Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro aloqadorligi - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro aloqadorligi

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159 KB

Ko'chirib olish

Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro aloqadorligi Reja : 1. Mehnat bozori infratuzilmasi mehnat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm sifatida 2. Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liqligi 3. Ishga joylashtirish bo‘yicha xususiy vositachi agentliklar va firmalar

Mehnat bozori infratuzilmasi mehnat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm sifatida Keyingi vaqtlarda bir qancha mualliflar mehnat bozorini tizimli tarzda qarab chiqishga yaqindan yondoshmoqdalar. Masalan, S.A.Kuzmin mehnat bozori institutini o‘rganishning muhimligini ta’kidlar ekan, mehnat bozori tizimining tuzilishini belgilab berdi. Tizimli uslubiyot nuqtai nazaridan M.A. Vinokurovning fikri ancha o‘rinlidir. Uning nazarida «Mehnat bozori - bu ish kuchini shakllantirish, iste’mol qilish, taqsimlash va qayta taqsimlash, uni yollash va haq to‘lash xususida vujudga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi bo‘lib, bu munosabatlar huquqiy normalar bilan tartibga solinadi va mehnat resurslarini boshqarish usuli sifatida namoyon bo‘ladi». Mehnat bozorining boshqarilishi insonni mehnat qilish qobiliyatini taklif qiluvchi xodimlarni, ish kuchiga bo‘lgan talabni belgilovchi ish beruvchilarni, shuningdek, ularning manfaatlarini muvofiqlashtiruvchi va qondiruvchilarni, hamda ish kuchiga bo‘lgan taklifning hajmini, tuzilishini belgilab beruvchi yo‘nalish va mexanizmlarni ham o‘z ichiga oladi. Ana shu yo‘nalishlar majmuasi, vatanimizda amalga oshirilayotgan bozor shart-sharoitlariga mos holda tadbiq etilgan bo‘lib, ular ish bilan bandlik va ishsizlikni davlat yo‘li bilan boshqarishda muhim o‘rin egallaydi. Mehnat bozori ham har qanday tizim singari o‘z rivojlanish darajasi, tashqi va ichki muhitning ta’sir ko‘rsatishi bilan bog‘liq ravishda muayyan aniq maqsadli yo‘l - yo‘riqlarga ega bo‘lishi lozim. Mehnat bozori - mehnat bozori subyektlari va ularning muayyan tuzilmaga ta’sir ko‘rsatishining (axborot, ijtimoiy va iqtisodiy ta’sir ko‘rsatishining) ijtimoiy-iqtisodiy tizimidir. Mazkur tizim ko‘p o‘lchovlidir. Undan turli ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, chunonchi kasbiy tayyorgarlik, kasbiy tanlash, moddiy rag‘batlantirish va natijalarga baho berish, qayta o‘qitish va yollash, chora belgilash va marketing singari jarayonlar o‘z ifodasini topadi. Bundan tashqari, mehnat bozori tizimi o‘zaro bog‘langan ko‘pgina kichik tizimlardan (natijadorlik va unumdorlik, mehnatga haq to‘lash va uni normalash kabilardan) iborat bo‘ladi va ularning har biri bir qator vazifalarni ado etadi.

