Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

215 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi Reja: 1. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni tarkibiy tuzilishi. 2. Bank aktivlarning risk va daromad darajasi bo’yicha tavsifi. 3. Banklarning kredit operatsiyalari va ularni tarkibiy tuzilishi. 4. Bank aktivlarining sifati darajasi va diversifikatsiyasi. 5. Tijorat banklarining aktivlarini boshqarish usullari. 6. Tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlari va turlari. 7. Tijorat banklarida majburiy zahiralarni tashkil etish tartibi va uning zaruriyati

Tayanch iboralar Kredit, qarz, kredit olish qobiliyati, to’lov qobiliyati, likvidlilik, koeffitsientlar, faktoring, mikrokredit, boshlang’ich sarmoya, garov, ta’minot, imtiyoz, to’lov, foiz. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni tarkibiy tuzilishi. Tijorat banklari o’zining iqtisodiyotda tutgan o’rni va o’ziga xos faoliyati bilan bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi sifatida yuzaga keldi. Tijorat banklarining bugungi kundagi faoliyatiga e’tibor beradigan bo’lsak, halq ho’jaligining xech bir sub’ekti yo’qki, u bugun bank xizmatidan foydalanilmayotgan bo’lsin. Bundan tashqari banklar o’z mijozlariga moliyaviy broker sifatida ham xizmat ko’rsatmoqda. Banklarning bunday funktsiyani bajarishlari korxona tashkilotlarning qimmatli qogozlar bozori operatsiyalarida qatnashishlari uchun qo’lay sharoit yaratmokda. Bankning aktiv operatsiyalari uning operatsiyalarining aniklab beruvchi kismi xisoblanadi. Aktivlar strukturasi deganda bank balansi aktivlari turli sifatli moddalarining balans yakuniga nisbati tushuniladi. Bank aktivlarining sifati aktivlar strukturasi, aktiv operatsiyalarni diversifikatsiyalash, riskli aktivlar xajmi, kritik va tulik bulmagan aktivlar xamda aktivlarning uzgaruvchanlik xususiyatlari bilan aniklanadi. Tijorat banklari aktivlarini 4 kategoriyaga bulish mumkin: kassadagi nakd pul va unga tenglashgan mablaglar; kimmatli kogozlarga investitsiyalar; ssudalar; imorat va uskunalar. Evropa mamlakatlarida, Buyuk Britaniyada eng likvid aktivlarning salmogi taxminan 3%ni egallaydi. Bu birinchidan, aloxida mamlakatlar markaziy banklarining turli rezerv talablari bilan; ikkinchidan, turli mamlakatlar banklarinig aktivlar klassifikatsiyasi o’rtasidagi nomutanosibliklar bilan tushuntiriladi. Muradova L. O’zining iqtisodiy olib borgan amaliy izlanishlarida shunday

keltiradi; “Bundan tashqari iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatlar qatori O’zbekistonda ham tijorat banklari aktivlari bilan bog’liq ayrim muammoli vaziyatlar mavjud. Asosan bunday holat kreditni yopish uchun katta miqdordagi rezervlar bilan bog’liq holda yirik tijorat banklari faoliyatida kuzatimiz mumkin”, - deb taxlil ko’rsatgichlari bilan izohlaydi. Agar aktivlar tarkibini bank faoliyatidagi assosiy turlari buyicha guruxlashtirsak, u xolda kuyidagi xulosalar chikarish mumkin: 1. Bank aktiv operatsiyalarida asosiy urinni kredit operatsiyalar egallaydi. Ularning ulushi 19,90% dan 83,25% gacha tashkil etadi. 2. Bank aktivlarida ikkinchi urinni kimmatli kogozlarga kilingan investitsiyalar egalaydi (2,15% dan 29,18% gacha). 3. Uchinchi urinda — kassa aktivlari (0,2% dan 12,94% gacha). 4. Boshka aktivlar ulushi xisob-kitob xususiyatlaridan kelib chikib bank operatsiyalarida juda xam keng spektrni uz ichiga oladi (2% dan 78% gacha). Daromad keltirishiga karab bank aktivlari: daromad keltiruvchi aktivlarga va daromad keltirmaydigan aktivlarga bulinadi. Daromad keltiruvchi aktivlarga kuyidagilar kiradi: barcha berilgan kreditlar (jumladan banklararo kreditlar); investitsiyalar; xazina veksellari; davlat obligatsiyalari; kimmatli kogozlar. Daromad keltirmaydigan aktivlar: pul aktivlar guruxi; asosiy vositalar; kapital xarajatlar; barcha moddiy aktivlar va boshka aktivlar; nomoddiy aktivlar. Bu guruxda pul mablagidan tashkari barcha aktivlar xam likvid aktivlarga kiradi. Ikkinchi gurux aktivlariga bank faoliyatida katta e’tibor berish lozim. Chunki bu guruxda aktivlarning sifatini tushiruvchi aktivlar, muddati kechiktirilgan foizsiz ssudalar, muddati utgan ssudalar va foizlar, tulanmagan arenda va boshkalar bulishi mumkin. Bu aktivlarning darajasi umumiy aktivlar xajmidan 3 foizdan oshmasligi kerak.

Agar bu aktivlar mikdori 2 va undan ortik marta urnatilgan normadan ortik bo’lsa, bank faoliyati juda muammoli, uning kredit siyosati juda zaif deb baxolanadi. Banklar aktiv operatsiyalarining yana bir muxim turi tovarlar buyicha ssudalar, ya’ni tovarlarni garovga kuyib ssuda olish xisoblanadi. Tovarlar buyicha ssudalar bank tomonidan tovarning tulik bozor kiymatida emas, balki uning bir kismida (50 - 60 foizdan yukori bulmaydi) beriladi. Tijorat banklari aktivlarining umumiy summasi 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, 2015 yildagiga nisbatan 23,3 foizga oshib qariyb 80,4 trln. so’mni tashkil etdi (1-rasm). Banklar aktiv operatsiyalarining yana bir muxim turi tovarlar buyicha ssudalar, ya’ni tovarlarni garovga kuyib ssuda olish xisoblanadi. Tovarlar buyicha ssudalar bank tomonidan tovarning tulik bozor kiymatida emas, balki uning bir kismida (50 - 60 foizdan yukori bulmaydi) beriladi. Tijorat banklari aktiv operatsiyalarining yana bir turi - fond operatsiyalaridir. Turli kimmatli kogozlar uning ob’ekti bulib xizmat kiladi. Banklarning kimmatli kogozlar buyicha operatsiyalarining ikki turi kuprok kullaniladi. Bular - kimmatli kogozlarni ssudalarni ta’minlanganligi uchun kabul kilish yuli bilan ssudalar berish va ularni bank tomonidan uz xisobiga sotib olish yuli bilan operatsiyalar

utkazadilar. Kimmatli kogozlar soxta kapitalni ifodalasa-da, ular buyicha ssudalar xakikiy tovar ishlab chikarish bilan boglangan jarayonga xizmat kiladi. Xozirgi kunda tijorat banklari tomonidan berilayotgan kreditlarning ta’minoti sifatida kuchmas mulk, boshka bank yoki suro’rta tashkilotining suro’rta kafolati xam kabul kilinishi mumkin. Iqtisodiyot nuktai nazaridan aktivlarni boshqarish masalalari passivlardan alohida ko’rib chiqiladi, birok amaliyotda ular o’zaro bogliqdir. Bank balansining passiv qismidagi jalb etilgan mablag’larning manbalarini taxlil qilmasdan aktiv operatsiyalarni amalga oshirish qiyin. Tijorat banki yo’naltiriladigan resurslarni depozitlar muddatligi asosida vaqti-vaqti bilan aniqlash va tartibga solish muammosiga duch keladi. Tijorat banklari aktiv operatsiyalarining yana bir turi - fond operatsiyalaridir. Turli kimmatli kogozlar uning ob’ekti bulib xizmat kiladi. Banklarning kimmatli kogozlar buyicha operatsiyalarining ikki turi kuprok kullaniladi. Bular - kimmatli kogozlarni ssudalarni ta’minlanganligi uchun kabul kilish yuli bilan ssudalar berish va ularni bank tomonidan uz xisobiga sotib olish yuli bilan operatsiyalar utkazadilar. Kimmatli kogozlar soxta kapitalni ifodalasa-da, ular buyicha ssudalar xakikiy tovar ishlab chikarish bilan boglangan jarayonga xizmat kiladi. Xozirgi kunda tijorat banklari tomonidan berilayotgan kreditlarning ta’minoti sifatida kuchmas mulk, boshka bank yoki suro’rta tashkilotining suro’rta kafolati xam kabul kilinishi mumkin. Iqtisodiyot nuktai nazaridan aktivlarni boshqarish masalalari passivlardan alohida ko’rib chiqiladi, birok amaliyotda ular o’zaro bogliqdir. Bank balansining passiv qismidagi jalb etilgan mablag’larning manbalarini taxlil qilmasdan aktiv operatsiyalarni amalga oshirish qiyin. Tijorat banki yo’naltiriladigan resurslarni depozitlar muddatligi asosida vaqti-vaqti bilan aniqlash va tartibga solish muammosiga duch keladi. Tijorat banklarining asosiy aktiv operatsiyasi bu kreditlash faoliyatidir. Kredit munosabatlarining sub’ektlar: xo’jalik organlari, aholi davlat va banklarning o’zidir.

