Savdo tadbirkorligi fanining predmeti va vazifalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Savdo tadbirkorligi fanining predmeti va vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Savdo tadbirkorligi fanining predmeti va vazifalari Reja: 1. Tadbirkorlikning kelib chiqish tarixi va mohiyati 2. . “Savdo tadbirkorligi” fanining obyekti va predmeti3. Tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy, ijtimoiy va xuquqiy shartlar

1.1. Tadbirkorlikning kelib chiqish tarixi va mohiyati Tadbirkorlikning tarixi uzoq o‘tmish davrlarga borib taqaladi, qadim zamonlarda savdogarlar, hunarmandlar, kosiblar tadbirkorlikni boshlovchilar sifatida namoyon bo‘lganlar. Kapitalizmning paydo bo‘lishi bilan boylik orttirishga intilish cheksiz foyda olish istagini tug‘diradi. Aksariyat hollarda tadbirkorlik ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish bilan bir vaqtda o‘zi ham o‘z zavodi yoki fabrikasida mehnat qiladi. XVI asr o‘rtalariga kelib aksiyadorlar jamiyatlari vujudga kela boshladi. Dastlabki aksiyadorlik kompaniyalari xalharo savdo-sotiq sohasida paydo bo‘la boshladi. Eng birinchi aksiyadorlik kompaniyasi Angliya savdo kompaniyasi bo‘lib, 1554 yilda Rossiya bilan savdo-sotiq qilish maqsadida tashkil etilgan. Keyinchalik, 1600 yilda Angliyaning OST-IND savdo komlaniyasi, 1602 yilda Gollandiyaning OST- IND kompaniyasi, 1670 yilda Gudzon kompaniyasi tuzildi. So‘ngra xo‘jalik yuritishning aksiyadorlik shakli iktisodiyotning boshqa jabhalariga ham kira boshladi. XVII asr oxirlariga kelib aksiyadorlik banklari paydo bo‘la boshladi. Xususan, 1694 yilda aksiyadorlik asosida Angliya banki, 1695 yilda — Shotlandiya banki tashkil topdi. XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida bank ishlarini aksiyadorlik shaklida tashkil etilishi ko‘p mamlakatlarda joriy etila boshlandi. Bu davrga kelib, yirik oilaviy firmalarga tegishli mulkchilik yuzlab, minglab paychilar aksiya egalariga taqsimlandi. Borgan sayin kichik va katta biznes o‘rtasidagi jarlik kengayib bormoqda. Bunday sharoitda mayda firmalarning ish yuritish sharoitlari qiyinlashib bormoqda, ayni paytda o‘rta va yirik firmalar keng ko‘lami rivojlanmoqda. Bu davrda yangi kasb yirik ishlab chiqarish rahbari va tashkilotchisi menejer kasbi paydo bo‘ldi. Ilgari bir shaxsga taalluqli bo‘lgan tadbirkorlik faoliyati endi ixtisoslashgan yo‘nalishlar bo‘yicha tarhalib ketdi. Moliyachilar, iqtisodchilar, hisobchilar, huquq-shunoslar, konstruktorlar, texnologlar paydo bo‘la boshladi. Ularning barchasi ustidan menejer rahbar bo‘lib, u yuqoridagi kasblardan holi bo‘lgan holda, ishlab chiqarishni tashkil qilish bilan shug‘ullandi. O‘rta Osiyodagi tadbirkorlik faoliyati qadim zamonlardayoq paydo bo‘la boshlagan. Bu yerda tadbirkorlik savdo-sotiq va hunarmandchilik ko‘rinishda vujudga kelib, tadbirkorlar sifatida mayda savdogarlar namoyon bo‘lgan. 1600 yil oxiri va 1700 yil boshlarida chor Rossiyasida manufakturalarning tashkil etilishi, turli sanoat korxonalarining keskin rivojlanishi natijasida har xil xom ashyolarga bo‘lgan talabning ortishi O‘rta Osiyoda tadbirkorlik faoliyatini yanada kuchayishiga olib keldi. Asosan paxta yetishtirish va oldi-sotdisi bilan bog‘liq ishlar rivojlana boshladi. Birinchi jahon urushidan so‘ng hamda fevral va oktabr revolyutsiyalari amalga

oshgandan keyin bozor iqtisodiy alohalarini yo‘qotishga kirishildi. Barcha yirik korxonalar milliylashtirildi, mulkdorlarga harashli mulk va ishlab chiqarish vositalari davlat tomonidan tortib olindi. Yangi iqtisodiy siyosat (NEP) davrida (1921-1926) tadbirkorlik faoliyati bir muncha jonlandi. Ammo 1920 yil oxirida tadbirkorlik yana ta’qib ostiga olina boshlandi. 1990 yillarga kelib tadbirkorlik yana rivojlana boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishganidan so‘ng, mamlakatda tadbirkorlikka keng yo‘l ochildi. Tadbirkorlik faoliyatini yurituvchilarga davlat tomonidan yetarli shart-sharoitlar yaratilib, ularning manfaatlari qonun himoyasi ostiga olindi. O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik to‘g‘risida»gi qonuni (1991 yil 15 fevral) va Respublyka Prezidenti I. A. Karimovning «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulkchilikni himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirishga doir tadbirtar to‘g‘risida»gi 1994 yilda chiqargan qarori davlatimizda tadbirkorlikni rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Bozor munosabatlari rivojlanishining istiqboli O‘zbekistonda tadbirkorlikni yanada kengroq tadbiq etilishi borasida maqbul ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlar yaratilishidan darak bermoqda. «Tadbirkor» va «Tadbirkorlik» deganda avvalo nimani tushuniladi Bu tushunchani hozirgi zamon mazmunida birinchi bo‘lib Angliya iqtisodchisi Richard Kantilon XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida tilga olgan. U, tadbirkor - tavakkalchilik sharoitida ish olib boruvchi odam» degan fikrni aytgan. Richard Kantilonning fikricha boylik manbai - yer va mehnat bo‘lib, bular iqtisodiy manfaatlarning haqiqiy qiymatini aniqlaydi. Keyinchalik taniqli fransuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767-1832) o‘zining «Siyosiy iqtisod traktati» (1803) kitobida tadbirkorlik faoliyatini ishlab chiqarishning uchta klassik omili yer, kapital, mehnatning bog‘lanishi orhali ifodalaydi. U yana ta’kidlaydiki, «Angliya tadbirkorlarining talanti» Angliya sanoatining rivojlanishida asosiy omillardan biri bo‘ldi. Seyning asosiy tezisi mahsulot yetishtirishda tadbirkorlarning faol ishtirokini tan olishdir. Seyning fikricha tadbirkorning olayotgan daromadi, ishlab chiqarishni, mahsulot sotilishini tashkil qila bilgani uchun olgan mukofotidir. Baxtga qarshi, takidlab o‘tish shartki, iqtisodiy fan asoschilari— tadbirkorlar shartki, bilan unchalik qiziqmadilar. Tadbirkorlik faoliyati ularning ilmiy tahlili predmeti sifatida qabul qilinmadi. Angliyalik iqtisodchi olimlar A. Smit (1723- 1790) va D. Rekardo (1772-1823) iqtisodiyotni o‘z-o‘zini boshharuvchi mexanizm sifatida talqin etdilar. Bu mexanizmaa ilmiy tadbirkorlik uchun joy topilmadi. Ayni paytda A. Smit o‘zining «Xalqaro boyligi tabiati va sabablarini o‘rganish» deb atalgan asosiy ishida tadbirkorlikka tavsif beradi. A. Smitning fikricha, tadbirkor kapital egasi bo‘la turib, u yoki bu tijorat bilan bog‘liq g‘oyani amalga oshirish maqsadida tavakkalchilikka yo‘l qo‘yadi, zero biror bir ishga mablag‘ sarflashda