Mehnat bozorida barcha qatnashchilarning iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtiruvchi rivojlangan tuzilmaviy tarkiblarning mavjudligi jamiyatda xodimlar uchun konyunktura o‘zgarishlarining ta’sirini yumshatish, ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish va foydani ko‘paytirish imkonini beradigan shart- sharoitlar yaratishga qodir bo‘ladigan mehnat bozorini shakllantirish imkonini beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri sharoitlarida mehnat bozorini “mehnatga qobiliyatli” ishchi kuchini xarid qilish - sotishni amalga oshiruvchi tizim sifatida ko‘rib chiqish o‘rinli emas. Shuning uchun u ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti va ijtimoiy mehnat sohasining ochiq, murakkab, ko‘p aspektli va o‘suvchi tizimchasi bo‘lib, ishchi kuchiga talab-taklifning hajmi, tarkibi va nisbatini shakllantiruvchidir. Mazkur bozor ishchi kuchi talab va taklifini tartibga solishda bevosita ishtirok etadi va aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishi hamda ishsizlikni kamaytirishga ko‘maklashadi. Mehnat bozori infratuzilmasining tarkibiy qismi asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: davlat muassasalari, ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi nodavlat tuzilmalar, korxonalar va firmalarga kadrlar bilan xizmat ko‘rsatish, xususiy vositachi firmalar, samarali ish bilan bandlikni ta’minlaydigan jamoat tashkilotlari va jamg‘armalar kabilar (1-rasm). O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonuni Respublika hududida doimiy istiqomat qiluvchi fuqarolarning mehnatga bo‘lgan huquqini amalga oshirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shart- sharoitlarini, shuningdek bu huquqni ro‘yobga chiqarish bo‘yicha davlat kafolatini belgilab berdi. Ana shu qonunga muvofiq rivojlangan mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari elementlari 1-rasmda keltirilgan. Ishlab chiqarish moddiy bazasining jiddiy tarkibiy qayta qurilishi va uni uzliksiz yangilab borilishi, uning o‘sish sur’atlarining pasayishi jonli mehnatni siqib chiqarish jarayonini muqarrar qilib qo‘yadi va ish bilan bandlik muammosini keskinlashtiradi. Rivojlangan mamlakatlarda 80-yillarda shu narsa yaqqol ko‘zga tashlandiki, aholini ish bilan bandligini bevosita rag‘batlantirish (milliy bo‘limni,

davlat idorasini, jamoat ishlarini kengaytirish) chora-tadbirlari ham, shuningdek ish bilan bandlikni bilvosita rag‘batlantirish (investitsiyalarni rag‘batlantirish, davlat xaridlarini ko‘paytirish va shu kabilar) chora-tadbirlari ham o‘zini oqlamadi. Xo‘jalik yuritishning o‘zgarib borayotgan shart-sharoitlari ishga joylashish va ish kuchidan foydalanishning tobora ko‘proq moslashuvchan shakllarini talab qilmoqda. Moslashuvchan mehnat bozorining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘ziga quyidagilarni qamrab oladi: moslashuvchan ish bilan bandlik (mehnat faoliyati va yollash tashkiliy shakllarining harakatchanligi va o‘zgaruvchanligi); ish bilan bandlikning funksional moslashuvchanligi (keng malaka va kasbiy ko‘nikmalarga ega bo‘lgan xodimlarning o‘zaro harakati); moslashuvchan ish tartiblari. Bu holat aholini mehnatda bandlikka nisbatan yangicha yondashuvlar shakllanishi hamda keng qamrovli bandlikning yangi konsepsiyasida o‘z ifodasini topadi. Mehnat bozorida moslashuvchan munosabatlarning shakllanib borishi mazkur bozor infratuzilmasi rivojlanishida egiluvchanlikni mustahkamlaydi. Har bir mamlakatda mehnat, aholini ish bilan bandlik va ijtimoiy siyosat masalalari yuzasidan davlat va mintaqaviy idoralar tizimi mavjuddir. Bu idoralarning tuzilishi o‘zgarishi mumkin, lekin har qanday ma’rifatli davlat sohalari bo‘yicha normativ hujjatlar ishlab chiqadi: barcha korxonalardagi mehnat sharoitlari bo‘yicha; davlat korxonalarida va davlat muassalarida (budjet sohasidagi) mehnatga haq to‘lashdagi nisbatlar bo‘yicha; aholining ish bilan bandligini boshqarish bo‘yicha; nafaqa ta’minoti bo‘yicha; ishsizlarga, nogironlarga, aholini kam ta’minlangan qatlamlariga yordam ko‘rsatish bo‘yicha; ish beruvchilar va ish oluvchilar vakillarining o‘zaro munosabatlarini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha. Mintaqalardagi mehnatni boshqarish idoralari asosiy diqqat e’tiborini ish bilan bandlik, ijtimoiy siyosat, ish beruvchilar bilan ish oluvchilar o‘zaro munosabatlarini tartibga solish masalalariga qaratadilar. Mehnat bozori infratuzilmasining takomillashganligi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan rivojlanish darajasini ko‘rsatadi.