Bank aktivlarning risk va daromad darajasi bo’yicha tavsifi. Tijorat banklarini aktivlari tavakkalchilik darajasi buyicha 0, 20, 50, 100% li turt guruxga bulinadi. Xar hil toifali aktivlar nisbiy tavakkalchiligi uz zimmasiga majburiyatlarni kabul kilgan shaxs turi va garov yoki kafolat tavsifiga boglik. Masalan, nakd pul 0 foizli tavakalchilik darajasiga ega bo’lsa, tijorat kreditlari 100% li risk toifasiga kiradi. Bu tijorat kreditlari kapitalning muayyan summasi bilan tulik ta’minlangan bulishi kerakligini anglatadi. Riskni xisobga olgan xoldagi aktivlar xar bir aktiv balans summasining unga tegishli tavakkalchilik mikdoriga kupaytirish va risk buyicha aniklangan aktivlar yigindisi orkali topiladi. Kuyida bank aktivlari toifalarining ta’rifi keltirilgan. 1. Tavakkalchilikdan xolis bulgan aktivlar (risk koeffitsenti - 0%) kuyidagilarni uz ichiga oladi: • Bankda va uning filiallarida nakd pul kurinishida saklanayotgan milliy va chet el valyutasi (jumladan, yildagi nakd pullar va bank omborlarida yoki Markaziy bank omborlarida saklanayotgan oltin kuyilmalar); •Markaziy bank va uning xududiy, boshkarmalarida vakillik va zaxira xisob rakamlaridagi mablaglar; • Xukumat va Uzbekiston Respublikasi Markaziy bankiga tugridan-tugri talablar va bu emitentlar tomonidan chikarilgan kimmatli kogozlar; • Iktisodiy xamkorlik va tarakkiyot tashkiloti (IXTT) ga kiruvchi mamlakatlar xukumatlari va markaziy banklariga kuyiladigan boshka talablar; • Aktivlar yoki ularning Uzbekiston Respublikasi va IXTTga kiruvchi mamlakatlar milliy valyutalariga denominatsiya kilinib, nakd pul bilan ta’minlangan xamda bankda aloxida cheklab kuyilgan depozit xisob rakamida saklanayotgan kismi. 2. Minimal tavakkalchilik darajasiga ega aktivlar (tavakkalchilik koeffitsenti - 20%) kuyidagilardan iborat: • IXTT davlatlarida ruyxatga olingan depozit institutlariga nisbatan talablar, shu jumladan, karzlar va pul bozori vositalari;

• Bankning Jaxon banki, Xalkaro Valyuta Fondi, Evropa tiklanish va tarakkiyot banki kabi xalkarotashkilotlariga nisbatan talablari, shuningdek, bu tashkilotlar tomonidan kafolatlangan bank aktivlari; • evroobligatsiyalar,kiska muddatli birinchi sinf ta’minlanganlikka ega bulgan kreditlar vaboshka xujjatlar kiradi. 3. O’rtacha risk darajasiga ega aktivlar (risk koeffitsenti - 50%) kuyidagilardan iborat: -jismoniy shaxslarga bir oilaga uy-joy sotib olish yoki kurish uchun berilgan va dastlabki garov bilan ta’minlangan kreditlar. Bunda ssuda mikdorining garov kiymatiga nisbati 60% dan oshmasligi kerak. 60 va undan ortik kunga muddati utgan, foizlar xisoblash tuxtatilgan yoki restrukturizatsiyalangan kreditlar tavakkalchilik darajasi yukori (100%) bulgan aktivlar toifasiga kiradi; • bankning IXTTga kiruvchi davlatlar maxalliy xokimiyat organlariga nisbatan talablari yoki bu talablar va kafolatlar buyicha tulovlar mazkur majburiyatlar buyicha moliyalashtiriladigan muayyan loyixa tushumlariga boglik bo’lsa, ushbu tashkilotlar tomonidan kafolatlangan aktivlar. Yukoridagi tashkilotlar tomonidan emissiya kilingan kimmatli kogozlar. 4.Yukori risk darajasigaega aktivlar(tavakkalchilik koeffitsenti — 100%) kuyidagilardan iborat: • bank tomonidan berilgan barcha kreditlar, jumladan, tadbirkorlik tuzilmalari, kishlok xujalik, ishlab chikarish korxonalariga berilgan kreditlar, iste’mol va ipoteka kreditlari,1 – 5 bandlarida kursatilgan kreditlar bundan mustasno; •bankning asosiy vositalari, inshootlari, jixozlari va shaxsiy kuchmas mulki; •boshka barcha aktivlar. Banklarning kredit operatsiyalari va ularni tarkibiy tuzilishi. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari ichida kreditlash jarayoni asosiy urinni egallaydi. U kuyidagi boskichlarni uz ichiga oladi: • kredit olish uchun berilgan mijozning ariza talabnomasini kurib chikish;

• karzoluvchining tulovgavakreditgalayokatliligini bank tomonidan urganib chikilishi; • kredit kumitasining karori; • kredit bitimini rasmiylashtirish; • kredit berilishi; • ssuda va u buyicha foiz tulashni bank tomonidan nazorat kilinishi. Kredit va uni tulash jarayoni kredit shartnomasida kursatilgan bulib, kredit va karz oluvchi o’rtasidagi majburiyat va xukuklarni belgilab beradi. Unda kreditlashning maksadi va ob’ekta, kredit mikdori, ssudani berish va uni tulash muddati, kredit ta’minotining turlari, kredit uchun foiz stavkasi va boshkalar kursatiladi. Ssuda tulashni nazorat kilish bankning kredit portfelini muntazam taxlil kilish asosida olib boriladi va kreditlarning sifat darajasi aniklanadi. Tijorat banklari tomonidan beriladigan barcha kreditlar uning kredit portfelida uz ifodasini topadi. Xorijiy iqtisodiy manbalarda; “Bank kreditlari o’zida iqtisodiy o’sish jarayonida yangi texnologiyalarni jalb qilish orqali ishlab chiqarishni tubdan yangilash, kengaytirish, yangi tovarlar ishlab chiqarish bilan hamda sifat darajasini yangilash maqsadida harajatlarni qoplashda xizmat qiladi”, - deb keltirib o’tilgan. Moliyalashtirish manbalariga va karz oluvchining mintakaviy urni va manziliga karab tijorat banklarining kredit portfelini tasniflash mumkin. Xozirgi vaktda markazlashtirilgan kreditlar xukumatimizning chikargan karorlariga asosan, ustuvor tarmoklarni rivojlantirish uchun milliy valyutada beriladi. Qayta moliyalashtirish va bankning uz mablaglari xisobidan beriladigan kreditlar mijoz kreditga layokatli bulganda miliy valyutada yoki xorijiy davlat valyutasidi berilishi mumkin. Tijorat banklari faoliyatida turli hil risklar uchrab turadi. Lekin ularning faoliyatida kuprok kredit riski, likvidlilik riski va foiz stavkasi ta’sir kiladi. Tijorat banklar faoliyatining asosiy kismi kreditlar berish va shu asosda foyda olishgayunaltirilganbulganligiuchunular faoliyatida bu risklarning salmogi xam yukori buladi.