har doim ma’lum darajada tavakkalchilik elementlari mavjuddir. Shu sababli, A. Smitning ta’kidlashicha, tadbirkorlik orqali olingan foyda tadbirkorning tavakkal ish ko‘rgani uchun to‘lovdir. Tadbirkor o‘zi rejalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil qiladi, mehnat taqsimoti orqasidan ko‘rajak foydasini hisob-kitob qiladi va ishlab chiqarish natijalariga o‘zi egalik qiladi. A. Smitning kitobi 1776 yilda, ya’ni Amerika qo‘shma Shtatlari mustaqilligi to‘g‘risida Deklaratsiya e’lon qilingan yili bosib chiqarildi. R. Xaylbroner, L. Tarou va boshqa bir qator iqtisodchilar fikricha, bu ikki hujjatdan qaysi biri ko‘proq tarixiy ahamiyatga ega ekanligi haqida xulosaga kelish mushkuldir. Ular Deklaratsiyani «hayot, ozodlik va baxtga intilish»ga asoslangan jamiyatni barpo etishga chaqiriq deb, A. Smitning ishini aynan shu jamiyatni qanday ishlashi kerakligini ko‘rsatuvchi yo‘llanma deb hisoblaydilar. Bozor qatnashchilari, deb yozadi A- Smit, «pul qilishga», «o‘z holatlarini yaxshilashga» intiladilar. qanday qilib bozor jamiyati faqat o‘z manfaati, oladigan foydasi uchun qolgan fuqarolarni shilishga yo‘l qo‘ymaydi, mana shunday xavfli teskari sharoit asosida maqbul ijtimoiy tuzilma vujudga kela oladimi? A. Smit bu savollarga ijobiy javob beradi. U bizlarni bozor tizimining mexanizmi - raqobatchilik mexanizmi bilan tanishtiradi. U aytadiki, o‘z ahvolini yaxshilash uchun ish yuritayotgan, har bir shaxs ro‘parasida bozorda xuddi shu maqsadni ko‘zlagan odamlar to‘dasi turadi. Natijada, bozorda faoliyat ko‘rsatayotgan har bir subyekt, raqobatchilar tomonidan taklif etilgan narxlarni qabul qilishga majbur bo‘ladi. A. Smit ta’kidlaydiki, bunday raqobatchilik sharoitida, raqobatdoshlariga qaraganda ortiqroq narx so‘ragan ishlab chiqaruvchi xaridor topishga qiynaladi. Shuningdek, raqobat doshlariga nisbatan ishchilarga ozroq ish haqi berishni ko‘zlagan xo‘jayin (tadbirkor) ishchilarni topishga qiynaladi. Shunday qilib bozor mexanizmi, bozorning barcha qatnashchilarini intizomga solib qo‘yadi. A. Smit ko‘rsatadiki, bozor jamiyat uchun zarur bo‘lgan tovarlarni, kerakli miqdorda tavsiya qiladi. Shu tariqa A. Smit bozor tizimi -jamiyatni barcha zaruriyatlar bilan ta’minlovchi qudratli kuch deb va bu tizim o‘zini-o‘zi boshharadi, deb ko‘rsatadi. Belgilab o‘tish lozimki, bozor o‘zini-o‘zi boshqarar ekan, A. Smit, raqobatchilik va foyda ko‘rish ishlariga davlatning aralashuviga qarshi turadi. A. Smitning fikricha, o‘z holiga qo‘yilgan bozor tizimi o‘sib, rivojlanib boradi va bunday tizimga ega bo‘lgan millat boyligi muntazam ortib boradi. D. Rekardo kapitalizmda absolyut, barqayot, tabiiy ishlab chiqarish usulini ko‘radi va tadbirkorlik faoliyatini samarali xo‘jalik yuritishning majburiy elementi sifatida tan oladi.