Rivojlangan mamlakatlarda mehnat bozori infratuzilmasiga mehnat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm sifatida qaraladi. Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismi elementlarining mehnat munosabatlarini tartibga solish va mehnat bozorini boshqarishdagi ahamiyati mazkur bozordagi davlat siyosatining maqsadidan kelib chiqadi. Mehnat bozoridagi davlat siyosatining maqsadi bo‘shab qolgan potensial ishchilarning samarali ish bilan bandligini shakllantirish, yoppasiga ishsiz bo‘lib qolishga yo‘l qo‘ymaslik va ochiq ishsizlikning o‘sishini to‘xtatib turish sifatida ta’riflanishi mumkin .

Ana shu maqsadga erishish ish o‘rinlari egasi bo‘lgan ish beruvchiga muayyan sifatiga ega bo‘lgan ish kuchini sotib olish, bu bilan ishlab chiqarish omillarining qo‘shilishini ta’minlash, ish qidirayotgan kishilarga esa, kasb-malakasiga, demografik va boshqa tavsiflariga muvofiq mos keladigan ish o‘rni tanlash imkonini beradi. Ishsizlarga ta’lim olish sohasida (kasbiy qayta tayyorlash va malaka oshirish) xizmatlar ko‘rsatiladi, ularni ta’minlash (jamoat ishlari va boshqa vaqtincha ishlar) va ishsizlik darajasini nazorat qilish yuzasidan chora tadbirlar ko‘riladi va hokazo. Tashkiliy jihatdan respublikamizda mehnat bozori ijtimoiy institutlar tizimi sifatida maydonga chiqmoqda, ulardan har biri qisman yoki to‘la ravishda mehnatni rivojlantirishga doir qandaydir vazifani bajaradi, ya’ni tayyorgarlik, foydalanish, rag‘batlantirishni ado etadi. Shulardan davlatning ish bilan bandlik xizmati mehnat bozorini tartibga solishda asosiy ahamiyatga ega. Davlatning ish bilan bandlik xizmati ishchi kuchini takror ishlab chiqarishni tartibga solishning yangi instrumentlarini amalga oshirish, ya’ni ijtimoiy institutni tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqaradi, usiz bozor to‘liq faoliyat yurita olmaydi. Davlat ish bilan bandlik xizmati - bu ishchi kuchining uyushgan bozoridir. U mehnat resurslari qo‘llanishini bir sohadan boshqasiga erkin o‘tishini ta’minlab, quyidagilarni yuzaga kelishiga imkoniyat yaratadi : • jamiyatning har bir a’zosini erkin mehnat va shaxsiy daromadining o‘sishi asosida - o‘z hayotiy imkoniyatlarini amalga oshirishga keng imkoniyatlar, ya’ni mehnatga samarali ishtiyoq mexanizmini yaratadi; • yuqori mehnat unumdorligiga iqtisodiy majburlash shakli sifatida ishchi kuchini tashuvchilar o‘rtasida uni yanada foydaliroq sohalarga qo‘llash bo‘yicha raqobatni rivojlantirish; • ishlab chiqarishni boshqarish subyektlari, ishlovchining shaxsi va uning mehnat potensialidan yanada samarali foydalanish yuzasidan raqobatni kuchaytirish. Ish bilan bandlik xizmatining oyoqqa turish sharoitida barcha ixtisoslashgan ishchi kuchining shakllanish usuli bo‘lib kasbga yo‘llash ishtirok etadi.