Tasniflangan kreditlarning kaysi guruxga kirish darajasi tez sotiladigan aktivlar va yukori likvid mablaglarning mavjudligi bilan belgilanadi. Ushbu vazifa zamirida foiz stavkalarini oshirish yoki pasaytirish, uzoq muddatli va qisqa muddatli foiz stavkalari o’rtasidagi nisbatning o’zgaririshi kabi funktsiyalar etadi, negaki bankning aksari passivlari qisqa muddatli, aktivlar (ssuda)ning talay qismining qaytarilishi esa muddatlarga ega. Jalb etilgan mablag’lar bo’yicha foiz stavkalari usishi xavfi tugilganda bank foydasini ximoyalash uchun qarshi choralarni ko’rish zarur. Tijorat banklarining operatsiyalari ichida kredit operatsiyasi asosiy o’rinni egallaydi. Tijorat banklarining kreditlari bank faoliyatida asosiy o’rin tutgan operatsiyalardan biridir. O’zbekiston Respublikasi «Bank va bank faoliyati to’g’risidagi qonuni»da bank terminiga tushuntirish berilganda bu tashkilot uchta operatsiyani albatta amalga oshirishi kerakligiga berilgan bulardan biri kredit berish operatsiyasidir. Jahon bank faoliyatida bank terminiga moliyaviy univermag degan tushuncha berilganiga karamay kredit operatsiyalari barcha banklar faoliyatida muxim o’rin egallagan. Bir tomondan bank krediti iqtisodiy sub’ektlar uchun zaruriy xollarda vaqtincha yuzaga kelgan moliyaviy qiyinchiliklarni echishda yordam beruvchi muxim manbaa hisoblanadi. Ikkinchi tomondan esa banklar olib borayotgan jarayonlari ichida eng ko’p foyda beruvchi jarayondir. Banklarning kredit jarayonlari o’z navbatida muddat bo’yicha uchga bo’linadi: - qisqa muddatli 1 yil muddatgacha bo’lgan; - uzok muddatli 1 yildan ortiq. Agar biz bu ko’rsatkichni Respublikamiz banklari bo’yicha taxlil qiladigan bo’lsak, u holda o’rtacha 50 foiz atrofidaligini ko’rishimiz mumkin. Kredit operatsiyalarining bank faoliyatida eng riskli jarayonlardan biri hisoblangan bir vaqtda, uning daromadliligi ham yuqoridir. Bugungi bank tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, rivojlangan davlatlar banklari daromadida kredit jarayonlaridan

olingan foiz daromadi salmoqli ulushni tashkil etmokda. AKSh banklari bo’yicha bu ko’rsatkich o’rtacha 85,9 foizni tashkil qilgan. Kredit portfelini tugri tashkil etilishi tijorat banklarining samarali faoliyat yuritishi uchun asos xisoblanadi. Xususan, kredit berish va uni belgilangan muddatda qaytarib olish, u bilan boglik xatarlar, sudalar, muddtati utgan ichki uzaytirilgan kreditlar buyicha xisob-kitob operatsiyalari, ssudalar buyicha zalararlarni koplash zaxira mikdori, banklararo kredit va markazlashtirilgan kreditlar buyicha operatsiyalar bular sirasiga kiradi. Demak, kredit portfeli - bu turli hil risklarga asoslangan muayyan mezonlarga karab turkumlangan kreditdar mikyosidagi bank talablarining yigindaisidir. Ipoteka krediti, Qishloq xo’jalik krediti, Blank krediti, Veksel krediti, Lombard krediti, Overdraft va boshqalar (jadval). Bularning barchasi mijozlarning kredit olish qobiliyatini taxlil qilish natijasida qaror qabul qilingandan so’ng mijozlarga beriladi. Bu kredit turlari deyarli barcha sobiq MXDlarida bir xil bo’lib, ular banklar tomonidan va boshqa nobank tashkilotlari tomonidan mijozlarga beriladi. Biroq islom davlatlarida islomga kredit berish usullari ustun turadi. Banklar, alohida kredit tashqiloti sifatida (mutsaqil) iqtisodiy, siyosiy shart- sharoitlar, bank qonunchiligining rivojlanish darajasi, banklararo raqobat hamda bank infratuzilmasining rivojlanish darajasini e’tiborga olgan holda o’z kredit siyosatini amalga oshiradi.

jadval. Банк иши Bank krediti turlari. Kredit sub’ektlari bo’yicha kreditlar a) davlat korxonalari b) nodavlat korxonalari c) aholi d) boshqa xo’jaliklar e) davlat organlari f) qo’shma korxonalar g) boshqa banklar va h) boshqa tashkilotlar Kredit maqsadiga ko’ra kreditlar a) iste’molga b) sanoatga c) savdoga d) qishloq xo’jaligiga e) investitsion f) byudjet kreditlari Kreditni joriy qilish muxitiga qarab kreditlar a) ishlab chiqarishga b) muomalaga Kredit muddatiga qarab kreditlar a) qisqa muddatli b) uzoq muddatli c) o’rta holda muddatli d) talab qilib olguncha kredit Kredit hajmiga ko’ra kreditlar a) yirik b) o’rta c) mayda (mikro) kreditlar To’lov turiga ko’ra kreditlar a ) bozozr foizi b ) yuqori foizli imtiyozli foizli Kreditlash ob’ektiga ko’ra kreditlar a) xususiy ob’ektlar b) umumlashgan kreditlashtirish ob’ekti Kreditlashtirishdagi valyuta turi bo’yicha kreditlar a) milliy valyutada b) xorijiy valyutadagi kreditlar Kredit ta’minoti bo’yicha kreditlar a) ta’minlangan kreditlar b) ta’minlanmagan kreditlar Qaytarish tartibiga ko’ra kreditlar a) bir vaqtda qaytariladigan kreditlar b) to’lovni kechiktirish asosidagi kreditlar (oylik, kvartal, yil) Foiz stavkasini o’rnatilishiga qarab a) qat’iy belgilangan b) o’zgaruvchan Kredit munosabatlarida qatnashadigan banklar soniga ko’ra a) bitta bankdan beriladigan kreditlar b) sinditssirlashgan kreditlar kabilardir Kreditlash uslubiga ko’ra a) qoldiq b) oborot (muomala) c) kredit liniyasi orqali

Yuqorida ko ’ rib chiqqanimizdek mamlakatimizda ham kreditlarning turlari juda hilmaBu kredit turlari deyarli barcha sobiq MXDlarida bir hil bo ’ lib , ular banklar tomonidan va boshqa nobank tashqilotlari tomonidan mijozlarga beriladi . Biroq islom davlatlarida islomcha kredit berish usullari utsun turadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amaliet kursatganidek, kredit berishning ushbu koidalarini kullash bank zaxiralaridan yanada samarali foydalanishga, banklar likvidligini oshirishga, ularni xakikatdan ximoya qilishga, shuningdek iktisodietning ishlab chikarish sektorini rivojlantirishga imkon yaratadi. Bank aktivlarining sifati darajasi va diversifikatsiyasi Xalqaro amaliyotda tijorat banklari aktivlarini amaldagi buxgalteriya xisobi raqamlarining rejasiga asosan quyidagi guruhlarga ajratiladi: a) muddatsiz aktivlar; b) ma’lum muddatga joylashtirilgan aktivlar: - talab qilib olinguncha aktivlar; - muddati 30 kungacha bo’lgan aktivlar; - muddati 30 kundan 90 kungacha bo’lgan aktivlar; - muddati 90 kundan 180 kungacha bo’lgan aktivlar; - muddati 180 kundan 360 kungacha bo’lgan aktivlar; - muddati 360 kundan ortiq bo’lgan aktivlar. Tijorat banklari aktivlarining muddatlariga asosan tarkibi bankning aktiv operatsiyalarining qaltislik darajasiga bevosita bog’liqdir. Lekin asosiy o’rnini muddatlari bo’yicha joylashtirilgan aktivlar tarkibi bankning passivlar tarkibida qisqa muddatli passivlar asosiy ulushini egallab turgan vaqtda tijorat banklari o’z aktivlarining uzoq muddatga joylashtirish imkoniyatidan mahrum bo’ladi. Chunki, tijorat banklarining mijozlari muddatsiz yoki talab qilib olingunga bo’lgan depozitlarni o’zlari hohlagan vaqtda bankdan talab qilish huquqiga ega. Bunday holatlarda tijorat banklari o’zining likvidlik darajasini bajara olmaydilar. Xalqaro amaliyotda tijorat banklari aktivlar tarkibida muddati 90 kundan 180 kungacha bo’lgan aktivlarning ulushi asosiy o’rinni egallaydi.