Amerikalik iqtisodchi J. Klark (1847-1938) Seyning «uchlik formulasi» ko‘rinishini bir muncha boshqacha ko‘rinishida izohlaydi. Uning fikricha ishlab chiqarish jarayonida har doim to‘rtta omil qatnashadi: 1) kapital; 2) kapital manfaat-ishlab chiqarish vositasi va yer; 3) tadbirkorlik faoliyati; 4) ishchi mehnati. Bu borada har bir omilga ishlab chiqarishdan tushgan tushumning biron bir hissasi to‘g‘ri kelishi shart: kapital kapitalistga foiz keltiradi; kapital dianfaat renta, kapitalistning tadbirkorlik faoliyati foyda keltiradi, ishchining mehnati esa uni ish haqi bilan ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, J. B. Klarkning yozishicha: Erkin raqobat - mehnatga, mehnat natijasida vujudga kelgan narsani; kapitalistga kapital orqali vujudga kelgan narsani; tadbirkorga kordinatsiya faoliyati natijasida vujudga kelgan narsani beradi. Amerikalik iqtisodchi J. B. Klark, o‘sha davrda tadbirkorlik faoliyatini aynan shunday tushungan edi. Kelib chiqishi avstriyalik bo‘lgan, amerikalik taniqli iqtisodchi Iozef A. Shumpeter (1883-1950) «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» nomli kitobidan (1911) «tadbirkor» iborasini novator (yangilik yaratuvchi, izlanuvchi) sifatida talqin etadi. Uning ta’kidlashicha tadbirkor funksiyasi kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishida bosh rolni o‘ynovchi yangiliklarni joriy etilishida namoyon bo‘ladi va iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Bu masalaga Angliya iqtisodchisi, iqtisod bo‘yicha 1974 yil Nobel mukofoti laureati F. A. Xayyek yangicha yondoshdi. Uning fikricha tadbirkorlikning mohiyati yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlash va o‘rganishda bo‘lib, faoliyat turi hisoblanmaydi. Qaror qabul qilish majburiyatini zimmasiga olish kabi bir qator funksiyalar tadbirkorlikni boshqaruv faoliyati bilan bog‘laydi. Shu bilan birga tadbirkorni menejer bilan aralashtirish mumkin emas. Ularning funksional mohiyati tubdan farq qiladi. Bir tomondan,. tadbirkorlik boshqaruv faoliyatidan kengroqdir. Boshqa tomondan, samarali boshqaruv-menejment, hozirgi kundagi faoliyat darajasi bo‘yicha barcha tadbirkorlar uchun xam qo‘lidan keladigan ish emas. Menejerning asosiy sifati — eng yaxshi ish olib borayotgan tadbirkorga nisbatan ham a’lo darajadagi tashkilotchilik xususiyatidir. Shu sababli aksariyat hollarda yangi, ayniqsa yirik korxonalarda ilg‘or tadbirkor o‘rniga yaxshi boshqaruvchi — menejer keladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, hozirgi sharoitda «tadbirkor» va «menejer» tushunchasi ko‘p hollarda mos keladi, vaholanki, ulardan biri mulkdor bo‘lsa, ikkinchisi boshqaruvchidir. Amalda ko‘p mulkdorlar menejer funksiyasini bajaradilar va aksariyat menejerlar keyinchalik o‘zlari boshqarayotgan ishlab chiqarish vositalariga egalik qila boshlaydilar. Tadbirkorlik deganda ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, oldi-sotdi, bir xil tovarni

boshqa tovarga almashtirish bo‘yicha xususiy shaxs, korxona yoki tashkilotning olib borayotgan faoliyati tushuniladi. «Tadbirkor» va «tadbirkorlik» iboralarining evolyutsiyasini ku-zatish qiziqarlidir: 1725 y. Richard Kantillon: tadbirkor — tavakkalchilik sharoitida faoliyat ko‘rsatuvchi odamdir. 1797 y. Bodo: bajarilayotgan ish bo‘yicha javobgar shaxs bo‘lib, u rejalashtiruvchi, nazorat qiluvchi, tashkilotchi va korxona egasidir. 1876 y. Frensis Uoker: kapital tavsiya qilib, uning evaziga foiz oluvchilar va o‘zining tashkilotchilik qobiliyati bilan foyda ko‘ruvchilar farqini bilish lozim. 1934 y. Yozef Shumpeter: tadbirkor — yangi texnologiyani ishlab chiqaruvchi novatordir. 1961 y. Devid Makelland: tadbirkor tavakkalchilkk sharoitida ish ko‘ruvchi serharakat kishidir. 1964 y. Piter Druker: tadbirkor - foyda ko‘rish imkonini qo‘ldan chiqarmaydigan kishidir. 1975 y. Albert Shapiro: ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmni tash-killovchi, ilg‘or fikr yurituvchi shaxsdir. Bozor sharoitida ish olib borar ekan, u muvaffaqiyatsizlik ehtimoli borasida javobgar bo‘lib, tavakkal ish yuritadi. 1985 y. Robert Xizrich: tadbirkorlik qiymatga ega bo‘lgan biror bir yangilik yaratish jarayonidir, tadbirkor esa - buning barchasi uchun vaqt va kuch sarflovchi, o‘z zimmasiga moliyaviy, psixologik va ijtimoiy tavakkalchilikni oluvchi, buning uchun mukofot sifatida pul oluvchi va erishgan yutuqidan qanoatlanuvchi shaxsdir. . 1.2. “Savdo tadbirkorligi” fanining obyekti va predmeti Har qanday fan o‘z obyektiga ega bo‘ladi. Bunday obyektning mavjudligi u yoki bu fanning vujudga kelishi, shakllanishi va taraqqiy etishining debochasi va muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham fanning obyektini aniqlash doimiyligida uning predmeti, vazifalari va tadqiqi etish mantiqi, shuningdek uning boshqa fanlar bilan bog‘liqligini ham o‘rganish talab etiladi. Biz o‘rganishga kirishgan fanning obyekti bo‘lib tijorat va tadbirkorlik hisoblanadi. Ensiklopedik luqatda «tadbirkorlik» tushunchasi quyidagicha talqin etiladi; Tadbirkorlik - fuqarolarning foyda yoki shaxsiy daromad olishga qaratilgan, o‘z nomidan va o‘z mulkiy javobgarligi ostida yoki xuquqiy shaxsning nomidan va xuquqiy shaxsning xuquqiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan mustaqil tashabbuskorlik faoliyatidir.