Kadrlar bozorini o‘rganuvchi chet el mutaxassis-marketologlarning fikricha, qachonki hozirgi zamon sharoitida mos ilmiy-amaliy tajribaga ega bo‘lganlar jami xodimlar potensialining 20-30 foizini tashkil etsagina, bozor iqtisodiyoti ijobiy samara berishi mumkin. Xalq xo‘jaligidagi mehnatda bandlarning qaror topgan tarmoq va kasbiy tuzilishi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi darajasini, iqtisodiyot rivojlanishining ijtimoiy yo‘nalish darajasini tavsiflab beradi . Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liqligi Aholini ish bilan bandligini tartibga solish va mehnat bozorini boshqarishda mazkur bozor infratuzilmasi tarkibiy qismining obyektlari ish bilan bandlik sohasidagi o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi quyidagi shart-sharoitlar asosida yuzaga keladi (1-rasm ): 1) mehnat qonunchiligi; 2) ish bilan bandlik sohasidagi ijtimoiy hamkorlik mexanizimining yaratilishi; 3) respublika miqyosida yagona ish bilan bandlik siyosatining yuritilishi; Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ijtimoiy mehnat munosabatlari tobora ko‘proq uch tomonlama bitimlar (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va tadbirkorlar vakillari) asosida yoki kasaba uyushmalari bilan tadbirkorlar o‘rtasidagi ikki tomonlama bitimlar asosida hal etilmoqda. Ijtimoiy mehnat munosabatlarining bu tizimi bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida jahon urushidan va Rossiya hamda Yevropadagi bir qator mamlakatlarda bo‘lib o‘tgan revolyutsiyalardan keyin keng rivoj topdi. Ijtimoiy totuvlikka erishish va uni saqlash inson huquqlarini himoya qilish, uch tomonlama muzokoralar o‘tkazish, ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish maqsadlari yo‘lida xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) barpo etilgan edi. Bu tashkilot o‘z faoliyati davomida muzokoralar jarayonini rivojlantirish va yuzaga keladigan ijtimoiy-mehnat muammolarini va nizolarini uch tomonlama muzokoralar va bitimlar asosida tartibga solish (tripartizm) bo‘yicha katta tajriba to‘pladi hamda amaliy ishlarni bajardi1. O‘zbekiston XMTga a’zo bo‘lganidan keyin uning asosiy Konvensiyalarini imzolagan va ijtimoiy mehnat siyosati sohasida muhim xalqaro majburiyatlar olgan.

Tripartizm va ijtimoiy hamjihatlik ijtimoiy sherikchilikning eng samarali shaklidir. Bu tamoyillar iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy adolat talablarini hisobga olgan holda o‘zaro maqbul qarorlar qabul qilish asosida davlat, tadbirkorlar va xodimlarning manfaatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. Shuningdek, ish bilan bandlik sohasida ijtimoiy hamkorlik mexanizmining takomillashib borishi mehnat munosabatlarida jamoa shartnomasi (mehnat shartnomasi) bilan tartibga solish tizimida qatnashmaydigan ish beruvchilar va xodimlar tashkilotlarini muzokoralarga tegishli darajalardagi bitimlarni tayyorlash va tuzish ishlariga jalb etishni ta’minlaydigan tadbirlar ishlab chiqish imkonini beradi. Bugungi kunda ish bilan bandlik siyosatining asosiy vazifasi mehnatga qobiliyatli fuqarolarning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini butun choralar bilan rivojlantirish orqali to‘liq va erkin tanlangan ish bilan bandlikka yordam ko‘rsatish, ommaviy ishsizlikni to‘xtatib qolish va ayni vaqtda korxonalarga muvaffaqiyatli ishlab chiqarish uchun xodimlarni erkin yollash imkonini ta’minlashdir. Shu tariqa, ish bilan bandlik siyosatining asosiy maqsadlari mehnatdan foydalanish muammolari, uning samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir. Bunga aholini ish bilan bandlik tizimlaridagi siljishlar yordam berishi lozim (tarmoq tuzilmasi, ilg‘or texnologiyalar ulushining ortishi hisobiga kasb malaka tuzilmasi - malakali mehnat va zamonaviy kasblar salmog‘ining ko‘payishi hisobiga, demografik tuzilma - ancha ma’lumotli yoshlar hisobiga). Ish bilan bandlik siyosatini shakllantirishning asosiy tamoyillariga rioya qilish zarur bo‘lib, ular quyidagilardan iborat : 1) Ish bilan bandlik muammolarini hal etishga har tomonlama yondashish. U mazkur muammolarni hal etishda davlat hokimiyati ijroya organlari bilan mamlakat subyektlari hokimiyat organlari, tadbirkorlar va jamoat birlashmalarining davlat, mintaqaviy va tarmoq dasturlari tizimi doirasida o‘zaro yordam ko‘rsatishlarini nazarda tutadi; 2) Ish bilan bandlik siyosatini mablag‘ bilan ta’minlashning ustivorligi, bunda barcha darajadagi budjetlarning tegishli imkoniyatlarini, davlatning budjetdan tashqari ijtimoiy jamg‘armalarini, korxonalar va mehnatkashlarning o‘zlari, ularning