Tijorat banklari o’zlarining aktivlarini o’z mijozlari orasida joylashtiradi va ayrim qismi bankning likvidligini ta’minlash maqsadida o’zida saqlanadi. Xalqaro amaliyotda joylashtirilgan bank aktivlari kimlar tomonidan foydalanilayotganligiga asosan quyidagi asosiy guruhlarga ajratish mumkin: 1. tijorat bankini o’zining tomonidan foydalanayotgan aktivlar; 2. tijorat banki tomonidan o’zining boshqa mijozlariga vaqtinchalik foydalanish uchun ajratilgan aktivlar: a) davlat organlariga: • Moliya vazirligiga, Markaziy bankka va mahalliy hokimiyat organlariga; • byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalaga; • davlat mulkchiligiga asoslangan moliya tashkilotlariga; • davlat mulkchiligiga asoslangan va uning ixtiyoridagi tijorat korxonalari va tashkilotlari; • davlat mulkchiligiga asoslangan va uning ixtiyoridagi notijorat korxonalar va tashkilotlar. b) nodavlat yuridik shaxslarga: • turli moliya muassasalari; • tijorat korxonlari va tashkilotlari; • notijorat korxonalar va tashkilotlar; v) jismoniy shaxslarga: • xususiy tadbirkorlarga; • fuqarolarga; g) norezident shaxslarga: • xorijiy davlatlarga; • xorijiy tijorat banklari va boshqa moliya muassasalariga; • xorijiy nomoliyaviy yuridik shaxslarga; • norezident jismoniy shaxslarga. Tijorat banki aktivlarining sifat jihatdan baholash bankning kapitalining etarlilik darajasi ko’rsatkichi hamda uning faoliyatining qay darajada samaradorligini baholash kabi ko’rsatkichga tengdir. Tijorat banki aktivlarini

baholash bank o’zining oldiga qo’ygan maqsad hisoblanadigan daromad topishdagi bir maromda faoliyat amalga oshirishga ta’sir ko’rsatadi. Xalqaro amaliyotda tijorat banklari aktivlarining sifati turli omillar asosida olib boriladi. Ushbu omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: . aktivlar tarkibining muddatlariga asosan passivlar tarkibiga mosligi; . tijorat banklarini aktivlarining likvidliligi; . tijorat banklarining aktivlarining daromadliligi; . tijorat banklari aktiv operatsiyalarining diversifikatsiya qilinganlik darajasi; . umidsiz va shubxali aktivlarning umumiy aktivlar tarkibidagi ulush; . tijorat banklari aktivlarining uzgaruvchanlik belgilari. Tijorat banklari aktivlarining yuqori sifatga ega ekanligi, bank tomonidan mijozlari bilan tuzilgan shartnomada ko’rsatilgan muddat joylashtirilgan aktivlarni va ular bo’yicha hisoblangan foizlarni o’z muddatida hamda to’liq qaytarib olishi bilan belgilanadi. Agarda qaytarib olinishning imkoniyati bo’lmasa, garovga olingan ta’minotni balans qiymati bo’yicha qisqa muddatda sotish qobiliyati bilan belgilanadi. Xalqaro amaliyotda tijorat banklari aktivlarining sifati jihatidan “yaxshi” (to’laqonli) va “yomon” (talabga javob bermaydigan) aktivlar, ya’ni bank o’z aktivlarini balans qiymati bo’yicha to’liq sotib yuborish imkoniyatiga ega bo’lmagan aktivlarga ajratiladi. Bundan tashqari tijorat banklarining yomon aktivlarini qaltislikka asoslangan aktivlardan ajrata olish lozim. Agarda qaltislikka asoslangan aktivlarni kelajakda yo’qotish extimoli bo’lsa, yomon aktivlar bo’yicha ularni yo’qotish vaqti kelganligi tushuniladi. Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining aktivlari bankning ixtisoslashganligiga, ustav kapitali miqdoriga, mijozlarning tarkibiga, bank xizmatlari bozoridagi raqobatga, bankda zamonaviy texnologiyalarni joriy etilganlik darajasiga va shunga o’xshash ko’p omillarga bevosita bog’liq bo’ladi. Shu bilan birga milliy bank tizimidagi qonunchilikning xususiyatlari, ya’ni undagi berilgan xuquqlar, majburiyatlar bilan bir qatorda o’rnatilgan cheklovlar ham

muhim axamiyat kasb etadi. Yuqoridagi omillarni uzviy bog’liqlikda aktivlarni joylashtirish faoliyati olib boriladi. jadval Tijorat banklari aktivlarining toifalari va ular bo’yicha zaxiralar ajratish tartibi № Aktivlarning nomlanishi Zaxiralar ajratish foizi 1. standart aktivlar (kreditlar) 1,0 2. substandart aktivlar (kreditlar) 10,0 3. qoniqarsiz aktivlar (kreditlar) 25,0 4. shubxali aktivlar (kreditlar) 50,0 5. umidsiz aktivlar (kreditlar) 100,0 Tijorat banklarida ehtimoliy yo’qotishlarga doir zaxirani shakllantirish tartibi quyidagilardan iborat: Aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlar zaxirasining adekvatligi tahlili va zarur hollarda qo’shimcha zaxiralarning yaratilishi davriy ravishda kamida oyiga bir marotaba amalga oshirilishi lozim. Aktivlarning quyida keltirilgan asosiy shartlaridan hech bo’lmaganda bittasi o’zgartirilgan bo’lsa, ular shartlari qayta ko’rib chiqilgan aktivlar deb hisoblanadi: ■ foiz stavkasining pasaytirilishi, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi pasayishi munosabati bilan foiz stavkasining pasaytirilishi holatlari bundan mustasno; ■ asosiy qarzning kamaytirilishi yoki undan qisman voz kechilishi; ■ foizlar va (yoki) asosiy qarzga doir to’lovlarning bir qismi yoki barchasidan voz kechilishi; ■ aktivning asosiy va (yoki) foizlarining to’lash muddati kechiktirilishi yoki uzaytirilishi; ■ qarz oluvchi va ( yoki ) ta ’ minot turining o ’ zgartirilishi , kreditning bir qismi qaytarilganligi munosabati bilan ta ’ minotdan chiqarilgan holatlar bundan mustasno .