Tad6irkorlik shunday faoliyatki, bunda foyda olish maqsadida mablag‘ sarflanadi va o‘z manfaatini ko‘zlagan holda jamiyatga foyda keltiradi. O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik to‘g‘risida»gi qonunida tadbirkorlikka quyidagicha izoh berilgan: Tadbirkorlik - mulkchilik subyektlarining mollar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish yoki daromad olishga qaratilgan amaldagi qonunlar doirasida tashabbuskorlik bilan faoliyat ko‘rsatishdir. Ko‘rinib turibdiki bu aniqlik kiritishda tadbirkorlikni belgilashning muhim elementi - shaxsiy foyda olishning jamiyat manfaatlari bilan bog‘lanishi keltirilmagan. Tadbirkorlik subyektlari bo‘lib alohida xususiy shaxslar, shuningdek sheriklar jamoasi bo‘lishi mumkin. Tadbirkorlik subyekti sifatida xususyy shaxslar, odatda yagona shaxsiy oilaviy korxonalarni ochadilar. Bunday tadbirkorlar o‘z mehnatlarini sarflanishi bilan cheklanadilar yoki yollanma ishchi kuchidan foydalanadilar. SHeriklik jamoalari sifatida turli xo‘jalik assotsiatsiyalari: ijara jamoalari, ochiq yoki yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari, turli uyushmalar, shirkatlar va boshqa ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Xo‘jalik assotsiatsiyasi - ma’lum masalalarni hal etish uchun ishlab chiqarish - xo‘jalik faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida tuzilgan, korxonalarning shartnomaviy birlashmasidir. Buning a’zolari o‘zlariga tegishli moliyaviy va moddiy resurslarning bir qismini birlashtiradilar. ular assotsiatsiyaning boshqa a’zolari bilan kelishilgan holda, boshqa xo‘jalik yurituvchi birlashmalar tarkibiga kirishlari mumkin. Tadbirkorlikning muhim jihatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - xo‘jalik subyektlarining mustaqilligi va erkinligi. har bir tadbirkor u yoki bu masalani hal etishda, huquqiy me’yorlar doirasida, qaror chiqarish erkinligiga egadir: - iqtisodiy manfaatdorlik. Tadbirkorning asosiy maqsadi mumkin qadar ko‘proq foyda olishdir. Shu bilan bir qatorda, tadbirkor o‘zining shaxsiy manfaati yo‘lida ish yuritar ekan, jamiyat manfaati yo‘lida foyda keltiradi: - javobgarlik va tavakkalchilik. Eng ishonchli hisob-kitoblar qilinganda ham noaniqliklar, tavakkalchilik saqlanib qoladi. Tadbirkorlikning yuqorida keltirilgan jihatlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib,bir paytda harakatda bo‘ladi. Tadbirkorlik faoliyatini to‘g‘ri boshqarish uchun bu sohada ijtimoiy taraqqiyotning obyektiv iqtisodiy qonunlarini namoyon bo‘lishi shakllarini bilishi kerak bo‘ladi. Boshqarish va tashkil etishning zamonaviy tamoyillari va ilg‘or usullarini qo‘llay olish zarur. Bunga o‘rganilayotgan fanning predmetini bilish yordam beradi. Iqtisodiy munosabatlarning faol ishtirokchisi bo‘lgan insonning o‘zi uchun biror bir ishni tashkil etish tamoyillari va usullari biz o‘rganayotgan fanning predmeti

