Mehnat bozori infratuzilmasi fanining mohiyati, predmeti va mazmuni - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat bozori infratuzilmasi fanining mohiyati, predmeti va mazmuni

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Mehnat bozori infratuzilmasi fanining mohiyati, predmeti va mazmuni Reja: 1. Mehnat bozori infratuzilmasi kategoriyasining mazmuni va mohiyati 2. «Mehnat bozori infratuzilmasi» fanining maqsadi, vazifalari, predmeti va tamoyillari 3. Mehnat bozori infratuzilmasining darajaviy bo‘limlari 4. Mehnat bozori infratuzilmasi kategoriyasining mazmuni va mohiyati

Bozor munosabatlari tizimida mehnat bozori muhim o‘rinni egallaydi. Mana shu bozorda mehnatga qobiliyatli kishilar va davlat biror bir jamoa va xususiy tashkilotlarning nomidan ish ko‘ruvchilar va ish beruvchilarning manfaati to‘qnash keladi. Mehnat bozorida vujudga keladigan munosabatlar yaqqol ifodalangan ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lib, ular mamlakat aholisi ko‘pchiligining muhim ehtiyojlariga daxldor bo‘ladi. Mehnat bozori mexanizmi orqali aholining ish bilan bandligi va mehnatga haq to‘lash darajalari belgilanadi. Mehnat bozorida ro‘y berayotgan jarayonlarning jiddiy oqibati ishsizlik bo‘lib, u umuman olganda salbiy hodisa hisoblansa ham, lekin amalda jamiyat hayotining muqarrar natijasidir. Aholining ish bilan bandligi uning takror ishlab chiqarilishi uchun zarur shartdir, chunki kishilarning turmush darajasi, kadrlarni tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishga, ularni ishga joylashtirishga, ishdan mahrum bo‘lib qolgan kishilarni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlab turishga sarflanadigan xarajatlarning barchasi ana shu aholining ish bilan bandligiga bog‘liqdir. Shuning uchun ham aholining ish bilan bandligi, ishsizligi, mehnat faoliyati uchun zarur resurslar va umuman mehnat bozori singari muammolar mamlakat iqtisodiyoti uchun dolzarb bo‘lib, ular tarmoqlararo funksional tizim hisoblanadi. Respublikamizda bozor islohotlari jarayonlarini avj oldirish hozirgi kunda mehnat bozori subyektlarining yangi mehnat tuzilmalariga bo‘lgan qiziqishlarini va yangi maqsadlari shakllanishi jarayonlari faol avj olishiga olib kelmoqda hamda ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif shakllanishini yuzaga keltirmoqda. Bir vaqtning o‘zida mehnat bozori subyektlarining o‘zaro aloqalarini jamoa- shartnomaviy va normativ-huquqiy bazalarini doimiy rivojlantirish, mehnat bozori infratuzilmalarini kelgusida rivojlantirishni talab qiladi. Bozor munosabatlari sharoitida har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy bazasiz amalga oshirish samarasizdir. Shuning uchun ham mehnat bozori infratuzilmasidagi ish faoliyatini tashkil qilish asoslarini ilmiy asosda yoritish samarali mehnat bozori shakllanishi va rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini oshiradi. Mehnat bozorini to‘liq ishlashi uchun rivojlangan infratuzilmani shakllantirish lozim.