Shartlari qayta ko ’ rib chiqilgan aktivlar sifatini tasniflashda quyidagi omillar hisobga olinishi kerak : ■ shartlar qayta ko’rib chiqilishining asoslari yoki sabablari; ■ bir qarz oluvchiga qarzni qaytarish muddatining necha marta uzaytirilganligi; ■dastlabki bitim shartlariga nisbatan yangi bitimda keltirilgan shartlardagi o’ziga xos o’zgartirishlari. Bunda foiz stavkasining bozor stavkasi darajasidan pasayishi, qo’shimcha ravishda aktiv bo’yicha qabul qilingan ta’minotning o’zgarishi yoki kreditni qaytarish muddatining uzaytirilishi shartlari qayta ko’rib chiqilgan aktiv sifatini tasniflash va tahlil qilish jarayonida inobatga olinishi lozim. Shartlari qayta ko’rib chiqilgan aktivlar sifati «substandart », «qoniqarsiz», «shubhali» va «umidsiz» toifalarning mezonlaridan foydalangan holda tasniflanadi. Aktivlar sifati ularning shartlari qayta ko’rib chiqilishidan oldingi tasniflangan toifadan yuqori yoki yaxshiroq toifada tasniflanishi mumkin emas. Hech qanday holatda aktivga uning shartlari qayta ko’rib chiqilgandan so’ng darhol «standart» toifani berish mumkin emas. Aktiv ikki va undan ortiq marta shartlari qayta ko’rib chiqilganda, aktiv sifatini tasniflash toifasi shartlari qayta ko’rib chiqilishidan oldingi toifasidan bir pog’onaga past bo’lishi kerak. Tijorat banklarining aktivlarini boshqarish usullari. Moliyaviy menejment tizimida eng muhim yo’nalishlardan biri bank aktiv va passivlarini samarali boshqarish bo’lib hisoblanadi. Aktivlarni boshqarish asosida o’z va jalb qilingan resurslarni joylashtirish tartibi va yo’llari yotadi. Tijorat banklarining passivlarini boshqarishda, xalqaro bank amaliyotida, «Bank passivlarini boshqarish» nazariyasidan keng foydalaniladi. Mazkur nazariyada asosiy e’tibor tijorat banklarining depozit bazasini yaxshilashga qaratiladi.

Tijorat banklarida bu naqd pullarga, investitsiyalarga, ssudalarga va boshqa aktivlarga taqsimlanadi. Bunda asosiy e’tibor qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar va ssuda operatsiyalariga qaratiladi. Bankni oqilona boshqarishning birinchi sharti omonatchilar talabini qondira olish imkoniyatiga ega bo’lish bo’lsa, ikkinchi sharti kreditga bo’lgan talabni qondirish uchun etarli bo’lgan mablag’larga ega bo’lishdir. Aktiv va passivlarni boshqarishning asosiy vazifasi: bankning qisqa va uzoq muddatli likvidligini boshqarish; bank rentabelligini ushlab turish va oshirish; bank kapitali strukturasi va etarliligini boshqarish; bankning foizli xarajatlarini boshqarish; aktivlar sifatini boshqarish; soliq yukini pasaytirish va optimallashtirish; Aktiv va passivlarni boshqarishning maqsadi - balans strukturasi va uning rentabelligi bo’yicha bankning bosh strategiyasiga erishishda bank faoliyatini risklardan himoya qilish bo’lib hisoblanadi. Aktiv va passivlarni boshqarish metodlari. Tijorat banklari jalb qilingan resurslarni turli xil aktiv operatsiyalarga taqsimlashlari kerak. Bunda banklar quyidagi metodlardan foydalanadilar: Umumiy fond mablag’lari metodi. Bu metod asosida barcha resurslarni umumiy bitta joyga yig’ish g’oyasi yotadi. Bu metodni ko’pgina banklar mablag’lar ko’p bo’lgan davrda qo’llaydilar. Tijorat bank boshqaruvchisi joylashtirilishi uchun javobgar bo’lgan mablag’lar turli manbalardan: talab qilib olinguncha qo’yilmalar, jamg’arma, muddatli qo’yilmalar, shuningdek bank o’z kapitalidan kelib tushadi. To’plangan resurslar mos hisoblangan aktivlar turlari (ssudalar, davlat qimmatli qog’ozlari, kassadagi naqd pul va hokazo) o’rtasida taqsimlanadi. Umumiy fond mablag’lari metodida ma’lum aktiv operatsiyani amalga oshirishda mablag’lar qaysi manbadan kelib tushganligi ahamiyat kasb etmaydi. Resurslarning joylashtirilishi bank o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga erishishga yordam berishi talab etiladi. Bu metod sxematik ravishda 1-rasmda ko’rsatilgan. Bu metod bank boshqaruvidan likvidlilik va daromadlilik printsiplarini teng amal

qilishini talab etadi. Shuning uchun mablag’lar shu printsipga mos keladigan aktiv operatsiyalar turlariga joylashtiriladi. Aktivlarni boshqarishda ushbu usulni amalga oshirish uchun quyidagi bosqichlardan o’tish darkor: Birinchisi, mablag’larning taqsimlanish tuzilishini aniqlashda ularning ulushini belgilash, bu ulush birlamchi rezerv sifatida tashkil qilinadi. Birlamchi rezervlarga balansdagi naqd va unga tenglashtirilgan pullar hamda ularning qoldiqlari kiradi. Birlamchi rezervlar tijorat banki likvidligining asosiy manbasi hisoblanadi. Chunki aynan ushbu manbadan tijorat banklari kunlik hisob- kitoblarida foydalanadi. Ikkinchisi, ikkilamchi rezervlarni tuzish masalasidir. Tijorat banklari aktivlarni joylashtirayotganda “nokassaviy” likvid aktivlarni tuzadi. Bunday rezervlar yuqori likvidlikka ega bo’ladi. Chunki ularni qisqa muddat ichida naqd pulga aylantirish imkoniyati paydo bo’ladi. Ikkilamchi rezervlarni tuzishdan maqsad birlamchi rezervlarni to’ldirish manbasi hisoblanadi. Ikkilamchi rezervlarga qimmatli qog’ozlar portfeli, ayrim hollarda ssuda hisobvarag’idagi mablag’lar kiradi. Uchinchi bosqich, kredit portfelini tuzishdir. Bank birlamchi va ikkilamchi rezervlarni tuzib bo’lgandan keyin u o’z mijozlariga ssudalarni berishi mumkin. Bank aktivlari ichida ssudalar asosiy o’rinni egallaydi.

To’rtinchi bosqichda, mablag’lar taqsimlab bo’lingandan keyin, qimmatli qog’ozlar portfeli tarkibi aniqlanadi. Bu metodning kamchiligi shundaki, ushbu metodda resurslarni aktivlarga joylashtirishning aniq mezonlari o’rnatilmagan. Talab qilib olinguncha depozitlarga, jamg’arma depozitlarga, muddatli depozitlarga hamda asosiy kapitalga nisbatan likvidlik talablari hisobga olinmaydi. Buning oqibatida tijorat banklarining foydasi yildan yilga kamayib ketishi mumkin. Aktivlarni taqsimlash metodi. Bu metod birinchi metodning ba’zi kamchiliklarini bartaraf etish bilan bog’liq. Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, umumiy fond mablag’lari pozitsiyasidan mablag’larni joylashtirishda haddan ziyod diqqat likvidlikka berilib, talab qilinguncha qo’yilmalar va asosiy kapital bo’yicha likvidlikka bo’lgan talab hisobga olinmaydi. Aktivlarni taqsimlash metodi umumiy fond mablag’lari metodi kamchiligini engish imkonini berdi. Bu metod bankka zarur bo’lgan likvid mablag’lar miqdori fondlarni jalb qilish manbalariga bog’liqligini belgilab berdi. Sxematik ravishda bu 2-rasmda ko’rsatilgan. Aktivlarni taqsimlash usuliga ko’ra, tijorat bankiga zarur bo’lgan likvid mablag’lar resurslar jalb qilishning manbalariga bog’liqdir. Bu usulda har bir