bo‘lib hisoblanadi. Har qanday fanning predmetini o‘rganish ma’lum usullar yordamida amalga oshiriladi. Bu usullar jamiyat rivojlanishining obyektiv voqeliklarini o‘rganishning o‘ziga xos vositasi bo‘lib hisoblanadi. Biz o‘rganayotgan kursda ham, xuddi boshqa iqtisodiy fanlardagi kabi bir-biri bilan bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi usullar tizimi qo‘llaniladi. Ularning uzviy birligini ifodalovchi usullar yig‘indisi metodologiya deb ataladi. Muammolarni o‘rganish va ularni hal etishda tarixiy usul ham keng qo‘llaniladi. Bu usul taraqqiyotning har bir bosqichini konkret xususiyatlarini hisobga olish imkonini beradi, shuningdek tahlil usulidan foydalanish va u yoki bu davrga mos ravishda ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish uchun zamin yaratadi. Tarixiy usul yordamida taraqqiyot jarayonida nimalar bo‘lib o‘tgan, qanday bo‘lgan va nimalar bo‘layotganini aniqlash mumkin bo‘ladi. Biz o‘rganayotgan fan bir qancha iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog‘langandir. Bu fan eng avvalo resurslarning cheklanganligi sharoitida ehtiyojlarni qondirish maqsadida moddiy boyliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol etishda kishilarning va guruqlarning xulq-atvorlarini, hatti-harakatlarini o‘rganuvchi «Iqtisodiy nazariya” fani bilan bog‘liq. Shuningdek Bu fan “Mikroiqtisod”, “Savdo korxonasi iqtisodi”, “Menejment”, “Marketing”, “Iqtisodiy statistika” kabi fanlar bilan ham bog‘liqdir. O‘rganilayotgan kursning vazifalari respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini jadallashtirishning obyektiv shart-sharoitlari va O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari bilan belgilanadi. Ularning asosiylari qo‘yidagilar: - tadbirkorlik sohasida davlatning iqtisodiy strategiya va taktikasini amalga oshirish yo‘llarini o‘rganish; - bozor munosabatlarini ilmiy asoslarini o‘rganish va egallash hamda tadbirkorlik ishida sabab va oqibat munosabatlarini aniqlash; - talabalarni tadbirkorlik muammolari bo‘yicha tegishli bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. 1.3. Tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy, ijtimoiy va xuquqiy shartlar Tadbirkorlikni shakllanishi uchun iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa shart- sharoitlar zarurdir. Iqtisodiy sharoitlar - bu birinchi navbatda .tovarlarni tavsiya qilish va ularga bo‘lgan talab, tovar turlari, pul mablag‘larining hajmi, ishchi joylarining taqchilligi yoki ortiqchaligi ish haqi darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishchi kuchi,- ya’ni ularning tovar sotib olishga bo‘lgan imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy holatga pul resurslarining mavjudligi va ularni ishlab topish imkoni,