Mehnat bozori faoliyat ko‘rsatishining sifat ko‘rsatkichlarini eng muhim mezoni uning infratuzilmasining rivojlanish darajasidir. Infratuzilma iqtisodiyotda turli xo‘jalik tizimlari va bu tizimlardagi asosiy subyektlar o‘rtasida faol o‘zaro aloqadorlikni ta’minlash uchun shart-sharoit yaratishi zarur. Mehnat bozori infratuzilmasining mohiyatini yoritib berishda ko‘pgina ilmiy adabiyotlarda mehnat bozori infratuzilmasi ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi davlat va nodavlat muassasalar tizimini, korxona va firmalarning kadrlarga xizmat ko‘rsatish bo‘limlarini, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalarini, mehnat bozoridagi talab va taklif o‘rtasidagi samarali o‘zaro aloqadorlikni ta’minlashni o‘z ichiga oluvchi mehnat bozori tarkibiy qismi sifatida ifodalanadi. Ba’zi iqtisodchi olimlarning qarashlarida mehnat bozori infratuzilmasi mohiyatini ifodalashda quyidagi ta’riflarni uchratish mumkin: «kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, bandlik jamg‘armalari, reklama bilan shug‘ullanuvchi firmalar va boshqalar»1. D.S.Cherneykoning fikricha: «mehnat bozoridagi jami iqtisodiy, huquqiy va boshqaruv institutlari, tashkilotlar va faoliyat turlari uning funksiyalarini amalga oshirilishida ko‘maklashishi zarur»2. Shuningdek, Varfolomeyeva O.A. ta’kidlaydiki: «Mehnat bozori infratuzilmasi - bandlikka ko‘maklashuvchi institutlar tizimi va boshqarish mexanizmlari sifatida mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi iqtisodiy jihatdan foydali o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi tizimdir». Mehnat bozori infratuzilmasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritib berishda Abdurahmonov Q.X. aniq ta’rifni bergan. Unga muvofiq mehnat bozori infratuzilmasi - davlat muassasalarini, ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi nodavlat tuzilmalarini, korxona va firmalarning kadrlar xizmatini, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalarini, ish kuchini talab va taklif qilish o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy muhitni o‘z ichiga oladi, ular ishchi kuchiga ehtiyoj bilan taklif o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydi.

Mehnat bozori infratuzilmasining mohiyatini yoritib berishda uning qo‘yidagi o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tish zarur : 1. Mehnat bozori infratuzilmasi - bu ko‘p funksiyali tizim bo‘lib, aholining ish bilan bandligini ta’minlash va ijtimoiy himoyalashning turli xil tashkiliy shakl va usullaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi; 2. Mehnat bozori infratuzilmasidagi institutlar va tashkilotlar mehnat bozorini boshqarishda huquqiy, moliyaviy - iqtisodiy va axborot mexanizmlarini yuzaga keltiradi; 3. Infratuzilma tarkibidagi (aholining ish bilan bandligiga ko‘maklashuvchi) obyektlar va mexanizmlar mehnat bozorining samarali shakllanishi va rivojlanishi uchun qo‘lay shart-sharoitlarni yaratilishiga qaratilmog‘i zarur . Mehnat bozori infratuzilmasining mohiyatini quyidagicha talqin etiladi : mehnat bozori infratuzilmasi - bu ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi davlat va nodavlat muassasalarini, korxona va firmalardagi kadrlar bo‘limlarini, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalarini, ishchi kuchini talab va taklif qilish o‘rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi va o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy, moliyaviy-iqtisodiy va axborot mexanizmlari muhitini o‘z ichiga oluvchi mehnat bozorining tarkibiy qismidir. Mehnat bozori infratuzilmasi institutlar tizimi sifatida, davlat va nodavlat ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi tuzilmalar va mexanizmlar, mehnat bozori shakllanishi va rivojlanishi uchun huquqiy, moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tartibga solishda qo‘lay shart- sharoitlarni ta’minlaydi . «Mehnat bozori infratuzilmasi» fanining maqsadi, vazifalari, predmeti va tamoyillari Bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy bazasiz amalga oshishi mushkul. Mehnat munosabatlari amalga oshishining shunday asoslari birinchi navbatda qanday darajadagi infratuzilmaning mavjudligi, infratuzilmaning mehnat munosabatlarining barqaror rivojlanishiga ijobiy ta’siri, mehnat sohasidagi huquq va kafolatlarning amalga oshishida ko‘mak va imkon berishi bilan belgilanadi. Shuning uchun ham mehnat bozorining to‘laqonli faoliyat

ko‘rsatishi uchun uning infratuzilmasini rivojlantirish kerak. Mehnat bozori infratuzilmasi - ish beruvchi va yollanuvchi o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydigan davlat, nodavlat, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalari kabilardir. Infratuzilma ish kuchining bahosi, mehnat sharoiti, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xususida ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish, shuningdek, mehnat bozorida ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar huquqlarini himoya qilish jarayonlarini tashkil etishi va tartibga solishi lozim. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonini boshdan kechirayotgan mamlakatlar singari O‘zbekistonda ham mehnat bozorini samarali boshqarish va uning infratuzilmasini rivojlantirish bilan bog‘liq yechimini topish lozim bulgan bir qator muammolar mavjud. Ularning asosiylari sifatida mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining mezonlari va ko‘rsatkichlarini aniqlash, davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini ta’minlash, nodavlat ish bilan bandlik xizmatlarini yaratish, mehnat bozorida hududiy axborot tizimlarini takomillashtirish, mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish istiqbollarini belgilash kabi muammolarni alohida qayd etib o‘tish lozim. Fanning maqsadi - bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida respublikamizda mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Fanning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - mehnat bozori infratuzilmasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritib berish hamda uning elementlari va funksiyalarini aniqlash; - mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy tamoyillarini ishlab chiqish; - mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro aloqadorligini aniqlash; - mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish mezonlari va ko‘rsatgichlarini taklif etish; - mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish holatini tahlil etish va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;

- nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari faoliyatlarining asosiy yo‘nalishlarini aniqlash; - davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash usullarini ishlab chiqish; - mehnat bozorida hududiy axborot tizimini takomillashtirishning asosiy yo‘llarini aniqlash; - mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining istiqbollari bo‘yicha xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Fanning predmeti - mehnat bozori infratuzilmasi subyektlarining faoliyatida amalga oshadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi. Mehnat bozorini tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lgan tashkiliy-huquqiy va tuzilmaviy shart-sharoitlar mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining quyidagi asosiy tamoyillarini to‘liq amalga tadbiq etgan holda, mazkur bozorni shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi : • mehnat va ish bilan bandlikda erkinlikni ta’minlash. Insonga ijtimoiy mehnatda qatnashishi yoki qatnashmaslikni tanlash ustuvor huquqi berilishi; • ish kuchini talab va taklif qilish o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy mexanizmni yaratish; • ish bilan bandlik bo‘yicha yagona davlat siyosatini amalga oshirish. Ish bilan bandlik bo‘yicha davlat siyosatining atrofida hamma darajadagi ma’muriy hududlarning aholini ish bilan ta’minlash faoliyatidagi mustaqilligini hisobga olib yagona umumdavlat ish bilan bandlik siyosatini yuritish; • ish bilan bandlikni ta’minlash bo‘yicha nazorat. Ish bilan bandlikni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda kasaba uyushmasi, tadbirkorlar assotsiatsiyasining boshqaruv organlari bilan hamkorlikda nazoratni amalga oshirish; • ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solishda uch tomonlama ijtimoiy hamkorlik (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va tadbirkorlar vakillari ); • ish haqi va boshqa qo nuniy daromadlar chegarasini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan “kun kechirish uchun zarur miqdordan kam bo‘lmaslik” ka rioya qilgan holda erkin belgilash .

Mehnat bozori infratuzilmasining darajaviy bo‘limlari Mehnat bozori infratuzilmasi iqtisodiyot va boshqaruv sohasida turli darajalardagi subyektlar sifatida qo‘yidagilardan iborat : 1. Xalqaro tashkilotlar, masalan, Xalqaro Mehnat Tashkiloti, turli mamlakatlar mehnat bozorlaridagi faoliyatlari bo‘yicha koordinatsiyani amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy-mehnat munosbatlarini boshqarish va tartibga solish ijtimoiy jarayonlar bilan bog‘liq tub o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi . Xalqaro Mehnat Tashkilotining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: ijtimoiy mehnat muammolarini hal qilishga qaratilgan xalqaro siyosat va dasturlarni ishlab chiqish; mazkur siyosatni amalga oshirish maqsadida Konvensiyalar va Tavsiyalar tarzida mehnat normalarini yaratish va qabul qilish ; ishtirok etuvchi mamlakatlarga ijtimoiy-mehnat muammolarini hal qilishda (texnikaviy va boshqa hamkorlik) yordam berish; inson huquqlarini himoya qilish (mehnat qilish huquqi, birlashish huquqi, majburlovchi mehnatdan, kamsitishdan himoya qilish va boshqalar); mehnatkashlarning turmush darajasini yaxshilash uchun kambag‘allikka qarshi kurash olib borish, ijtimoiy ta’minotni rivojlantirish; mehnat sharoitlarini va ishlab chiqarish muhitini yaxshilash, xavfsizlik texnikasi va mehnat gigiyenasi dasturlarini ishlab chiqish, atrof muhitni muhofaza qilish va tiklash; mehnatkashlar va tadbirkorlar tashkilotlariga ularning ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish sohasida hukumat bilan birgalikda olib boradigan ishlarida yordam berish; mehnatkashlarning eng nochor guruhlarini: xotin-qizlar, yoshlar, nogironlar, keksa kishilar, kelgindi (mehnat) kishilarini muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Yuqorida keltirilgan vazifalar Xalqaro Mehnat Tashkilotining asosiy vazifalari hisoblanadi . Xalqaro Mehnat Tashkilotining barcha xalqaro tashkilotlardan faqat o‘z ishining mazmuni bilan emas, shu bilan birga uning uch tomonlama tuzilishi bilan ham farq qiladi. Bu tashkilotning barcha darajalarida mamlakatlar nomidan hukumatlar, mehnatkashlar va

tadbirkorlar tashkilotlari, xususan, O‘zbekiston vakillari ham ishtirok etadilar, ular baravar huquqlarga egadirlar. Ularning muloqotlari, munozaralari, va qarorlar qabul qilishi ijtimoiy bitimlar tuzish jarayonida manfaatlarni o‘zaro hisobga olishni va bitimlarga erishishni nazarda tutadi. Turli-tuman ko‘pincha esa butunlay qarama-qarshi manfaatlarni kelishib olish juda murakkab va qiyin ish hisoblanadi, bu esa tashkilotning tuzilishi xususiyatlarini belgilab beradi . 2. Mehnat bozori infratuzilmasi subyekti sifatida davlatning roli. Davlat iqtisodiyotning davlat sektorida tadbirkor sifatida ham, ko‘pgina investitsion dasturlarni amalga oshirish subyekti sifatida ham namoyon bo‘ladi. Davlatning qonun chiqaruvchi organlari qonunlarni ishlab chiqadi va qabul qiladi, bozor munosabatlarining huquqlari va umumiy tamoyillarini o‘rnatadi. Davlatning subyekti sifatida mehnat bozoridagi siyosatni Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari amalga oshiradi. Bu umumdavlat, hududiy va joylardagi boshqaruv darajalari asosida amalga oshiriladi . Hududiy darajada Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Bosh boshqarmasi mehnat, bandlik, ijtimoiy muhofaza, pensiya va aholining ijtimoiy ta’minot yo‘nalishi bo‘yicha hududiy davlat boshqaruv organi hisoblanadi. Bosh boshqarma o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining buyruqlari, qarorlariga amal qiladi. Bosh boshqarma o‘zining funksiyalari va vazifalarini aialga oshirishda boshqa hududiy davlat boshqaruvi organlari, mahalliy xokimliklar va jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik qiladi. Bosh boshqarma yuridik shaxs hisoblanadi, mustaqil balansga, bank muassalarida depozit va boshqa hisob raqamlariga, O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z nomi yozilgan muxrga, shuningdek, tegishli muxr va shtamplarga ega bo‘ladi

Bosh boshqarma tizimiga quyidagilar kiradi: tuman (shahar) bandlikka ko‘maklashuvchi markazlar; tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo‘limlari; nogironlar va qariyalar uchun “ Muruvvat” va “ Sahovat uylari”; hududiy reabilitatsiya markazlari. Bosh boshqarma va uning tuman (shahar) bo‘limlarining moddiy texnik ta’minoti, shuningdek xodimlarning mehnatiga xaq to‘lash ajratiladigan mablag‘lar doirasida davlat budjeti mablag‘lari xis o biga hamda Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari xodimlarining mehnatini rag‘batlantirish va moddiy-texnika bazasini mustahkamlash jamg‘armasi mablag‘lari, shuningdek qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan boshqa manbalar xisobiga amalga oshiriladi . - Bosh boshqarmalarning asosiy vazifalari va funksiyalari. Bosh boshqarmaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - mintaqalar bo‘yicha mehnat bozorini shakllantirishda samarali siyosatni amalga oshirish, demagrafik omillarni, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va tarkibiy qayta tashkil etishni istiqbolli yo‘nalishlarni etiborga olgan holda bandlikning yangi shakllarini keng tatbiq etish hisobiga aholi bandligining o‘sishini ta’minlash; demografik o‘zgarishlar va kadrlarni kasbiy tayyorgarligi bilan bog‘liq o‘zgarib borayotgan talablarni hisobga olgan holda mehnat , ish bilan bandlik va aholini ijtimoiy qo‘llab quvvatlash sohasidagi qonun hujjatlarini ishlab chiqish va yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritish; ishga joylashishga muhtoj, ish bilan band bo‘lmagan aholiga kasbiy qayta tayyorlash va ishga joylashtirish bo‘yicha sifatli hizmatlar ko‘rsatish; - aholining extiyojmand toifalarini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha amaliy chora tadbirlarning amalga oshirilishini taminlash, kamxarj oilalar, nogironlar va yolg‘iz keksalarga yordam ko‘rsatishdan tabaqalashtirilgan tarzda va aniq yondashuvni ko‘chaytirish: - mehnat, bandlik va aholini ijtimoiy muxofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilish ustidan qattiq nazoratni amalga oshirish, mehnat munosabatlrini, moddiy rag‘batlantirish va mehnatni muhofaza qilish mexanizmlari takomillashtirish chora- tadbirlarini ishlab chiqish .

Bosh boshqarma o‘ziga yuklangan vazifalariga muvofiq quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi : А). Mehnat bozorini shakllantirish va aholini ish bilan ta’minlash sohasida: - aholini ish bilan bandlik darajasi va tarkibini eng to‘liq va holisona baholashni ta’minlash, ishga joylashtirishga muxtoj shaxslarni aniqlash maqsadida mehnat bozoridagi ahvolni monitoringini tashkil etadi: - hududlarning demografik rivojlanish prognozlari asosida aholini ish bilan ta’minlash yuzasidan takliflar ishlab chiqadi : - ishsizlarni hisobga olishni tashkil qiladi: - o‘rta mahsus, kasb xunar ta’limi boshqarmasi bilan birgalikda o‘rta mahsus, kasb xunar ta’limi muassasalarini bitiruvchilarning ish bilan ta’minlanishini tadqiq etadi, hamda ular natijalari asosida ishchi kadrlar va mutaxassislarning tayyorlov yo‘nalishlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqadi : - aholini ish bilan ta’minlash, yoshlarni, ishdan bo‘shab qolgan xodimlarni va aholining boshqa toifalarini ishga joylashtirish, shuningdek, bo‘sh ish joylari bo‘yicha axboratlarni shakllantirishini va tahlil etilishini tashkil qiladi ; - shaxsiy yordamchi va dexqon xo‘jaliklarida qoramol o‘stirish bilan band bo‘lgan shaxslar xisobini amalga oshiradi; - yoshlarning va ish bilan band bo‘lmagan aholining kasb - xunarga xoxishini va mehnat yo‘nalishlarini aniqlash uchun sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazilishini tashkil etadi ; - ish o‘rinlarini tashkil etish dasturlarini ishlab chiqish, muvofiqlashtirish va amalga oshirishda qatnashadi; - iqtisodiyotni isloh qilish va tarkibiy qayta tashkil etish davomida, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektlarni inkirozga uchrashi va tugatilishi natijasida ishdan bo‘shab qolgan xodimlarni ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilishga doir maqsadli dasturlar ishlab chiqilishini muvofiqlashtiradi ; - - aholini o‘zini o‘zi ish bilan ta’minlashini rag‘batlantirish va qo‘llab quvvatlash yuzasidan takliflar tayyorlaydi; - davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlariga, mahalliy xokimliklarga va tashkilotlarga, korxonalar bilan kooperatsiyada kasanachilikni kengaytirish

masalalarida ko‘maklashadi; - ishsizlar uchun xaq to‘laniladigan jamoat ishlari tashkil etilishini ta’minlaydi, o‘rta maxs, kasb - xunar boshqarmasi bilan xamkorlikda ishsizlarni kasbga tayyorlashni, qayta tayyorlashni va ularning malakasini oshirishni tashkil etadi . Б). Aholini ijtimoiy muhofaza qilish va ijtimoiy ta’minlash sohasida: - manfaatdor idoralar tashkilotlar va muassasalar bilan birgaalikda pensionerlar, nogironlar va yolg‘iz keksa fuqarolarga qonun hujjatlarida belgilangan imtiyozlar, sanatoriya va kurortda davolanishga yo‘llanmalar va maxsus xarakatlanish vositalari berilishida qatnashadi ; - mahalliy davlat xokimiyati organlari uchun pensionerlar, nogironlar, ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarni, aholining davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashga muxtoj bo‘lgan boshqa ijtimoiy nochor guruxlarini ijtimoiy muxofaza qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi; - ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini belgilangan tartibda tasarruf etadi: - ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘laridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratni ta’minlash ishlarini tashkil etadi ; - ishsizlar va ularning oila a’zolarini Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘lari xisobiga ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni ta’minlanishini tashkil etadi; - eng kam ish o‘rinlarini ajratilishi va ularning ijtimoiy muxofazaga muxtoj shaxslar bilan butlanishi masalalarini o‘rganadi va taxlil etadi; dexqon va fermer xo‘jaliklarida ishlayotgan fuqarolar, shuningdek tadbirkorlar uchun belgilangan ijtimoiy kafolatlar va ijtimoiy muxofaza chora-tadbirlarini ro‘yobga chiqarilishini tashkil etadi . В). Mehnat munosabatlarini tartibga solish mehnatni tashkil etish unga xaq to‘lash shartlarini va uni muhofaza qilishni takomillashtirish sohasida : - mehnatni moddiy rag‘atlantirish mexanizmlarini va mehnatga xaq to‘lashni tartibga solish metodlarini takomillashtirishga doir chora -tadbirlarini ishlab chiqishda qatnashadi; - mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muxofaza qilish bo‘yicha normativ- huquqiy hujjatlarga rioya qilinishi ustidan belgilangan tartibda davlat nazoratini amalga

oshiradi ; yoshi bo‘yicha imtiyozli shartlarda pensiyaga chiqish xuquqini beruvchi ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlar ro‘yxatlarini tatbiq qilish tartibi to‘g‘risida tushintirishlar beradi; - mehnat sharoitlariga ko‘ra ishchi joylarini atestatsiyadan o‘tkazishda metodik yordam ko‘rsatad . Г). Pensiya xizmati ko‘rsatish va davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar bilan ta’minlash sohasida : - pensiyalar, nafaqalar va kompensatsiya to‘lovlarini (kompensatsiya to‘lovlari bo‘yicha-budjet tashkilotlaridan tashqari) o‘z vaqtida tayinlash va to‘lashni amalga oshiradi: - yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan shaxslarga , shuningdek, dexqon xo‘jaliklirining ijtimoiy sug‘urta badallarini to‘layotgan a’zolariga xomiladorlik va tug‘ruq, chaqaloq tug‘ilganligi bo‘yicha nafaqalarni xisoblash va to‘lashni, hamda dafn marosimi uchun to‘lovni amalga oshiradi ; - “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida“gi O‘zbekiston yuyespublikasi Qonunining 15-moddasiga muvofiq mehnatda mayib bo‘lganligi yoki kasb kasalligidan nogironlik bo‘yicha tayinlangan va to‘langan mablag‘larni aybdor yuridik va jismoniy shaxslardan regress talab va da’volar asosida belgilangan tartibda undirib olishni amalga oshiradi; - yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan, shuningdek, dexqon xo‘jalik a’zolaridan tushayotgan badallarini xisobini olib boradi; - yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan shaxslarning, shuningdek shaxsiy yordamchi va dexqon xo‘jaliklarining qoramol o‘stirish, hamda qishloq xo‘jaligi faoliyatining boshqa turlari bilan shug‘ullanayotgan a’zolarining mehnat daftarchalarini yuritish va saqlashni amalga oshiradi; - budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘larining maqsadli sarflanishini nazorat qilish monitoringini olib boradi ;

mahalliy davlat xokimiyati organlari bilan pensiyalar, nafaqalar va kompensatsiyalarni o‘z vaqtida to‘lanishi bo‘yicha o‘zaro yaqin aloqani amalga oshiradi: - yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan va dexqon xo‘jaliklari a’zolariga ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalarni olish xuquqini beruvchi hujjatlarning xaqqoniyligini tekshiradi : - pensiyalar, nafaqalar hamda kompensatsiya to‘lovlarinig to‘g‘ri tayinlanishi va to‘lanishini nazorat qiladi; - ijtimoiy ta’minot bo‘limlari tomonidan pensiyalar, hamda ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalarning to‘g‘ri tayinlanishi va to‘lanishini tekshirishga doir nazorat - taftish ishlarini amalga oshiradi va tashkil qiladi; - - ishlamayotgan va ishlayotgan fuqarolarga pensiyalar, nafaqalar hamda kompensatsiya to‘lovlarini to‘lash uchun mablag‘larga bo‘lgan extiyoj xajmini aniqlaydi va har oyda, belgilangan muddatlarda mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga buyurtmalarini taqdim etadi: - pensiyalar, nafaqalar hamda boshqa ijtimoiy to‘lovlarni tayinlash va to‘lash ishlarini tashkil etadi va ularga metodik raxbarlik qiladi : - imtiyozli pensiya ta’minoti uchun xuquq beruvchi ishlab chiqarishlar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlar R o‘yxatlarini qo‘llash masalalari yuzasidan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari bilan o‘zaro xamkorlik qiladi. Д). Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish sohasida: - ijro etuvchi viloyat , tuman , shahar xokimiyat organlari ishtirokida yolg‘iz keksa fuqarolar, nogironlar va davlatning qo‘llab quvvatlashga muxtoj bo‘lgan boshqa aholi guruhlariga ijtimoiy-maishiy xizmat ko‘rsatishni tashkil etadi: - ijtimoiy ta’minot muassasalarida (“Muruvvat” va “Sahovat” uylarida, pansionatlarda, sanatoriyalarda) yashayotgan keksa fuqarolar va nogironlarga maishiy, tibbiy va madaniy xizmat ko‘rsatishni tashkil qiladi, ushbu muassasalarning moddiy - texnika bazasi mustaxkamlashni ta’minlaydi ; - yolg‘iz keksa fuqarolarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish xizmatlarining kompleks tarmoqlarini tashkil etadi va ularni ishini nazorat qiladi; - aholiga ijtimoiy yordam berish dasturlarini moliyalashtirish uchun mablag‘lar jalb

etish ishlarida nodavlat, notijorat tashkilotlarining va boshqa tashkilotlarning o‘zaro xamkorlik qilishni ta’minlaydi: - yolg‘iz keksa fuqarolar, pensionerlar va nogironlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatuvchi nodavlat xizmatlar tashkil etishga ko‘maklashadi, hamda ularning ishi ustida nazoratni ta’minlaydi ; - o‘ziga qarashli tashkilotlarning aholiga ijtimoiy yordam ko‘rsatish dasturlarini moliyalashtirish extiyojlardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladigan ishlarini, shu jumladan ularning tijorat faoliyatini muvofiqlashtiradi . 3. Mehnat bozori infratuzilmasi subyektlari sifatida, turli ijro etuvchi hokimiyat organlari davlat ish bilan bandlik xizmati bilan o‘zaro aloqadorlikda faoliyat yuritadilar, masalan, yoshlar ishi bo‘yicha Qo‘mita, ta’lim bo‘yicha Qo‘mita va hokazo. 4. Mehnat sohasidagi yollanma ishchilarning birlashmalari - kasba uyushmalari. Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiga: nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari, tijorat mehnat birjalari va kadrlar agentliklari; ishchi kuchini tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha o‘quv markazlari; tijorat ish bilan bandlik xizmati birlashmalari; ish beruvchilar assotsiatsiyasi, kadrlarga maslahat markazlari; mehnat bozori haqida axborot tizimi va boshqalar kiradi. 6. Yangi ming yillikda mehnat bozori infratuzilmasi subyekti bo‘lib, internet tarmog‘idagi mehnat birjalari hisoblanadi. Internet tarmog‘idagi mehnat birjalaridan aholining keng qatlami ish bilan bandlikka oid ma’lumotlardan keng miqyosda foydalanishlari mumkin .

Xulosa: Mehnat bozori infratuzilmasi ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi tashkiliy tuzilmalarni, normativ-huquqiy muhitni o‘z ichiga oladi, ular ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi eng samarali hamkorlikni ta’minlovchi iqtisodiy-moliyaviy hamda axborot mexanizmlarni vujudga keltiradi hamda aholining samarali ish bilan bandligini shakllanishi va ishsizlikni kamayishiga bevosita ta’sir etadi. Bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy bazasiz amalga oshishi mushkul. Mehnat munosabatlari amalga oshishining shunday asoslari birinchi navbatda qanday darajadagi infratuzilmaning mavjudligi, infratuzilmaning mehnat munosabatlarining barqaror rivojlanishiga ijobiy ta’siri, mehnat sohasidagi huquq va kafolatlarning amalga oshishida ko‘mak va imkon berishi bilan belgilanadi. Shuning uchun ham mehnat bozorining to‘laqonli faoliyat ko‘rsatishi uchun uning infratuzilmasini rivojlantirish kerak. Mehnat bozori infratuzilmasi - ish beruvchi va yollanuvchi o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydigan davlat, nodavlat, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalari kabilardir. Infratuzilma ish kuchining bahosi, mehnat sharoiti, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xususida ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish, shuningdek, mehnat bozorida ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar huquqlarini himoya qilish jarayonlarini tashkil etishi va tartibga solishi lozim .

Adabiyotlar : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

O'xshashlar

Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi fanining predmeti va mazmuni

Mehnat bozori infratuzilmasi funksional elementlari va tarkibiy qismlari

Mehnat bozori infratuzilmasi tashkiliy tarkiblari faoliyatlarining istiqbollari

Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro aloqadorligi

Bozor infratuzilmasi iktisodiyoti» fanining predmeti va vazifalari