depozit turi bo’yicha alohida rezervlarni tashkil qilish nazarda tutiladi. Ushbu usulning eng asosiy afzalligi shundaki, ushbu usulni qo’llash likvid aktivlarning kamayishiga olib keladi. Bu esa foyda me’yorini oshiradi. Foyda me’yorining oshishi aynan ortiqcha likvid mablag’larni ishlatishdan kelib chiqadi. Umuman olganda, yuqoridagi ikki usul minimal likvidlik darajasiga tayanmasdan, o’rtacha likvidlik darajasiga tayanadi. Bu esa ikkala usul uchun kamchilik hisoblanadi. Ko’rib chiqilgan ikki metod aktiv va passivlar turli moddalari o’rtasidagi bog’liqlikni analiz qilish ilmiy boshqarishning sodda usullariga to’g’ri keladi. 2. Ilmiy metod, shuningdek EHMni qo’llash bilan bog’liq bo’lgan metod. Bu metod nisbatan murakkab matematik metodlar va EHM orqali boshqarish muammolariga yondashishni kasb etadi. Ushbu usul orqali aktiv operatsiyalarni amalga oshirishda matematik model usullaridan foydalaniladi. Ilmiy boshqarish metodi uch xil savolga javob berishni nazarda tutadi: “muammoning mohiyati nimada?”, “muammo echimining variantlari qanday?”, “qaysi variant eng yaxshi hisoblanadi?”. Ushbu savollarga javob berishda EHMlardan keng foydalaniladi. Aktivlar va passivlarni boshqarishda bank aktivlari likvidligi masalasini ko’rib chiqish muhim hisoblanadi. Banklar samarali faoliyat yuritishi va ularning ishonchliligini ta’minlashga erishish uchun 18 banklarning likvidligini qay darajada ekanligini aniqlash juda muhimdir. Likvidlik bank faoliyatini tavsiflaydigan asosiy sifat ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, u bank tomonidan majburiyatlar o’z vaqtida bajarilishi hamda aktivlar o’sishini ta’minlash bilan birga, depozitlar va qarz mablag’lari darajasining samarali boshqaruvini bildiradi. Hozirgi kunda bank likvidligini boshqarishning 4 ta asosiy nazariyasi farqlanadi. Ular quyidagilardir: 1. Tijorat ssudalari nazariyasi. 2. Joydan-joyga (aktivlarni) ko’chirish nazariyasi. 3. Kutiladigan daromad nazariyasi. 4. Passivlarni boshqarish nazariyasi.

Birinchi uchta nazariya bevosita bank aktivlarini boshqarish nazariyasi bilan bog’liq. Bank amaliyotida yuqoridagi nazariyalarning barchasi qo’llaniladi, lekin turli banklar ulardan turlicha foydalanadi hamda qaysidir biriga faoliyati davomida ko’proq e’tibor qaratadi. Dastlab bank likvidligi 2 ta nazariy yondashuvni o’z ichiga olar edi: - Bank aktivlari tarkibi summasi, muddati, bank passivlari tarkibi summasi va muddatlariga mos kelishi shart. Bu esa amaliy jihatdan tijorat banklari o’z likvidligini boshqarish bo’yicha faol siyosat yuritishga yo’l bermas edi. Ushbu berilgan nazariy asoslar natijasida bankning "oltin qoida"si yuzaga kelib chiqdi, ya’ni bank moliyaviy talablari hajmi va muddati bank majburiyatlari hajmi va muddatlariga mos kelishi shart; - Bank balans aktiv va passivlar tarkibi real mos kelmasligiga asoslangan, xatto eng qudratli, moliyaviy barqaror tijorat banklari ham bankrotlik, moliyaviy va iqtisodiy inqirozlardan va boshqa mojarolardan sug’urtalanmagan. Bu rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tgan davlatlarga ayniqsa xos sanaladi. Tijorat ssudalari nazariyasi. Bu nazariyaning vakillari tijorat banklari likvidligi uning aktivlarini qisqa muddatli ssudalarga joylashtirilgan paytda saqlanishini ta’kidlaydi. Bunda ssudalarning qisqa muddatliligi, aylanish tezligi, daromadliligi inobatga olingan. Boshqacha qilib aytganda, banklar tovarlar harakati ishlab chiqarishdan uni istemolgacha bo’lgan bosqichlarni moliyalashtirishni ko’zda tutadi. Ushbu nazariyaning kamchilik tomoni shundaki, rivojlanayotgan iqtisodiyotning kreditlarga bo’lgan talabi hisobga olinmagan. Nazariyaga qattiq amal qilish banklarga korxonani kengaytirishni rag’batlantirish, asbob-uskuna, uy- joy sotib olishga (moliyalashtirishga) yo’l qo’ymas edi. Ushbu turdagi talablarni bajara olmaslik natijasida raqobatlashadigan moliya institutlari: maxsus fondlar, kredit uyushmalari va boshqalarni yuzaga kelishiga olib keldi. Nazariyaning yana bir kamchiligi qisqa muddatli tijorat ssudasi iqtisodiyot normal holatda bo’lsagina banklar likvidligini ta’minlaydi, biroq iqtisodiyot

inqirozi vaqtida likvidlikni boshqarish bir qancha qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin. Joydan-joyga (aktivlarni) ko’chirish nazariyasi. Bu nazariyaga asosan bank aktivlarini boshqa aktivlarga ko’chira olishi yoki ularni boshqa kreditorlarga hamda investorlarga sota olishi bilan o’z likvidligini ta’minlashi mumkin. Agar tovarlar bilan ta’minlangan ssudalar o’z vaqtida qaytmasa, u holda bank bozorda ularni sotishi mumkin, agar ssuda mablag’lariga muxtojlik sezilsa, banklar Markaziy bankdan qayta moliyalanishi yoki banklararo kredit resurslari bozoridan resurs sotib olishi mumkin. Demak, har qanday talabni amalga oshirish uchun tijorat banklari har doim likvid aktivlarga ega bo’lishi kerak. Yo’kotishlarsiz va ushlanishlarsiz almashadigan ikkinchi darajali zaxiralar quyidagi jihatlarga javob berishi kerak: • yuqori sifat; • qaytarishning qisqa muddati; • bozorda oson sotilishi; • risklardan xoliligi. Joydan-joyga ko’chirish nazariyasidan O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari likvidligini boshqarishda keng foydalanishi maqsadga muvofiq. Kutilayotgan daromadlar nazariyasi. Har bir iqtisodiy sub’ekt o’z taxminlari asosida har bir qabul qilingan qarorga nisbatan ijobiy yoki salbiy munosabatda bo’lib, bu qarorlarning bajarilishida kechikishlar prognozlar muddatining cho’zilishiga ta’sir qiladi. Bu nazariy qarash ta’sirida kreditlar bo’yicha asosiy qarz va foiz to’lovlarning qaytishi, avvalo, mijozlar tomonidan kutilayotgan daromad darajasiga ham miqdor, ham vaqt nuqtai nazaridan mos kelishi va o’zaro bog’lanishi amalga tatbiq qilindi. Banklar kreditlarni diversifikatsiya qilish jarayonida shu xususiyatni hisobga olishi lozim edi. Bu esa kelajakda kutilayotgan likvidlik muammosining oldini olishga imkon berardi. Bu nazariyaga ko’ra bank likvidligini kreditlarni qaytarishda to’lovlar grafigiga, kelajakda qarz oluvchining oladigan daromadini qo’ygan holda

rejalashtirsa bo’ladi. Bu nazariya yuqoridagi nazariyalarni rad etmaydi. U shuni ta’kidlaydiki, qarz oluvchilar daromadlari kreditlarni qaytarish bilan tavsiflanadi. Ushbu nazariyaga ko’ra bank likvidligiga kreditlarni va investitsiyalarni qaytarish muddatlarini o’zgartirish yo’li bilan ta’sir etishi mumkin. Nazariya ba’zi kredit turlarini rivojlanishini va tez usishini tan oladi, xozirgi vaqtda tijorat banklari kredit porfelida har xil turdagi kreditlar shakllanmoqda. Bu kreditlar bitta umumiy likvidlikni oshirish, ya’ni qisqa vaqtlarda kreditlarni qaytarish natijasida kelib chiqadi. Kutiladigan daromad nazariyasiga ko’ra ko’plab banklar investitsiya siyosatini shunday yuritishi talab qilinadiki, ularning qaytarish muddatlari zanjiri uzilmasligi kerak, ya’ni doimiy tushumlar bo’lib turishi kerak va buning natijasida mijozlar oldidagi majburiyatlarni o’z vaktida bajarishni rejalashtirish imkoni paydo bo’ldi. Chunonchi, kutiladigan daromadlar nazariyasi mamlakatimiz bank tizimida keng qo’llanilmoqda. Chunki banklar berilgan kreditlarini qaytarish grafigi asosida mablag’lar harakatini, ya’ni qaysi sanada kredit foizlari qaytishi va ular hisobiga mijozlar majburiyatlarini bajarish imkoniyatlarini aniqlaydi, tahlil etadi va amalga oshiradi. Passivlarni boshqarish nazariyasi. 1960-70 yillardan boshlab bank likvidligini boshqarish borasida "passivlarni boshqarish" nazariyasi paydo bo’ldi va bank likvidlik muammosini echish borasida o’z passivlariga, ya’ni majburiyatlariga e’tibor qarata boshladi. Bu nazariyaning paydo bo’lishiga iqtisodiyotda fond va pul bozorining shakllanishi hamda ikki pog’onali bank tizimining to’la shakllanishi bilan bank mablag’lari bozorining rivojlanishi turtki bo’ldi. Bu nazariy fikrga tayangan holda banklar o’z likvidligini pul bozori va sarmoya bozoridan qarz olish, ya’ni mablag’lar jalb qilish orqali boshqara boshlashdi. Bu usulning banklarga foydali tomoni: birinchidan, daromad nuqtai nazaridan - banklar sotib olingan mablag’larga barcha uchun yagona imtiyoz bo’lgan bozor foiz darajasida to’lovlar amalga oshirishga muvaffak bo’lishgan bo’lsa, ikkinchidan, miqdor nuktai nazaridan -fundamental, doimiy jamg’armalar yuzaga