investrlangan kapitaldan daromad qilish darajasi, shuningdek tadbirkorlar tomonidan o‘zlarining ish operatsiyalarini amalga oshirish uchun murojaat qiluvchi qarz olish manbalarining mavjudligi ta’sir ko‘rsatadi. Bularning hammasi bilan turli xil bozor infratarkibini tashkil etuvchi tashkilotlar shug‘ullanib, tadbirkorlar ular bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladilar va tijorat operatsiyalarini yuritadilar. Bular, moliyaviy xizmat ko‘rsatuvchi banklar; xom ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, jamlovchi qismlar, yonilg‘i, energiya, mashina va qurilmalar, asbob-uskunalar va boshqalar bilan ta’minlovchilar; tovarlarni iste’molchilarga yetkazib beruvchi ulgurji va chakana savdo qiluvchilar; huquqiy, buxgalteriya, vositachilik xizmatlarini ko‘rsatuvchy ixtisoslashgan firmalar va muassasalar; ishchi kuchi bilan ta’minlovchi mehnat agentlari; ishchilarni va mutaxassislarni-xizmatchilarni tayyorlovchi o‘quv dargohlari; reklama, transport, sug‘urta va boshqa agentliklar; aloqa vositalari va axborot berish tashkilotlaridir. Tadbirkorlikning shakllanishida iqtisodiy shart-sharoitlar bilan bir qatorda ijtimoiy sharoitlar turadi. Dastavval bu xaridorlar tomonidan ularni qiziqtiradigan tovarlarni sotib olishga bo‘lgan intilishlarida namoyon bo‘ladi. Turli bosqichlarda bu talablar o‘zgarib turishi mumkin. Bu borada ijtimoiy- madaniy muhitga bog‘liq holda, diniy va ma’naviy me’yorlar asosiy rol o‘ynaydi. Bu me’yorlar iste’molchilarning turmush tarziga bevosita ta’sir ko‘rsatishi orqali tovarlarga bo‘lgan talabni ham o‘zgartirishi mumkin. Ijtimoiy shart-sharoitlar alohida shaxsning ishga bo‘lgan munosabatiga va shu tariqa olayotgan ish haqiga bo‘lgan munosabatiga, mehnat sharoitiga ta’sir ko‘rsatadi. Tadbirkorlik faoliyatidan tadbirkor qanoatlanishi kerak. U o‘zi bilan mehnat qilayotgan xodimlarning ish faoliyatiga bog‘liq ijtimoiy masalalarni, jumladan, soqliqni muhofaza qilish, ish joyining saqlanishi va hokazolarni hal etilishida ishtirok etadi. Tadbirkorlikning shakllanishida tadbirkorlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish: zamonaviy tadbirkorlik faoliyatini yuritish usullariga o‘qitishni tashkil etish, xodimlarni o‘qitish va qayta o‘qitish, ularni rivojlangan davlatlarga ish o‘rganishga yuborish, tadbirkorlarni o‘qitish uchun o‘qituvchi xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, konsultativ markazlarni tashkillash muhimdir. Har qanday tadbirkorlik faoliyat ma’lum huquqiy muhitda olib boriladi. Shuning uchun zarur huquqiy shart-sharoitlarni yaratilishining ahamiyati kattadir. Bu borada birinchi o‘rinda tadbirkorlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi, uning rivojlanishi uchun ma’qul sharoitlarni yaratib beruvchi qonunlar turadi. YA’ni korxonalarning ochilishini va ro‘yxatdan o‘tkazilishini tezlashtiruvchi va soddalashtiruvchi, tadbirkorlarni davlat byurokratizmidan muhofaza etuvchi,

soliq tizimini takomillashtiruvchi va boshqa bir qator qonunlar shular jumlasidandir. Bunga tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qududiy markazlarni tashkil etish, statistik ma’lumotlar hisobi va shakllarini takomillashtirish ham kiradi. Shuningdek huquqiy kafolat masalalari bo‘yicha qonunchilik tashabbuslarini tayyorlash, bu borada birinchi navbatda mulkka egalik qilish xukuqi va shartnoma majburiyatlariga rioya qilish muhim o‘rin tutadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan boshqarilishi zarurligini asoslar ekan, F. Kotler mos qonunchilik aktlarini kelib chiqishiga olib kelgan uchta asosiy sababni ko‘rsatadi: — firmalarni bir biridon himoya qilish zaruriyati. Tadbirkorlar bir ovozdan raqobatchilikni ko‘kka ko‘tarib maqtashadi, lekin o‘z shaxsiy manfaatlariga tegishli bo‘lganda uni inkor eta boshlaydilar». Bu yerdan «raqobatchilikka noinsoflarcha yondoshishni» taqiqlovchi qonun qabul qilindi. — Iste’molchilarni noinsof amaliyotdan himoya qilish zaruriyati. Bu yerdan, nazoratsiz qolib, yomon sifatli tovarlar ishlab chiqaruvchi, yolg‘on reklamalar beruvchi, idishga o‘rash va narx darajasi bo‘yicha noto‘g‘ri axborot beruvchi firmalarga qarshi turishga yo‘naltirilgan qonunlar kelib chiqdi. — jamiyatning oliy manfaatlarini tadbirkorlarning bebosh-liklaridan himoya qilish zaruriyati.

Adabiyotlar 1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000 2.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002. 3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. 4.В.В.Волгин. “Торгов ые операции ”. Москва, 2004 5.Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.: ”Экзамен”, 2004 6. www.cer.ru 7. www.uz.bussines.unitech.uz 8. www.torg.uz 9. www.edu.ru

O'xshashlar

Personalni boshqarish fanining predmeti va vazifalari

Sanoat iqtisodiyoti fanining predmeti va vazifalari

G'aznachilik fanining mazmuni, predmeti va vazifalari

Mikroiqtisodiyot” fanining predmeti, vazifalari va metodi

Menejment nazariyasi fanining mazmuni, predmeti va vazifalari