddiy iste`molchilardan (masalan,oila yoki yakka odamdan), ikkinchidan, resurs egalaridan iborat. Ular xaridor sifatida bozordan tovarlar va xizmatlarni olsa, sotuvchi sifatida ish kuchi, yer va pul mablag`ini bozorga chiqarib sotadilar. Ish kuchi mehnat bozorida, yer ko`chmas 2

www.arxiv.uz mulk bozorida, pul esa moliya bozorida (bank orqali) sotiladi (bular birgalikda resurslar bozori deyiladi). Uy xo`jaliklari resurs bozoriga tovar chiqarib, u yerdan pul oladilar. Bu pulni tovarlar bozoriga chiqarib, u yerdan ists`mol buyumlari oladilar. Tovar ishlab chiqaruvchi firmalar, fermer xo`jaliklari yoki yakka tartibda ishlab chiqaruvchilardan iborat. Ishlab chiqaruvchilar ham ikki bozorda ish ko`radilar. Ular resurs bozoridan ish kuchi, xomashyo, yer va qarz puli topadilar, ya`ni ularni sotib oladilar. Ayni paytda ular bozorga tovar chiqarib, u yerdan pul oladilar. Davlatga kelsak, u ham uy xo`jaliklaridan va tovar ishlab chiqaruvchilardan tovar olib, ularga pul beradi, ammo ulardan yana pul ham oladi. Bu undirilgan soliqlardir. Davlat tovarlarni maxsus buyurtma orqali oladi. Bunga misol qilib mamlakatimizda amalda bo`lgan paxtakorlarga beriladigan davlat buyurtmasini olish mumkin. Unga binoan belgilangan miqdordagi paxta davlatga yetkazib beriladi, paxtaning qolgan qismi erkin narxlarda sotiladi. Bozordan tovarni sotib olish uchun pul kerak, buning uchun esa nimanidir sotish kerak. Demak, xaridor, albatta, sotuvchi vazifasini ham o`tashi lozim. Uy bekasi bozor qilganda pul bilan chiqib, uyiga tovar bilan qaytadi. U go`yo hech narsa sotmadi. To`g`ri, u shu damda tovar sotmadi, lekin uning hamyonidagi puli oldin sotilgan tovarning xaqi. Masalan, uning oila a`zolari o`z ish kuchini firmaga yoki davlatga sotib, ish xaqi olgan. Shu pulni beka bozorga olib chiqadi. Mazkur oila bankka pul quygan bo`lsa, unga ham haq oladi, uyini ijaraga bersa, ijara xaqi oladi. Uy bekasi uchun sotish operatsiyasi oldin bo`lib, xarid etish operatsiyasi keyin bo`lgan, xolos. Demak, bozorda oldi-sotdi har xil vaqtda kechishi mumkin. Bozorda davlatning ishtiroki boshqacharoq. Agar davlatning korxonasi bo`lsa, u ham tovar sotadi. Ammo aksariyat davlat idoralari va mahkamalari bozorda o`z xizmatini sotadi. Bu xizmatning xaqi olinadigan soliqlarhisoblanadi. Tushgan pulga davlat bozordan resurslar va tovarlar sotib oladi. Bozorning afzalligi ham shuki, u oldi-sotdidan iborat iqtisodiy aloqalarni o`rnatadi. 3

www.arxiv.uz Iqtisodiyotnnng o`zi tarixan turli shakllarda mavjud bo`lgani kabi Bozorda xaridor va sotuvchining mavqei ham o`zgarib boradi. hozirgi bozor tartiblanadigan bozor, unda stixiyalik, noaniq xaridor uchun ishlash kam uchraydi, mijozlar o`rtasida oldi-sotdi aloqalari muhim va uzoq vaqt uzilmay davom etadi. Bozorga tovarlarni tavakkalchilik bilan yetkazish ham kam uchraydi. Tovar chiqarishdan oldin bozor puxta o`rganiladi, nimani, qancha yetkazib berish belgilab olinadi. Ammo bozorda ma`lum darajada noaniqlik saqlanib qoladi. Chunki, xaridor va sotuvchi mustaqil bo`lib, nima qilishni o`zlari hal etishadi, ularning maqsad va o`y-xayollari turlicha, lekin bozor tartiblangani bois beboshlik bo`lmaydi. Ilgarilari bozor asosi tartibsiz bo`lgani uchun unda noaniqlik hukm surgan, narx-navoning qanday bo`lishi, nimaning bozori chaqqon, nimaning bozori kasod bo`lishini oldindan payqab bo`lmagan. Bunday bozorning sarqitlari hozir ham bor. Bunga misol qilib O`ebekistondagi dshqon bozorlari va buyum bozorlarini, ayrim do`konlarni olish mumkin. Bu yerda ish yurituvchilar aniq mo`ljalga ega bo`lmasdan, bozor o`zgarishlarini oldindan bilmasdan savdo qiladilar. Bunday bozor o`rniga tartiblangan, madaniy bozor kelishi muqarrar. Eng demokratik bozor bu erkin boeordir. Erkin bozor deganda xaridorlar ham, sotuvchilar ham ko`p bo`lib. ulardan hsch biri monopoliya mavqeiga ega bo`lmay. bir-birini tezda topa oladigan, raqobat to`la-to`kis hukmron bo`lgan, narxlar erkin savdolashuv asoslari shakllanadigan bozor tushuniladi. Keltirilgan ta`rifdan ko`rinib turganidek. erkin bozorda xaridor va sotuvchi munosabati biron bir tazyiqsiz, iqtisodiy tanlov asosida vujudga keladi, ular orasida murosa mavjud bo`ladi. Erkin bozorga misol qilib O`zbskistondaga qishloq xo`jalik mahsulotlari bozorini ko`rsatish mumkin. Bu bozorda millionlab kishilar xaridor, sotuvchilar esa davlat xo`jaligi, jamoa xo`jaligi, fermer xo`jaligi, minglab tomorqa xo`jaligi va dala hovli sohiblaridir. Bu yerda kim nimani sotish, kimdan nimani olish, qanday narxda savdo qilish yuqoridan turib belgilanmaydi, buni bozorning o`zi hal qiladi. 4

www.arxiv.uz Erkin bozorda xaridor va sotuvchilarning tanlovi ularning saralanishiga va ulardan kuchlilarining monopol bozorni tashkil etishiga oaib keladi. Monopol bozor deb ozchilik xaridorlar va sotuvchilar : hukmron bo`lgan, monopol narx o`rnatilgan, raqobat cheklangan yoki raqobat umuman bo`lmaydigan bozorga aytiladi. Monopol bozorning o`zi uch xil bo`ladi: Monopol raqobatli bozor son jihatdan ko`p bo`lmagan, bozorga bir xil, o`xshash yoki o`rinbosar tovarlar chiqaradigai firmalar qo`lida bo`ladi, ular o`zaro raqobat qiladilar. Bunga misol kilib O`zbekistondaga kiyim-kechak bozorni olish mumkin. Bu yerda asosan 8 ta firma mahsulot chiqaradi, lekin ular nafaqat o`zaro, balki tovari O`zbskistonga kirib kelgan xorij firmalari bilan ham bellashadilar. Oligolopistik bozor . Ozchilik firmalar hukmron bo`lgan bozor, bu yerda raqobat ko`pgina sotuvchilar orasida emas, balki xaridorlar o`rtasida yuz beradi. Bunga misol tariqasida O`zbekistondagi sement bozorini olish mumkin. Bozorga 3 korxona mahsulot chiqaradi, Sement xarid qilish uchun raqobat esa : xaridorlar o`rtasida boradn. Sof monopoliya bozori . Bunday bozorga tovarni butun bir tarmoqda hukmron bo`lgan ayrim korxonalar yetkazib beradi. Masalan, O`zbekisgonda paxta terish mashinalarini faqat Toshkent Qishloq xo`jaligi mashinasozlik zavodi, traktorlarni faqat Toshkent Traktor zavodi tayyorlab bozorga chiqaradi. Ichki bozorda ularning raqiblari yo`q, O`z turidan qat`iy nazar har qanday bozor o`zining ixtisoslashgan kichik bir qismlariga segmentlariga ega bo`ladi Bozor segmentlarga quyidagi belgilariga qarab ajraladi: aholining xarid qobiliyati; yashash sharoiti; yoshi va jinsi; qaysi tovarlarni afzal ko`rishi; kishilarningg mehnat faoliyati, turmush tarzi; inflyatsiya darajasi; bozor infrastrukturasi holati. Bozor aloqalari faol bo`lishi uchun bozor infrastrukturasi yaxshi ishlashi lozim. 5

www.arxiv.uz Bozor infrastrukturasi bozor aloqalarini yurgizish uchun xizmat qiluvchi korxona, tashkilot va muassasalar majmuidir. Infrastrukturani birjalar, savdo uylari, savdo kompaniyalari, hisob-kitob idoralari, maslahatchi firmalar, broker va auditor idoralari, yarmarkalar, tender (maxsus savdo) uyushtiruvchi tashkilotlar, bojxona idoralari, banklar, sug`urta kompaniyalari kabilar tashkil etadi. Ularning vazifasi oldi-sotdiga xizmat qilishdir. Bozor xujaligida firmalar faoliyati va ularning tasnifi Tadbirkorlik mavhum narsa bo`lmay, firmalar faoliyatida ifoda etiladi. Firma bozor uchun ishlovchi korxona. Korxona qaysi mulkka taalluqli bo`lmasin firma, zavod, fabrika nomlari bilan yuritiladi. Dehon xo`jaligi bundan istisno, u fermer xo`jaligi deb ataladi. Qishloq xo`jaligida shirkat firmalar ham faoliyat ko`rsatadi. Firma muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarishga va xizmat ko`rsatishga ixtisoslashadi, bozorga qarab ish yuritadi, iqtisodiy jihatdan mustaqil bo`ladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida firmalarning mustaqilligi bir qadar cheklangan bo`ladi. Firmalar va xo`jaliklar, birinchidan, erkin bozor uchun ishlasalar, ikkinchidan, davlat buyurtmasiga binoan ishlaydilar, tovarni davlatga xarid narxiga ko`ra sotadilar. Shu jihatdan ular yarim mustaqil bo`ladilar. O`zining faoliyat miqyosiga qarab firmalar kichik, o`rta va yirik korxonalarga bo`linadi. O`zbekistonda ishlovchilar soni sanoat va qurilishda 50 kishigacha, boshqa ishlab chiqarishda 25 kishigacha, fan va ilmiy xizmat ko`rsatish sohasida10 kishigacha, chakana savdoda 5 kishigacha bo`lgan korxonalar kichik korxonalar hisoblanadi. Korxonalar o`z navbatida kichik, o`rta va yirik biznesni tashkil etadi. Kichik va o`rta biznes sharoitga tez moslashadi, uning uchun pul topish oson, muhimi unda iqtisodiy xatar kamroq bo`ladi. Firmalarning turlari ko`p,ulardan asosiylarnni ko`rib chiqamiz. Xususiy firma ayrim shaxslarga yoki oilalarga qarashli korxona bo`lib, yakka xususiy mulk hisoblanadi. Bunday korxonalar asosan kichik biznes doirasida ish yuritadilar. Xususiy firma egasi yakka sohib, uning ustidan hech kim 6

www.arxiv.uz xo`jayinlik qila olmaydi, topishgan foydani o`zi oladi, ya`ni uni boshqalar bilan baham ko`rmaydi, zararni ham faqat o`zi ko`taradi. Bunday firmada xatar faqat bir kishi — sohib zimmasiga tushadi. Agar u o`z mulkini garovga quyib qarz olsa va uni to`lay olmasa mulkidan mahrum bo`ladi. Bunday firma soliq, qarz, ish xaqini to`lay olmasa, uning egasi uni qo`lga ilinadigan asbob-anjomlarini sotib bo`lsa ham o`z majburiyatidagi pulni to`lashga majbur etiladi. Xususiy firmalar tez yopilib va ochilib turadi. Shirkat-firmalari. Tadbirkorlikda javobgarlikni kamaytirish uchun shirkat shaklidagi firmalar tuziladi. Shirkat bir necha sohiblarning mulkini birlashtirish va talbirkorlikda olingan foydani baham ko`rishga asoslangan sherikchilik firmasidir. Shirkat, birinchidan, kichik miqdordagi pullarni jamlab katta pul yig`ish va uni tadbirkorlikka qo`yish imkonini beradi; ikkinchidan, tadbirkorlik javobgarligini ko`pchilik zimmasiga yuklab, har bir tadbirkor uchun xatarni kamaytiradi; uchinchidan, ko`pchilikka, hatto, puli ozlarning ham tadbirkorlik bilan shug`ullanishga imkon beradi, ya`ni u kapitalni demokratiyalashtiradi. Shu afzalliklar tufayli shirkatlar hozir keng tarqalgan. Shirkat firmalar ikki xil bo`ladi: а) Mas`uliyati cheklanmagan firma. Uning mulki sherikchilik asosida yuzaga keladi.SHeriklarning dastlabki mulki firmaning ustav kapitali deyiladi.Bu mulkka har bir sherik o`z hissasini qo`shadi. Ammo hissadorlar to`la huquqli va huquqi cheklangan sheriklarga bo`linadi,.to`la huquqli sheriklar firmaning ham javobgarligini, foydasiyu zararini ham baham ko`radilar, ular ustav fondiga qancha pul qo`ysa, hissasiga qarab foyda oladilar. Agar Islomov firma ustav kapitalining 15foizga bergan bo`lsa,u foydaning 15 foizini oladi. Agar Ollayorov 10foiz qo`ygan bo`lsa, foydaning ham 10 foizini oladi.Bordiyu firma sinsa,1sheriklar zararni hamji hatlikda ko`taradilar, ya`ni bir sherik boshqasiniig javobgarligini ham zimmasiga oladi. Agar 5 kishi sherik bo`lsayu, ulardan 2 tasi firma zararini to`lashga qodir bo`lmasa, qolgan 3 sherik ular zimmasidagi zararni ham o`zinikiga qo`shib ko`taradi. Bu yerda «kemaga tushganlarning joni bir» degan qoidaga amal qilinadi. 7

www.arxiv.uz b) Mas`uliyati cheklangan firma. Uning kapitali sheriklarning ustav fondiga qo`ygan pay» (hissasi) hisobidan shakllanadi. Shunday firmalar nomiga «limited» degan so`z qo`shiladi, bu iiglizcha “cheklangan” degan ma`noni bildiradn. Masalan, “Ko`ksuv LTD” degan firma bo`lsa, darhol uning majburiyati cheklanganliini tushunish kerak. Bunday firma bilan munosabatda bo`lganda firmaning faoliyatida ishkallik yuz bersa, undan faqat ustav kapitaliga teng pulni undirish mumkinligini esdan chiqarmaslik kerak. Uning to`lov majburiyatidagi bundan ortiqcha bo`lgan qarzni hech qanday yo`l bilan undirib bo`lmaydi. Masuliyati cheklangan firmalarning eng keng tarqalgan shakli hissadorlik jamiyatlari yoki korporatsiyalardir. Jamiyat jamlagan kapitalga qarab maxsus qimmatli qog`oz — aksiya chiqaradi. Aksiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanadilar va foydadan o`z hissasi — dividendni olib turadilar. Yopiq jamiyat aksiyalari faqat ma`lum guruh kishilari, masalan, korxona ishchi-xizmatchilari o`rtasida, ochiq jamiyag aksiyalari esa barcha xohlovchilarga sotiladi. O`zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida davlat korxonalari yopiq aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Islohotlarniig ikkinchi bosqichida ochiq aksiyadorlik jamiyatlari tuzishga usgivorlik berildi. Masalan, qishloq xo`jaligida jamoa xo`jaliklari yopiq jamiyatlar — paychilar xo`jaligi shakliga o`tkazila boshladi. 1996 yil g` yanvarga kelib O`zbekistondagi hissadorlik jamiyatlari soni 5500 ga yetdi (1995 yil 1 yanvarda esa 2255); Davlat korxonalari — davlat mulki bo`lgan va uning nazorati ostida ishlovchi korxonalar. Bu korxonalar markaziy va mahalliy hokimiyatga qarashli bo`lib, ishlab chiqarishdagi davlat sektorini tashkil etadi, eng muhim va mas`uliyatli vazifalarni bajaradi (mudofaa, aloqa, eiyergetika, transport va boshqalar).1996 yil boshida O`zbekistonda 16000 ta davlat korxonasi bor edi. Aralash firmalar xususiy, davlat va jamoa mulkining aralash mablag`lariga tayanadi. Qo`shma firmalar (korxonalar) ham shunday firmalar qatoriga kiradi. Aralash firmalarning milliy va xorijiy kapitalga tayangan korxonalari kengroq tarqalgan. Ularning kapitali hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi. 2001 yil boshida O`zbekistonda xorij kapitali ishtirokida tuzilgan 3301 ta 8

www.arxiv.uz qo`shma korxona bor edi. Bundan tashqari 1958 ta aralash mulkka asoslangan milliy korxonalar ham faoliyat ko`rsatdi. Konsorsium korxonalarining maxsus tashknl etilgan birlashmasi. Uning ishtirokchilari o`z mustaqilligini saqlab qolgan holda muayyan maqsad yo`lida birlashadilar. Odatda konsorsium moliyaviy ishlar yuzasidan tuzilib, unga davlat, banklar, moliya investitsiya kompaniyalari, yirik firmalar, har xil pul fondi tashkilotlari uyushadi, U katta mablag` talab qiladigan ishlarni bajaradi. Konsorsium odatda xolding kompaniya shaklida tuziladi. Xoldinglar sanoat-moliya guruhi hisoblanadn. Ular tarkibida bosh — ona korxona va har xil shuba korxonalar ma`lum maqsad yo`lida hamjihatlik bilan ishlaydilar. Konsern korxonalarning ishlab chiqarish, investitsiya, moliya, texnika, tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida birgalikda ish yuritishni ko`zlaydigan uyushma. Konsern bir tarmoqlararo (konglomerat) birlashmalar shaklida tashkil etiladi. Firmalar shaxobchasi (filiali) yirik firmalarning tarkibiy qismi bo`lib, turli joylarda ish yuritadi. Mazkur korxona mustaqil bo`lmay, bosh firmaning bir qismi hisoblanadi. Mulkiy maqomidan qat`iy nazar firmaning korporativ guruhpy manfati mavjud. Firma ishlab chiqaruvchilar jamoasi. Bu jamoa a`zolarini birlashtiruvchi kuch ularning umumiy — foyda olishidan iborat Bu manfaat korxona meyorida ishlagandagina yuzaga chiqadi. Korxona jamoasi maqomi jihatidan uch toifaga bo`linadigan kishilardan tashkil topadi: 1) korxona egalari; 2) menedjerlar (boshqaruvchilar); 3) yollanib ishlovchilar. Bozor xujaligida davlat va uy xujaligi Iktisodiyot kuplab iktisodiy jixatdan aloxida bulgan birliklardan: millionlab uy xujaliklari va korxonalardan iborat. Uy xujaliklari kancha sotib olish va kancha ishlashni xal kiladilar. Firma ( korxona) lar uy xujaliklarining mulki bula turib, xujayin sifatida kancha ishlab chikarish, kancha sotish, kancha kishilarni ishga olishni xal kiladilar. Umuman olganda makroiktisodiyot bir-biri bilan sotish va sotib olish bilan boglik bulgan uy xujaliklari va firmalarning umumiy yigindisi 9

www.arxiv.uz emas, balki juda murakkab uzaro boglikligidan iborat, buni sodda sxemada kuyidagicha tasvirlash mumkin: tovar va resurslar diagrammada bozor orkali soat strelkasi buyicha, pul tulovlari unga teskari xarakat kiladi. Strelka bilan kursatilgan jarayenlarni okimlar deyiladi, chunki ular tuxtovsiz, uzok muddatlidir. Okimlar zaxiralardan fark kiladi. Zaxiralar statik xolatda tuxtab kolgan, okimlar esa dinamik xolatdadir. Iktisodiy tizimni xarakatlantiruvchi, ishlatuvchi, kerakli joylardan okishni ta`minlovchi – puldir. Pul xarakatsiz turishi kerak emas, u shu doiraviy aylanish «trubalaridan» tuxtovsiz okishi kerak. Pul xarakati tezligini kursatuvchi, iktisodiy okimlar dinamikasi kursatuvchi – daromadlar va xarajatlardir. Pulni kupayishi daromadlar okimining tezligini oshirmaydi, agar ular banklarda, kishilar chuntaklarida kolib ketsa. Ikkinchi tomondan, pulni kupaytirmay xam okimni tezlatish mumkin. Iktisodiy sistemada pulning statik mikdori bilan daromadlar okimi urtasidagi uzaro aloka makroiktisodiyotning muxim narsalaridan biri. Milliy daromad - bu mamlakat mikesida ish xaki, renta, foiz va foydaning umumiy yigindisidir. Milliy maxsulot – iktisodiy tizimda ishlab chikarilgan xamma tovar va xizmatlar kiymatining majmuasidir. Milliy maxsulotga kilinadigan umumiy xarajatlar – bozorlardan utuvchi pulli tulovlar okimidir. Biz kurayetgan bu sodda iktisodiy sistemada milliy daromad va milliy maxsulot bir-biriga tengdir. Endi modelni sal murakkablantiramiz unga jamgarma, investitsiya va moliya bozorini kushamiz. Jamgarma – bu oila xarajatlarining daromadlaridan kam bulishi natijasida tuplangan puldir. U bankka kuyiladi yeki aksiya, obligatsiyaga ketadi. Investitsiya - bu umumiy kapital xajmini usishga yerdamlashuvchi xamma xarajatlardir. 10

www.arxiv.uz Investitsiya 2 xil buladi: a) asosiy kapitalga investitsiya; b) tovar - moddiy zaxiralarga investitsiya. Iktisodiy ma`noda oldin ishlatilgan moddiy boylik, kuchmas mulk sotib olinsa investitsiya xisoblanmaydi, yangisini sotib olishgina investitsiyadir. Moliya bozorlari - bu oila xujaliklaridan jamgarish orkali firmalarga pul okimlarini utkazish bilan shugullanuvchi iktisodiy institutdir. Ularga banklar va moliyaviy oraga kiruvchilar (sugurta kompaniya, pensiya fondi…) kiradi. Bular pul jamgarmalarining yarmini uzidan utkazadi, ikkinchi yarmi oila xujaliklari aksiya, obligatsiya va boshka kimmatbaxo kogozlar sotib olish orkali utadi. Jami taklif – iktisodiy tizimda ishlab chikarilgan butun tovar va xizmatlar kiymatining yigindisi. Jami talab – xaridorlar tomonidan muljallangan yangidan ishlab chikarilgan butun xaridlar yigindisi. Bu ikkalasi bir-biriga teng buladi, agar kamrok sotilsa, shunga mos tovar zapaslari usadi va barobarlik tiklanadi. Agar bozorlarda tovarlar sotilmay kolsa, firmalar yo ishlab chikarishni kamaytiradi yoki tovarlar narxini tushiradi. Teskarisi sodir bulib, tovarlar keragidan ortikcha sotilsa, tovar zapaslari yeyiladi, natijada esa narx kutariladi yeki ishlab chikarish kupaytiriladi. Shunday kilib: Shunday kilib, uy xujaliklari firmalarni ishlab chikarish omillari bilan ta`minlab turadilar, ular esa bu omillardan foydalanib tovar va xizmatlar ishlab chikaradilar. Bunga ayirbosh sifatida korxonalar uy xujaliklarini daromadlar bilan ta`minlab boradilar, bunga esa uy xujaliklari firmalar tomonidan ishlab chikarilgan tovar va xizmatlarni sotib oladilar. Agar uy xujaliklari sotib olishga kamrok sarf kilsalar, firmalar ishlab chikarishni kiskartirishga, ishlovchilarni kuchaga xaydashga majbur buladilar. Buning okibatida uy xujaliklarining daromadi yanada kamayib ketadi, ularning sotib olish imkoniyatlari pasayadi. Demak, makroiktisodiyot mana shu xarajatlarni ozgina kamayishi mamlakatda katta muammolarni keltirib chikarishga yul kuymaslik choralarini kidiradi. 11

www.arxiv.uz Biz xozirgacha, doiraviy aylanishning davlatsiz taxlil kildik. Endi bu doiraviy aylanishga davlat blokining kushib kurib chikamiz. Xozirgi zamon iktisodiyotida davlatning roli juda katta va u doiraviy aylanishga juda kuchli ta`sir kiladigan elementdir. Davlat sektorini rolini inobatga olib, doiraviy model kuyidagicha buladi: Bu modeldagi yangi bloklarning va okimlarni kurib chikamiz: a) xukumat (yeki davlat) iktisodiyotning eng kuchli ta`sir etuvchi elementlaridan bulib, rivojlangan bozor iktisodiyoti sharoitida iktisodiy tizimning boshka elementlari bilan asosan 3 yul bilan boglangan: - soliklar orkali; - davlat xaridlari orkali; - davlat karzlari orkali. Q olo q iktisodiyotda davlatning doiraviy aylanishda axamiyati, mavkei juda katta bulib, unga ancha narsa boglik buladi. U orkali utadigan okimlar nisbatan juda katta buladi. Xukumat uy xujaliklari bilan solik xamda transfert tulovlari orkali boglangan. Axoli uz daromadlarining bir kismini davlatga ajratadi, bu solik xisoblanadi. Xukumat uz navbatida davlat budjetidan axoliga xilma-xil ijtimoiy yerdamlar kursatadi (nafaka, stipendiya, posobiya). Bularni transfert tulovlari deyiladi. Sof soliklar deganda, butun soliklardan davlatning axoliga kaytariladigan transfert tulovlarini ayirib, kolgan koldikka aytiladi. Xukumat moliya bozorlari bilan davlat karzi orkali boglangan. Agar budjet defitsitli bulsa, xukumat axolidan, firmalardan moliya bozori orkali karz oladi. Agar budjet ijobiy saldoga ega bulsa, xukumat axoliga, korxonalarga, moliya bozori orkali uz karzlarini kaytaradi. Shuning uchun okim ikki tomonlama xarakturga ega. Xayetda ikkala tomondan xam okib turadi. Xukumat maxsulot bozorlari bilan davlat xaridlari orkali boglangan. Xukumat uz oldiga kuyilgan vazifalarni bajarish uchun unga moddiy resurslar kerak. Bularni u budjet xisobidan maxsulot bozoridan xarid kiladi. Xukumat 12

www.arxiv.uz firmalar bilan dotatsiya yeki subsidiya orkali boglangan buladi. Kolok iktisodiyotda xukumat bilan firmalar urtasidagi okim kattaligi bilan fark kiladi. Xukumat davlat sektoriga ega bulganligi uchun, u resurslar bozori bilan xam aloka kilib turadi. Axolining iste`mol bozorida pulini ishlatmaydigan kismi - bu, a) sof soliklar, ular davlat ixtiyeriga kelib tushadi va b) moliya bozoriga ishlatiladigan jamgarmalardir. Bular maxsulot va daromadlar doiraviy oborotidan «okib ketuvchi» (utechka) deyiladi. «Utechka» va iste`molga ketadigan xarajatlar milliy daromadga barobar buladi. Bundan tashkari, oila xarajatlari bulmagan 2 tur tovar va xizmatlarga kilinadigan xarajatlar bor. Bular investitsiya va davlat xaridlaridir. Bu okimlar doiraviy oborotga kilinadigan «inyeksiya» lar deyiladi. Iste`molga kilinadigan butun xarajatlar va «inyeksiya» doim milliy daromadga teng. 13

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Anufriyev,A.I.,Fattaxov A.A.«Strategii razvitii optovo`x ro`nkov»T,2002,TGEU. 2.Voloshuk G.A «Infrastuktura torgovli» Kiyev,Vo`sh.shkol.,1989 3.Soliyev A.,Usmonov A. «Marketing»,T, «Ukituvchi»,1997 4.Djabbarov T, Dodoboyev YU «Investitsionno`ye instituto`» T,2002 5.Chjen. V A. Mirzaaxmedov E «Ro`nochno`ye infrastukturo` Uzbekistana»,T,1996 6. www.ziyonet.uz 14

O'xshashlar

Mehnat bozori infratuzilmasi fanining mohiyati, predmeti va mazmuni

Personalni boshqarish fanining predmeti va vazifalari

Sanoat iqtisodiyoti fanining predmeti va vazifalari

Savdo tadbirkorligi fanining predmeti va vazifalari

G'aznachilik fanining mazmuni, predmeti va vazifalari