kelib, bu mablag’lap bank balansining ham aktivida ham passivida bank likvidligini dastaklay boshladi. Banklar resurslarni sotib olib, ularning foiz stavkalari o’rtasidagi foydali farqdan kelib chiqqan holda joylashtiradi va shu sababli spredni boshqarish an’anaviy bank amaliyotiga aylandi. Ushbu nazariya himoyachilari bank likvidligi muammosini bozordan qo’shimcha mablag’lar jalb qilish yo’li bilan erishish mumkin deb ta’kidlaydilar. Boshida bu nazariyani faqat yirik banklar ma’qullagan edi, lekin keyinroq bu nazariya barcha banklar tomonidan tan olindi. Passivlarni boshqarish nazariyasi orqali tijorat banklari likvidligini boshqarish quyidagi ikki isbotga asoslanadi: 1. Tijorat banklari qo’shimcha mablag’larni kapital bozorlaridan jalb qilish yo’li orqali likvidlikka erishishi mumkin. 2. Tijorat banklari Markaziy bank, boshqa banklardan olingan pul mablag’lari hisobiga likvidligini ta’minlashi mumkin. Ko’plab rivojlangan mamlakatlar bank tizimida asosan "bank passivlarini boshqarish" nazariyasi orqali o’z likvidligini ta’minlaydi. O’zbekistan banklari amaliyotida ushbu nazariyadan keng foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi, chunki resurslar etishmovchiligi holatida banklar banklararo kredit resurslari bozoridan ularni jalb qiladi, ortiqcha bo’lganda esa banklararo depozitlarga joylashtiradi. Demak, banklar aktiv va passivlarini boshqarish nazariyalari vujudga kelishi orqali amaliyotda ulardan turli davrlarda banklar keng foydalangan va hozirda ham foydalanib kelmoqda. Banklar aktiv operatsiyalarni amalga oshirish chog’ida belgilangan likvidlilik me’yorlariga amal qilishlari va ayrim turdagi aktivlar bo’yicha tavakkalchiliklarning maqsadga muvofiq taqsimlanishini ta’minlashlari lozim bo’ladi. Bankning aktiv operatsiyalari tahlili daromadlilik, risk darajasi, likvidlilik nuqtai nazaridan amalga oshirilishi kerak. Bank likvidliligi va uning daromadliligi

o’rtasidagi aloqadorlik tahlili likvidlilik ahamiyatining ustunligi to’g’risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlari va turlari. Banklarning vakillik hisobvaraqdagi quyidagilarga bo’linadi: a) rezident banklardagi vakillik hisobvaraqlari; b) nerezident banklardagi vakillik hisobvaraqlari; v) O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi majburiy zaxira hisobvaragi; g) banklarning boshqa depozit hisobvaraqlari. Yangi tashkil etilayotgan bank ta’sis badallarini yig’ish uchun itsalgan bankda vaqtinchalik talab kilinguncha (mablag’ yigish uchun) depozit hisobvaragi ochishi mumkin. Tijorat bank milliy valyutada vakillik hisobvaragi ochish uchun quyidagilarni taqdim qiladi: a) hisobvaraq ochish to’g’risida ariza; b) soliq to’lovchining identifikakiya raqami berilganligi to’g’risida guvoxnoma nusxasi; v) bank operakiyalarini amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan berilgan litsenziyaning nusxasi; g) tsatistiqa organlari tomonidan berilgan korxona va tashkilotning yagona davlat ro’yhatiga kiritilganligi to’g’risida guvoxnoma nusxasi; d) imzolar namunalari va muxr izi qo’yilgan varaqcha. Nerezident banklar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida va O’zbekiston Respublikasining vakolatli banklarida vakillik hisobvaraqlarini ochish uchun quyidagilar taqdim qilinadi: a) ixtiyoriy shaklda hisobvaraq ochish to’g’risida ariza; b) imzolar va muxr izi namunalari. Tijorat banklari mablag’larni korrespondent hisobvaraqdan Markaziy bankda ochiladigan bank aktivlari bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun majburiy zaxiralar depozitiga (bundan keyin - majburiy zaxiralar depozitlari) bank

aktivlari bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun shakllangan maxsus zaxiralar mablag’lari miqdoriga teng summani o’tkazishni ta’minlashlari shart. Tijorat banklarida majburiy zahiralarni tashkil etish tartibi va uning zaruriyati Xalqaro amaliyotda tijorat banklari tomonidan jalb etilgan omonatlarning bir qismi mamlakat markaziy bankining maxsus hisobraqamiga majburiy zahiralar talabi asosida o’tkaziladi. Mamlakat markaziy banki o’zi belgilangan eng kam miqdorda rezervlar saqlash to’g’risida tijorat banklariga ko’rsatma beradi. Markaziy bankda depozitga o’tkaziladigan majburiy zahiralarning eng kam miqdori Markaziy bankning normativ hujjatlari bilan belgilanib, u omonatlarning xajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Majburiy zahiralarning miqdorlari jalb etilgan mablag’lar va omonatlarning har bir toifasi bo’yicha barcha mulkchilik shaklidagi tijorat banklari uchun bir xildir. Iqtisodiy adabiyotda olimlar va mutaxassislar o’rtasida majburiy zahiralar summasini yuqori likvid aktivlar tarkibiga kirishi to’g’risida yagona fikr mavjud emas. Markaziy banklari tomonidan tijorat banklari uchun berilgan maxsus yo’riqnomalarda majburiy zahiralar yuqori likvid aktivlar tarkibiga kiritilgan. Lekin ayrim iqtisodchi olimlar, majburiy zahiralarni o’z mohiyatiga asosan yuqori likvid aktiv emas, balki ularni muomaladan chiqarilgan aktivlar deb hisoblashadi. Ularning fikricha, tijorat banklari majburiy zahiralardan o’z mijozlarini joriy talablarini qondirishga yo’naltira olishmaydi. Majburiy zahiralar tijorat banklarini “sinishi” vaqtida foydalaniladigan mablag’lar deb hisoblashadi. Hisob-kitob yakunlari bo’yicha uch ish kuni davomida tijorat banklari maxsus zaxiralar miqdoridan etishmayotgan summani majburiy zaxiralar depozitlariga yoki ularning asoslab berilgan murojaati asosida Markaziy bank ortiqcha summalarni tijorat banklariga qaytarib beradi. Markaziy bank kredit portfelini tahlil qilish asosida bank aktivlari bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun qo’shimcha zaxiralarni hosil qilish