jamoat birlashma mablag‘larini bir joyga to‘plashga e’tibor berilishi; 3) Mehnat bozorining barcha elementlarini muvozanatli tartibga solish, bunda faqat ishchi kuchiga, ish o‘rinlariga bo‘lgan talabni qondirish va ish bilan bandlik hamda ishsizlikning muayyan, istalgan darajasiga erishish nazarda tutilmasdan, shu bilan birga ish kuchini taklif etish, uning sifati va qiymati (narxi), ish o‘rinlari dinamikasi ko‘rsatkichlariga, iqtisodiy jihatdan faol aholining mehnat qilish sabablariga ta’sir ko‘rsatish ham hisobga olinishi kerak; 4) Davlatning aholini mehnatda bandlik siyosati doirasida ishlab chiqariladigan va joriy etiladigan dasturlar hamda tadbirlarni iqtisodiy samaradorligi . Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘larini faol va nofaol yo‘nalishlariga sarflash bo‘yicha jamoat ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat organlari mehnat organlari bilan aloqadorlikda amalga oshiradilar. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida” gi Qonunining 22-moddasiga muvofiq “Mahalliy davlat hokimiyati organlari mehnat organlarining taklifiga ko‘ra va ularning ishtirokida aholini ish bilan ta’minlash maqsadida o‘z mulkidagi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda hamda shartnomalar asosida boshqa korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda haq to‘lanadigan jamoat ishlarining amalga oshirilishini tashkil etadilar”. Haq to‘lanadigan jamoat ishlari - fuqarolarning mehnat qilish borasidagi davlat tomonidan kafolatlanadigan huquqlaridan biridir. Jamoat ishlari qoida tariqasida, mehnat organlari tomonidan belgilangan tartibda ishsiz shaxs deb e’tirof etilgan fuqarolar uchun dastlabki kasb tayyorgarligini talab qilmaydigan, ijtimoiy foydali yo‘nalishga ega bo‘lgan vaqtinchalik mehnat faoliyati hisoblanadi. Ishga joylashtirish bo‘yicha xususiy vositachi agentliklar va firmalar O‘zbekiston xalq xo‘jaligida aholining mehnatda bandlik tuzilmasining o‘zgarish istiqbollari birinchi navbatda ishlab chiqarish tuzilmalarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga bog‘liqdir. Ana shu tarmoq guruhlaridagi ish bilan bandlar soni bir xilda o‘sayotgani yo‘q - eng past sur’atlar moddiy buyumlashgan ishlab chiqarish tarmoqlarida, eng yuqori sur’atlar ishlab chiqarish infratuzilmasi

tarmoqlaridadir. Industrial tarmoqlarning rivojlanishidagi uzoq davom etadigan yo‘nalishlar shunga olib keladiki, mehnatda bandlarning kasbiy tarkibi ana shu tarmoqlar ta’siri ostida vujudga keldi. 2006-2009 yillarda mamlakat mehnat resurslari 17,5%ga o‘sdi, yiliga o‘rtacha o‘sish 3,1% ga teng bo‘ldi. Mehnat salohiyatning tez sur’atlar bilan o‘sishi ish bilan bandilikni ta’minlash muammosini ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda. Mamlakatda 2009 yilda 900 mingdan ziyod ish joyi yaratildi, ulardan 70- 75%i qishloq joylarda. Kichik va xususiy biznes ish joylari yaratilishining sezilarli manbasi bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda faqatgina kichik korxona va mikro firmalar da 900 mingdan ortiq kishi ishlamoqda. Qishloq xo‘jaligi ishchi kuchlarini kamayishi va boshqa faoliyat turlariga-xizmatlar sohasi, kichik biznesga-qayta taqsimlanishi ko‘lamlari sezilarli o‘sdi. Iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o‘zgarishlarga mos ravishda va aholining mehnat tanlovining o‘zgarganligi sababli, ish bilan bandlikning tarmoqlararo tarkibi o‘zgarmoqda. Qishloq xo‘jaligida ish bilan bandlik ulushi qisqarmoqda (so‘nggi 7 yil mobaynida 38,0% gacha), ijtimoiy soha, axborot ta’minotida ishlovchilar sonining nisbatan ko‘payishi aniqlangan. Ish o‘rinlari tarkibida malakasiz, kam malakali mehnatni talab qiladigan o‘rinlar ulushi yuqori darajada saqlanib qolishi yuksak kasb mahorati va bilimning qadrini pasaytiradi, buning oqibatida ta’lim sifatining nufuzi tushub ketadi. Malakali kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashda rivojlanayotgan industrial tarmoqlar bilan ta’lim (oliy) muassasalari o‘rtasida kadrlarni yetkazib berish bo‘yicha aloqadorlik va uzviylikni ta’minlash zarur. Mehnat bozorining hududlararo va tarmoqlararo ahvoli haqida ishonchli va to‘liq ma’lumotning yo‘qligi ishchi kuchi safarbarligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Respublikamiz ish bilan bandlik xizmati organlari oldida turgan asosiy vazifalardan mehnat bozori su’bektlari o‘rtasida ish bilan bandlik masalalari bo‘yicha axborot tizimini vujudga keltirishdan iborat.

Ish bilan bandlik xizmatining ish samaradorligini oshirish va mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilashning asosiy shartlaridan biri axborot markazini tashkil qilishdan iborat. Ma’lumki, mehnat bilan vaqtincha bandlikning muddati bir kundan (kunbay ishlash) tortib ikki yilgacha yoki aniq belgilangan muddatgacha davom etishi mumkin. Keyingi yillarda muayyan muddatga mo‘ljallangan mehnat bilan vaqtincha bandlik va vositachi firmalar orqali vaqtincha ish bilan bandlik shakllari ancha kengroq yoyilmoqda. Hozirgi sharoitda rivojlangan mamlakatlarda ko‘pchilik fuqarolar mehnat bo‘limlari orqali emas, balki korxonalar va tashkilotlarning bevosita kadrlar xizmatiga murojaat qilib yoki xususiy vositachi agentliklar yordamida ishga joylashmoqdalar. Korxonalar mazkur firmalar orqali muayyan kategoriyadagi va mutaxassislikdagi ish kuchini vaqtincha yollashga buyurtmalarini rasmiylashtiradilar. Firmalar kontrakt shartlariga muvofiq o‘z xodimlariga ish haqi to‘laydilar. Ma’lum miqdordagi ijtimoiy to‘lovlar va imtiyozlar bilan ta’minlaydilar, oraliq kasblar bo‘yicha tayyorgarlik ishlarini amalga oshiradilar. Mehnatkashlarni vositachilik firmalari orqali ishga yollash ish qidirishni osonlashtiradi, ishsizlik davrini qisqartirish sohasida mehnatda bandlikka muayyan kafolatlar beradi, kasbiy tayyorgarlikning muayyan turlarini olish imkoni yaratiladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, vositachi firmalar orqali ishga yuqori malakali xodimlarga nisbatan ham tobora kengroq tadbiq etilmoqda. Bu hol, masalan, ishlab chiqarish yuqori unumli, avtomatlashgan texnika va texnologiya bilan ta’min etilgan hollarda yuz bermoqda. Asbob-uskunalarni sozlash, joriy ta’mirlash uchun malakali ishchilar, dasturiy xodimlar, ishchi kuchining maxsus bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan boshqa toifalari kerak bo‘ladi. Muammoni hal etishning bitta yo‘li kadrlarni firma ichida tayyorlash va qayta tayyorlashdan iborat bo‘lib, u ma’lum darajada chiqimlar qilinishini talab etadi. Muammoni hal etishning ko‘pgina korxonalar uchun ancha qulay ikkinchi yo‘li - malakali xodimlarni vositachilar orqali vaqtincha yollashdir.

O‘zbekistonda tashqi mehnat migratsiyasi agentligi oldida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishda tashqi mehnat migratsiyasi va ish kuchi eksporti mehnat bozorining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ishchi kuchi eksporti - bu ishchi kuchini biror mamlakatga ma’lum muddatga shartnoma asosida foydalanish sharti bilan sotilishidir. U boshqa eksport tovarlaridan ma’lum muddatga foydalanishi bilan far q qiladi. Ishchi kuchi eksporti talaygina foydalilik jihatlarga ega : • ya’ni, mamlakatimizda ishchi kuchi taklifiga talab yetarli darajada emas. Ishchi kuchi eksporti esa, bu muammoni hal etishga yordam beradi. Eksport natijasida ishsizlar ma’lum muddatga ish bilan ta’minlanadilar; • ishchi kuchi jahon bozoriga chiqarilgach, raqobatchilik muhiti unga sifatlilik, mukammallik, ishonchlilik kabi bir qancha talablarni qo‘yadi. Bozordagi mavjud shiddatli raqobatga bardosh bergan har qanday tovar, tabiiyki, ichki bozorda ham yuqori sifatga va yuqori qiymatga ega bo‘ladi. Shu bilan birga jahon mehnat bozoriga chiqqan tovar - ishchi kuchi ilg‘or mamlakatlar tajribasini, zamonaviy, mukammal texnologiyalar sirini o‘zlashtirib yanada yuqori sifatga erishadi, o‘z kasbi bo‘yicha zarur axborotlar hajmini kengaytirib, malakaviy samaradorlik darajasini mustahkamlaydi; • xorijiy mamlakatda malaka oshirayotgan ishchi kuchi egasida til o‘rganish imkoniyati paydo bo‘ladi; • ishchi kuchi eksportidan kelgan tushum YAMMning tarkibiy qismi bo‘lmish milliy daromadning o‘sishiga olib keladi; • ishchi kuchi eksporti o‘z navbatida malakali ishchi kuchi importining kamayishiga olib keladi. Buning natijasida respublikamizning malakali ishchi kuchiga bo‘lgan talabi o‘z ishchi kuchi hisobiga qondiriladi va ortiqcha xarajatga hojat qolmaydi; • eksport qilingan ishchi kuchi mamlakatga chet el valyutasi tushumini ko‘paytiradi .

Xulosa: Mehnat bozori infratuzilmasining tarkibiy qismi asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: davlat muassasalari, ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi nodavlat tuzilmalar, korxonalar va firmalarga kadrlar bilan xizmat ko‘rsatish, xususiy vositachi firmalar, samarali ish bilan bandlikni ta’minlaydigan jamoat tashkilotlari va jamg‘armalar kabilar. Rivojlangan mamlakatlarda mehnat bozori infratuzilmasiga mehnat sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm sifatida qaraladi. Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismi elementlarining mehnat munosabatlarini tartibga solish va mehnat bozorini boshqarishdagi ahamiyati mazkur bozordagi davlat siyosatining maqsadidan kelib chiqadi. Mehnat bozoridagi davlat siyosatining maqsadi bo‘shab qolgan potensial ishchilarning samarali ish bilan bandligini shakllantirish, yoppasiga ishsiz bo‘lib qolishga yo‘l qo‘ymaslik va ochiq ishsizlikning o‘sishini to‘xtatib turish sifatida ta’riflanishi mumkin. Mehnat bozorida barcha qatnashchilarning iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtiruvchi rivojlangan tuzilmaviy tarkiblarning mavjudligi jamiyatda xodimlar uchun konyunktura o‘zgarishlarining ta’sirini yumshatish, ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish va foydani ko‘paytirish imkonini beradigan shart- sharoitlar yaratishga qodir bo‘ladigan mehnat bozorini shakllantirish imkonini beradi. Mehnatkashlarni vositachilik firmalari orqali ishga yollash ish qidirishni osonlashtiradi, ishsizlik davrini qisqartirish sohasida mehnatda bandlikka muayyan kafolatlar beradi, kasbiy tayyorgarlikning muayyan turlarini olish imkoni yaratiladi.

Adabiyotlar : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

O'xshashlar

Mehnat bozori infratuzilmasi funksional elementlari va tarkibiy qismlari

Mehnat bozori infratuzilmasi fanining mohiyati, predmeti va mazmuni

Mehnat bozori infratuzilmasi tashkiliy tarkiblari faoliyatlarining istiqbollari

Mehnat bozori statistikasi

Mehnat bozori statistikasi