bo’yicha tijorat banklariga ijro etilishi majburiy bo’lgan ko’rsatmalar berishga haqli. Belgilangan me’yorlarga muvofiq yaratilgan rezervga nisbatan aktiv bo’yicha ehtisoliy yo’qotishlar miqdorining oshib ketishi mumkinligidan dalolat beruvchi faktlar va sharoitlar aniqlangan holda rezervga extimoliy yo’qotishlarga nisbatan yirik ajratmalar amalga oshirilishi kerak. Aktivning hisobdan chiqarilishi ssuda qisman yoki to’liq qaytarilishi mumkinligini inkor etmaydi. Agar ssuda (aktiv) noto’g’ri tasniflangan bo’lsa, qo’shimcha kreditlash va bankning ehtimoliy yo’qotishlari bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchilikning batafsil tahlilisiz na joriy kredit bo’yicha qo’shimcha resurslar shaklida, na yangi kredit shaklida bank qarzdorga qo’shimcha mablag’lar berishi mumkin emas. Biroq, bank bankdagi depozit yoki bank nazorati ostidagi ssuda (aktiv)ni yaxshi ta’minlovchi boshqa garov bilan ta’minlangan qo’shimcha kredit bergan taqdirda yangi ssuda boshqa kreditlar noto’g’ri tasniflangan hollarda ham “yaxshi” deb tasniflanishi mumkin. Markaziy bank muayyan ssudalarning yanada qat’iyroq tasniflanishini yoki quyida keltirgan noqulay faktlar va hollarning hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lsa, yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun mo’ljallangan zaxiraga qo’shimcha chegirmalarni ajratishni talab qilishi mumkin: . bank kredit portfeli umumiy holatining yomonlashuvi; . kreditlar berish adekvat bank tadbirlarining o’zgarishi yoki yo’qligi; . shunga o’xshash ssudalar, masalan, ushbu sohaga berilgan kreditlar bo’yicha bank ko’rgan amaldagi zararlar; . bank rahbariyatining muammoli ssudalarni undirishga noqobilligi; . yirik ssudalarning to’planishi; . nomaqbul iqtisodiy yo’nalish va sharoitlar, xususan, qarzdorlarning bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari yoki jo’g’rofik mintaqada katta miqdorda to’planishi;

. taqdim etilgan bank hisobotini tahlil qilish yoki Markaziy bank nazoratchilari tomonidan o’tkazilgan qarzdorlarning yoxud bankning o’zining moliyaviy ahvoliga taalluqli tekshirishlar natijasida aniqlangan boshqa holatlar. Aktivlar bo’yicha ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralariga ajratmalar “Ehtimoliy zararlarni baholash” hisob raqami orqali bank xarajatlariga kiritilishi va joriy davr uchun “Foydalar va zararlar to’g’risidagi hisobot” ning “Aktivlar va lizing bo’yicha ehtimoliy zararlarni baholash” satrida aks ettirilishi lozim. Zaxiralarning noadekvtligi hollarida bank tomonidan zaxiralarning etishmovchiligi aniqlangan davrda zaxiralarga qo’shimcha ajratmalar qilinishi zarur. Bu “Ehtimoliy zararlarni baholash” (Foyda va zararlar to’g’risida hisobot) hisob raqamini debetlash va “Aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxira” (Balans hisoboti) hisob raqamini debetlashi va “Ehtimoliy zararlarni baholash” (Foyda va zararlar to’g’risida hisobot) hisob raqamini kreditlashi lozim. Aktivlar bo’yicha ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralarining adekvat darajasini doimiy ravishda ushlab turishning ta’minlanishi uchun to’liq javobgarlik bank Kengashiga yuklatiladi. "Ishonchsiz" aktivlarni ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplash to’g’risidagi qaror bank Boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda bank Boshqaruvi bank Kengashiga uch kunlik muddat ichida ma’lumot beradi. Zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplangan ishonchsiz aktivlarning hisobi “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’ida yuritiladi. Ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralari etishmagan taqdirda belgilangan tartibga muvofiq 56800-“Ehtimoliy zararlarni baholash” hisobvarag’idan kontr-aktiv hisobvaraqqa qo’shimcha ajratmalar qilinishi kerak. O’tkazilayotgan aktiv bo’yicha olinadigan foizlarni hisobga olish shaxsiy hisob raqami ham bir vaqtning o’zida ushbu aktiv bo’yicha “Olinadigan hisoblab yozilgan foiz” hisobvarag’ini kreditlar va “Foizli daromad” hisobvarag’ini debetlash yo’li bilan yopilishi kerak. Bank qonunchilikka muvofiq mazkur aktiv bo’yicha asosiy qarz va foizlarni undirish yuzasidan barcha chora-tadbirlarni qo’llashi zarur. Bank qarzdor majburiyatining to’liq summasini to’g’ri aks ettirish uchun mazkur aktivga foizlar

hisoblab yozishni uni “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o’tkazgandan keyin ham davom ettiradi. Bunda bank muntazam ravishda, bir oyda kamida bir marta qarzdorga “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvaraqlardagi qoldiqlarga mos keladigan asosiy qarz va olinadigan hisoblab yozilgan foizlar bo’yicha muddati o’tgan qarzning mavjudligini tasdiqlovchi “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’idan ko’chirmani ilova qilgan holda kredit bo’yicha qarzni qoplash va u bo’yicha hisoblab yozilgan foizlarni to’lash talab qilingan da’vo xatini yuborishi lozim. Da’vo xati va ko’chirmalar bankning muddati o’tgan qarzlarni undirib olish bo’yicha sud organlariga murojaat etishi uchun asos bo’ladi. Bank Kengashi moliyaviy yil yakuni bo’yicha bank aktsiyadorlarining yillik umumiy yig’ilishi kun tartibiga bankning ishonchsiz aktivlarini undirish bo’yicha qo’llangan chora-tadbirlar haqidagi masalani kiritadi. Bank Boshqaruvi tomonidan qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Hukumati qaroriga ko’ra markazlashtirilgan resurslar yoxud boshqa mablag’lar hisobidan berilgan kreditlar hisobidan tashkil topgan ishonchsiz aktivni balans hisobvaraqlaridan “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o’tkazish haqidagi qaror Markaziy bank yoxud Hukumat oldidagi qarzlarning bekor qilinishi emas. Bank Markaziy bank yoki O’zbekiston Respublikasi Hukumati oldidagi qarzlarni hatto agar ushbu mablag’lar hisobidan berilgan kreditlar ilgari tuzilgan kredit shartnomalariga muvofiq to’lanmagan bo’lsa ham qaytarishi shart. Agar qarzdor tomonidan “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’ida hisobga olinadigan aktiv bo’yicha qarz bank tomonidan ushbu qarzni undirish bo’yicha ko’rilgan barcha chora- tadbirlarga qaramasdan, u bu hisobvaraqlarga o’tkazilgandan keyin besh yil davomida to’lanmasa, u holda ushbu aktiv (asosiy qarzlar ham, foizlar ham) bank Kengashining aktsiyadorlar umumiy yig’ilishida tasdiqlangan qaroriga ko’ra hisobdan chiqariladi. Agar qarzdor ilgari ehtimoliy zararlarni qoplash uchun zaxira barpo etilgan aktiv bo’yicha qarzlar hisob raqamiga to’lasa va qarz tijorat bankining balans hisobvaraqlaridan “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o’tkazilmagan

bo’lsa, u holda “Ehtimoliy zararlarni qoplash uchun zaxiralar” hisobvarag’i debetlanadi va “Ehtimoliy zararlarni qoplash uchun zaxiralarga ajratmalar” hisobvarag’i kreditlanadi. Agar qarzdor aktiv “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o’tkazilganidan keyin ushbu aktiv bo’yicha qarzlar hisob raqamiga to’lasa, u holda bank tomonidan “Ehtimoliy zararlarni qoplash uchun zaxiralar” hisobvarag’i kreditlanadi, tegishli aktiv hisobvarag’i, masalan qarz to’lanishida pul olinishini aks ettirish uchun kassa hisobvarag’i debetlanadi va, oqibatda, bank tomonidan “Ehtimoliy zararlarni qoplash uchun zaxiralar” hisobvarag’i debetlanadi va “Ehtimoliy zararlarni qoplash uchun zaxiralarga ajratmalar” hisobvarag’i kreditlanadi, bu bilan shu vaqtgacha “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o’tkazilgan zararlar bank daromadlari oqimiga qaytariladi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari

Tijorat banklari passiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari