Tijorat banklari passiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklari passiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

313 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklari passiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi Reja: 1. Tijorat banklarining resurslari, ularning tarkibi va tavsifi. 2. Banklarning passiv operatsiyalari, ularning turlari. 3. Tijorat bankining kapitali va uning tarkibi. 4. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari. 5. Depozit operatsiyalarning turlari va ularning qiyosiy tavsifi 6. Banklararo kredit resurslari va uning ahamiyati.

Tayanch iboralar: Passiv, kapital, jalb qilingan mablag’lar, aktsiya, majburiyatlar, depozit, plastik kartochkalar, nodepozit mablag’lar, foizlar, ustav fondi, daromad. Tijorat banklarining resurslari, ularning tarkibi va tavsifi. Jahonning ko’plab mamlakatlarini qamrab olgan moliyaviy inqiroz ko’lami kengayotganiga qaramay, O’zbekiston bank tizimi ishonchliligi va barqaror rivojlanayotgani, xorijiy moliyalashtirish manbalariga qaramligi yo’qligi va tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta’siriga berilmaslik xususiyatlari bilan ajralib turdi. Oxirgi yillarda va o’tgan yili mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish borasida qo’lga kiritilgan natijalar Xalqaro valyuta jamg’armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan yuksak baholanmoqda. Natijada oxirgi besh yil davomida mamlakatimiz bank sektori kapitalining etarlilik darajasi bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasi tomonidan 8 foiz etib 2015 y. 2016 y. 2017 y. 1-rasm. Banklarning jami depozitlari, mlrd.so’mda. Aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bo’sh pul mablag’larini bank depozitlariga jalb qilish 2016 yil mobaynida mijozlarga ko’rsatilayotgan bank

xizmatlari sifatini tubdan yaxshilash, xususan, omonatlarning yangi va mijozlar talablariga mos jozibador turlarini joriy etishga alohida e’tibor qaratildi. 2016 yil yakuniga ko’ra tijorat banklari tomonidan jalb etilgan depozitlarning umumiy hajmi 2015 yilga nisbatan 25,2 foizga oshib, 44,6 trln. so’mni tashkil etdi. Aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning banklardagi depozitlari hajmining o’sishini rag’batlantirishga qaratilgan keng ko’lamli ishlar, jumladan, doimiy ravishda jozibador omonat turlarini taklif qilish, uzoq muddatli bank depozit sertifikatlarini va obligatsiyalarini muomalaga chiqarish hamda bu borada joriy etilgan imtiyozlar va qulay shart-sharoitlarni ommaviy axborot vositalarida keng yoritish o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Aholining talab va ehtiyojlarini inobatga olgan holda, hozirda tijorat banklari tomonidan 400 dan ortiq jozibador omonat turlari taklif etilmoqda. Bugungi kunda banklar resurs bazasining muttasil o’sib borayotganligi, o’z navbatida banklarning kreditlash va investitsiyalash imkoniyatlarini kengaytirib, bank aktivlari hajmining oshishiga imkon bermoqda. Ayni paytda banklarimizning umumiy aktivlari hajmi aholi va yuridik shaxslarning hisob raqamlaridagi mablag’lardan ikki barobardan ham ko’pdir. Bu esa ushbu mablag’larni ishonchli himoya qilish hamda ularga o’z vaqtida va to’la hajmda xizmat ko’rsatishni kafolatlaydi. Bank faoliyatini tashkil qilishning ilk bosqichi, bank resurclarini shakllantirishdan iborat. Bank resurslarining mukammal tashkil qilinishi va tejamli ishlatilishi har qanday bank faoliyatining samarali olib borilishiga zamin yaratadi. Hosil qilingan resurslar banklarning tijorat va xo’jalik faoliyatini ta’minlash uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank resurslarini shakllantirish va ulardan oqilona foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish nafaqat yangi mijozlarni jalb etish, balki resurslar manbalari tuzilmasini doimiy ravishda o’zgartirib turishni ham o’z ichiga olgan holda, bank aktivlari va passivlaridan oqilona foydalanishning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bank passivlaridan samarali foydalanish depozit siyosatining oqilona yuritilishidan iborat bo’ladi.

Tijorat banklari resurslarining tarkibini tadqiq qilishdan oldin bank resurslarining iqtisodiy mohiyatini nazariy jihatdan har tomonlama chuqur o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz. Resurs - frantsuzcha «ressourse». so’zidan olingan bo’lib, pul mablag’lari, yordamchi mablag’, imkoniyat, zahira, mablag’ va imkoniyatlar manbai, daromadlar manbai, xom-ashyo degan ma’nolarni o’zida mujassamlashtiradi. Iqtisodiy manbalarda «resurs» so’zi turli hil ma’nolarda, ya’ni, tabiat resurslari, moliyaviy resurslar, iqtisodiy resurslar, inson resurslari va boshqa ko’rinishlarda tez-tez uchrab turadi. Iqtisodiy resurslar asosiy qismi, bu moliyaviy resurslar bo’lib, bu resurslar iqtisodiyotning rivojlanishini ta’minlash uchun foydalaniladigan pul-kredit va byudjet mablag’larini tashkil qiladi. Moliyaviy resurslarning asosiy manbai bo’lib, vaqtinchalik bo’sh turgan pul mablag’lari, soliqlar, jismoniy shaxclarning pul mablag’lari, chek- depozit emissiyasi bilan bog’liq mablag’lar va boshqalar hisoblandi. Bank resurslari to’g’risida respublikamizda i.f.n. B. Boboev tomonidan ilmiy tadqiqot ishi olib borilgan. Unda bank resurslarining mohiyati, tarkibi, resurslarni shakllantirish bilan bog’liq muammolar hamda ularni bartaraf etish yo’llarini keng ochib berishga harakat qilgan. Respublikada pul bozorini shakllantirish va unda pul resurslari bilan operatsiyalar o’tkazishda banklar faoliyatining strategiyasini ishlab chiqish uchun bank resurslari tushunchasini hamda banklarning resurslar bilan bog’liq holda o’tkaziladigan operatsiyalarning mohiyatini to’liq anglash va talqin etish lozim. Xorijiy iqtisodchi olimlar tomonidan yozilgan nazariy manbalar hamda amaliyotchilar iqtisodiy tahlillarini o’rganar ekanmiz, shu narsaga amin bo’ldikki, «bank resurslari» tushunchasiga katta e’tibor berilgan. Masalan, E.Rid, R.Kotter, E. Pill va R. Smitlarning muallifligi ostida chop qilingan «Kommercheskie banki» kitobida bank balansini guruhlashtirilgan holda ko’rish mumkin va unda pul mablag’larining manbalariga alohida e’tibor berilganligi hamda ularni tadqiq etishda banklarning passiv operatsiyalarini chuqur tahlil qilish zarurligi uqtirilganining guvohi bo’ldik.

Yana bir guruh D. Polfreman va F. Ford 26 kabi iqtisodchi olimlar bank faoliyatini tahlil qilishda bank resurslarini, bank passivlari deb ko’rib chiqishgan hamda ular bank aktsionerlari mablag’lari va jamg’armachilarining mablag’laridan tashkil topgan, degan fikrni bildirishgan. Bu qarashning ikkinchi jihati shundaki, tijorat banklari shu resurslarni o’z majburiyatlarini bajarishi uchun mukammal joylashtirishni afzal ko’radi va shu orqali resurslardan yuqori samara olish uchun qattiq kredit siyosatini olib boradi, hamda tijorat banklarining faoliyati mijozlari oldida olgan majburiyatlarini bajarishga qaratilgan bo’ladi. Shundan kelib chiqib, «bank resurslari» nafaqat qarz majburiyatlari yoki egalik huquqini olish uchun mablag’ jalb qilish, balki bank uchun daromad keltiradigan zahira va imkoniyat hamdir. Bizning fikrimizcha, bank passivlari bank resurslarini tashkil qilish manbai bo’lib, ularning hajmi bir necha omillarga bog’liq: -banklarning o’z mablag’lari hisobidan amalga oshiriladigan faoliyati; -pul- kredit siyosatini boshqarish sohasidagi Markaziy bankning siyosati; -bankning jalb qilingan mablag’lari va ularning tarkibi; -tijorat banki tomonidan Markaziy bankka o’tkaziladigan majburiy zahira miqdori; -boshqa passivlar. Iqtisodiy manbalarda va bank mablag’larining shakllanishi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarda «bank resurslari», «kredit resurslari», «depozit resurslari», «bank passivlari» kabi tushunchalarni uchratishimiz mumkin va bu tushunchalarga mualliflar o’zlarining turlicha ta’riflari orqali izoh berganlarining shohidi bo’lamiz. Rossiyalik olim O.I. Lavrushinning fikriga ko’ra, tijorat banklarining resurslari yoki «banklarning resurslari» bankning ixtiyorida bo’lgan o’z va jalb qilingan resurslarining yig’indisi bo’lib, uning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi. Tijorat banklarining resurslari o’z mablag’lari va jalb qilingan mablag’lar hisobidan tashkil qilinishini ta’kidlash, bizning fikrimizcha, ularning manbalariga ko’proq e’tiborni qaratadi. Shu boisdan tijorat banklari resurslari mohiyatini ta’riflaganda nafaqat ularning qaysi manbalar hisobidan tashkil qilinganligini e’tiborga olish, balki u mablag’lar bankning maqsadli

faoliyati uchun zarur va muhimligini hamda ularning samaradorligiga erishishni ham ko’zda tutish lozim. Shundan kelib chiqqan holda, biz bank resurslari - bu bank siyosati doirasida bank faoliyatini amalga oshirish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan, bankning o’z mablag’laridan va jalb qilingan mablag’laridan tashkil topgan, bankning daromad olishga asos bo’luvchi zahira va imkoniyatlarning yig’indisidir degan ta’rifni keltirmoqchimiz. Chet el adabiyotlarida mablag’larni jalb qilish operatsiyalarini nafaqat tijorat banklari, balki moliyaviy kompaniyalar, jamg’arma kassalari, turli hil fondlar ham bajaradi degan fikrni uchratish mumkin. Albatta, bozor munosabatlarining rivojlanishi banklar faoliyatida raqobatbardosh moliyaviy institutlar va fondlarning shakllanishiga olib keladi. Lekin fondlarning faoliyati va maqsadi bilan tijorat banklarining faoliyati va maqsadi bir hil emas. Turli fondlar va muassasalar faoliyatidan ko’ra banklarda depozitlar sug’urtalangan va kafolatlangandir. Turli boshqa moliyaviy muassasalarga nisbatan tijorat banklari bu mablag’larni saqlash va riskdan himoya qilishda mablag’ egasiga o’z kafolatini berishi mumkin va mijozning o’z mablag’ini yo’qotishi bilan bog’liq riski banklarda boshqa fondlar yoki kassalarga nisbatan ancha past yoki deyarli yo’q deyish mumkin. Bank resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari yordamida shakllanib, bank balansining passiv qismida ikki katta guruhga bo’lib hisobga olinadi. Bular: banklarning o’z mablag’lari va jalb qilingan mablag’laridir. Jalb qilingan resurslarni ba’zi hollarda ikkiga bo’lib qaraladi. Birinchisi, bu jalb qilingan depozitlar, ikkinchisi, boshqa majburiyatlar va sotib olingan resurslardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank resurslari daromad olish maqsadida turli hil sohalarga joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv operatsiyalari o’zaro chambarchas bog’liq bo’lganligi sababli, passivlarning tarkibi va xarakteri ko’p jihatdan banklarning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda o’z ifodasini topadi. Shu bilan birga, resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining o’zgarishi ham ta’sir qiladi.

Bank resurslarining asosiy qismini bank mijozlarining mablag’lari tashkil qiladi. Bank boshqa mablag’larini jalb qilish uchun, avvalambor me’yoriy hujjatlar talablari bo’yicha bank o’z kapitalining etarlilik darajasi miqdorini shakllantirishi lozim. Tijorat banki o’z mijozlarining bo’sh turgan mablag’larini qarzga olish bilan bir vaqtning o’zida, bu mablag’larni o’z vaqtida qaytarilishini ta’minlash majburiyatini ham oladi, shuning uchun bank barqaror likvidlikka ega bo’lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur shartlaridan bo’lib, ular aholining bo’sh turgan pul mablag’larining bank sari oqimini ta’minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam samarali bo’lgan holatda mijozlar o’z mablag’larini qaytarib olishlariga ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi. Bank resurslarining shakllanishi va aylanishi uzluksiz jarayonni tashkil qiladi va bu esa o’z navbatida banklar faoliyatini doimiyligiga asos hisoblanadi. Banklarda mavjud bo’lgan mablag’lardan foydalanish imkoniyatiga qarab bank resurslari o’z resurslariga va qarz (sotib olingan) resurslarga bo’linadi. Bu holda bank resurslariga bank kapitalidan tashqari ma’lum vaqt davomida bank ixtiyorida bo’lgan jalb qilingan depozitlarni, boshqa banklardagi depozit va vakillik hisob raqamidagi qoldiqlarni, forvard valyuta kursi va kliring bo’yicha qoldiqlarni ham kiritish mumkin. Undan tashqari, bankning ixtiyorida mavjud bo’lgan resurslar uning amalga oshirilishi mo’ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun etarli bo’lmasa, zarur miqdordagi mablag’larni markaziy bankdan, nobyudjet fondlardan, resurs bozoridan sotib olishi yoki qarzga olishi mumkin. Shunday qilib, o’z mablag’lari va jalb qilingan yoki sotib olingan mablag’lari yig’indisi tarkibiy shakllanish jihatdan tijorat banklarining resurs bazasini tashkil qiladi. Tijorat banklarining resurs bazasini resurslarning turlari bo’yicha guruhlarga ajratish mumkin. Bu bankning o’z mablag’lari va ularga tenglashtirilgan mablag’lar hamda jalb qilingan va qarz mablag’laridir.

O’zbekiston banklari kapitalining etarliligiga qo’yiladigan asosiy talablar “Banklar kapitalining etarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Markaziy bankning 420-sonli Nizomida belgilangan. Nizom bo’yicha banklar kapitalining etarliligiga qo’yiladigan talablar xalqaro Bazel qo’mitasining andozalarida ko’zda tutilgan talablarga mos keladi. Banklarda mavjud bo’lgan mablag’lardan foydalanish imkoniyatiga qarab bank resurslari o’z resurslariga va qarz (sotib olingan) resurslarga bo’linadi. Bu holda bank resurslariga bank kapitalidan tashqari ma’lum vaqt davomida bank ixtiyorida bo’lgan jalb qilingan depozitlarni, boshqa banklardagi depozit va vakillik hisob raqamidagi qoldiqlarni, forvard valyuta kursi va kliring bo’yicha qoldiqlarni ham kiritish mumkin. Undan tashqari, bankning ixtiyorida mavjud bo’lgan resurslar uning amalga oshirilishi mo’ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun etarli bo’lmasa, zarur miqdordagi mablag’larni markaziy bankdan, nobyudjet fondlardan, resurs bozoridan sotib olishi yoki qarzga olishi mumkin. Shunday qilib, o’z mablag’lari va jalb qilingan yoki sotib olingan mablag’lari yig’indisi tarkibiy shakllanish jihatdan banklarning resurs bazasini tashkil qiladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning resurs bazasini shakllantiruvchi asosiy manbalarga o’z kapitalidan tashqari quyidagilar kiradi: yuridik va jismoniy shaxslarning depozit hisob varaqlaridan qoldiqlari; bank tomonidan yuridik shaxslar uchun muomalaga chiqarilgan veksellar va depozit sertifikatlar; olingan banklararo kreditlar; vakil bank tomonidan ochilgan “Vostro” depozit hamda valyuta hisob varaqasidagi mablag’lar va boshqa manbalar. Bu bank mablag’larini shakllantirishning eng konservativ usulidir. Banklarning resurs bazasini quyidagicha tasniflash mumkin. Banklarning jalb qilingan malbag’lari qarz mablag’laridan shunisi bilan farq qiladiki, birinchi holda, mablag’larni taqdim qilish mijoz va bank omonatchilarining tashabbusi bilan amalga oshirilsa, keyingi holda - bank tashabbusi bilan amalga oshiriladi.

Ishonchlilik darajasi bo ’ yicha bankning o ’ z mablag ’ lari va ularga tenglashtirilgan mablag ’ laridan keyingi o ’ rinda turuvchi jalb qilingan va qarz mablag ’ lari bir qator ob ’ ektiv va sub ’ ektiv omillar ta ’ siriga bog ’ liqdir :

- fuqarolarning omonatlari va yuridik shaxslarning depozitlari foiz stavkalari miqdori; - omonat va depozitlarni qabul qilish, hisob-kitob va boshqa hisob raqamlarini ochish va ularni yuritish shartlari. Ustav kapitalining miqdori, uni shakllantirish tartibi va unga o’zgartirishlar kiritish bankning Nizomida belgilangan bo’ladi. Ustav kapitalini oshirish yangi aktsiyalarni muomalaga chiqarish, yoxud sof foydani kapitalizatsiya qilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Bankning muhim resurslaridan biri bo’lgan zahira kapitali banklarning foydasidan ma’lum bir foizini ajratish orqali tashkil qilinadi. Zaxira kapitali bank majburiyatlarni qaytarishga va maxsus zahiralar tashkil qilinmaydigan bank operatsiyalari bilan bog’liq xatarlarni qoplashga sarflanadi.

Yuqoridagi tasnif iqtisodiy adabiyotlarda keltirilgan qisqacha tasnifdan farqli o’laroq bank resurslarining manbasi, turlari, kimga tegishli ekanligi, muddati, ishonchlilik va risk darajasi, ko’rsatish imkoniyatlarini o’zida mujasamlashtirilgan holda ishlab chiqilgan. Banklarning barcha resurs bazasidagi elementlarni turli belgilar bo’yicha guruhlarga ajratdik. Tahlil maqsadida va klassifikatsiyaning asosini boshqarishda (1-jadvalda keltirilgan), quyidagi belgilar inobatga olindi. Bular resurslarni: - manbalari bo’yicha; - mablag’lar kimga tegishliligi bo’yicha; - muddatiga ko’ra; - ishonchlilik darajasiga ko’ra; - ko’payish manbaiga ko’ra va boshqalar bo’yicha tasniflash mumkin. Yuqorida tavsiya qilingan tasnif, bizning fikrimizcha, banklar faoliyati uchun zarur bo’lib, banklar o’zida mavjud bo’lgan resurslarni qaysi manbadan, qancha muddatga jalb qilinganligi to’g’risida yaqqol tasavvurga ega bo’ladi. Bundan tashqari, bu tasnif asosida banklar mablag’lari qaysi sub’ektga tegishli ekanligi va bu sub’ektning moliyaviy ahvoli, unga shu mablag’lar qaysi muddatga zarurligi yoki boshqacha qilib aytganda, ularning likvidlilik, ishonchlilik darajasi, shu mablag’lar bo’yicha mavjud risklar va ularning darajasini aniqlashga va shu omillar asosida chora-tadbirlarni amalga oshirib banklarning resurs bazasini barqaror ushlab turishga yordam beradi. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risida", "O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida", "Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar xuquqlarini himoya qilish to’g’risida"gi qonunlariga hamda boshqa qonunlar va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi PQ–2344-son «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga hamda 2015 yil 6 iyuldagi 2693-son “Tijorat banklari kapitalining

monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi nizom”lar asosida mamlakatimizda tijorat banklarining kapitali shakllantiriladi va boshqariladi. Mablag’larni jalb qilishda banklarning imkoniyatlari Respublika Markaziy Banki tomonidan boshqariladi va xozirgi kunda banklarning xususiy kapitallarining xajmi hamda ularning tashkiliy -xuquqiy shakllaridan kelib chiqqan holda banklarning imkoniyatlari aniqlanadi: - tijorat banklari uchun jalb qilingan mablag’lar xajmi banklarning xususiy kapitalidan 25 martadan oshmasligi lozim; - yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati ko’rinishida barpo etilgan banklar uchun – 20 barobardan ortmasligi lozim; - ochiq turdagi aktsioner jamiyati ko’rinishda barpo etilgan banklar uchun 10 barobardan ortmasligi lozim. “O’zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risida”gi 2015 yil 26 avgustdagi 2711-sonli yo’riqnomasiga binoan tijorat banklari o’z depozit operatsiyalarini amalga oshiradilar. Banklar tomonidan pul mablag’larini yig’ish, boshqa depozitlarni jalb qilish strategiyasini amalga oshirish bankning kredit-investitsion faoliyatini amalga oshirish uchun ham zarur. Depozit operatsiyalari yordamida banklarning 70 foizdan ortiq passivlari tashkil qilinishi mumkin. Depozit operatsiyalarini banklar o’zlarining depozit siyosatlari asosida olib boradilar. Bankning depozit siyosati uning kredit siyosati, foiz siyosati va boshqa faoliyat turlari bilan chambarchars bog’liq bo’lib, banklarning resurs bazasini mustahkamlash va uning barqarorligini ta’minlashga qaratilgandir. Depozit operatsiyalarini amalga oshirishda bu operatsiya turining ob’ekt va sub’ektini aniqlash lozim. Depozit operatsiyalarining obekti bo’lib ehtiyojdan ortiqcha pul mablag’lari (qo’yilmalar) hisoblanadi. Depozit operatsiyalarini tashkil qilishning asosi bo’lib balans likvidliligi, mijozlarning moliyaviy ahvolining barqarorligi hisoblanadi. Depozit foiz stavkalari darajasini har bir banki O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasi, pul bozori holati va o’zining depozit siyosatidan

kelib chiqib, mustaqil ravishda belgilaydi. Depozit hisobvarag’ining alohida ko’rinishlari bo’yicha daromad hajmi qo’yilma muddati, summasi, hisobvarag’ini amal qilish xususiyati, xizmatlar hajmi va xarakteri va nihoyat, mijozning qo’yilma shartnomasi shartlariga amal qilishiga bog’liq. Bank depozit sertifikatlari - bank resurslar manbaasiga qo’shimcha pul mablag’larini jalb qilishning bozor mexanizmiga xos bo’lgan usullaridan biri bo’lib, bank tizimining barqaror faoliyat ko’rsatishda va resurs bazasining mustaxkamlanishida o’ziga xos muxim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda depozit sertifikatlar amalda bo’lish qoidalari va bozori shartlarini tashkil etish va ularning muomalasini tartibga solish maqsadida, «O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank tomonidan «Banklarning depozit sertifikatlarini chiqarish, ro’yxatga olish va muomalada bo’lish qoidalari» ishlab chiqilgan bo’lib, mazkur tartibga asosan Respublikamizda faoliyat yuritayotgan banklar tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga mo’ljallangan o’z depozit sertifikatlarini chiqarib kelinmoqda. Bank tomonidan chiqarilayotgan sertifikatlar xalqaro amaliyotda va bizning qonunchilikda belgilangan shartlar bo’yicha ikki turda chiqarilishi mumkin: 1. Yuridik shaxslar uchun mo’ljallangan - depozit sertifikatlari. 2. Jismoniy shasxlar uchun mo’ljallangan - jamg’arma sertifikatlari Mamlakatda moliya bozorlarining keng ko’lamda ishlashining ta’minlanishi ulardan samarali foydalanish imkoniyatini beradi. Tijorat banklarining barcha resurs bazasidagi elementlarni turli belgilar bo’yicha guruhlarga ajratdik. Tahlil maqsadida va klassifikatsiyaning asosini boshqarishda (jadvalda keltirilgan), quyidagi belgilar inobatga olindi. Bular resurslarni: - manbalari bo’yicha; - mablag’lar kimga tegishliligi bo’yicha; - muddatiga ko’ra; - qiymatiga ko’ra; - ishonchlilik darajasiga ko’ra;

- ko’payish manbaiga ko’ra va boshqalar bo’yicha tasniflash mumkin. Bu tasnif asosida tijorat banklari mablag’lari qaysi sub’ektga tegishli ekanligi va bu sub’ektning moliyaviy ahvoli, unga shu mablag’lar qaysi muddatga zarurligi yoki boshqacha qilib aytganda, ularning likvidlilik, ishonchlilik darajasi, shu mablag’lar bo’yicha mavjud risklar va ularning darajasini aniqlashga va shu omillar asosida chora-tadbirlarni amalga oshirib banklarning resurs bazasini barqaror ushlab turishga yordam beradi. Bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklarining resurslarini tashkil qilish jarayoniga katta ahamiyat beriladi. Shu sabab o’tish iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan deyarli barcha mamlakatlarda tijorat banklari resurslarini shakllantirish tizimida tubdan o’zgarishlar bo’ldi. Bu o’zgarishlarning bo’lishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular: - banklararo kredit bozorida Markaziy bankning faol ishtirok etishining ta’minlanishi va bu o’z navbatida kredit riskini kamaytirganligi; - iqtisodiyotda noto’lovlar muammosining mavjudligi va kreditning qaytarilmasligi oqibatida tijorat banklarining zarar ko’rish imkoniyatining oshishi; - aholi qo’lidagi omonatlarning o’sishi; - korporativ qimmatli qog’ozlar bozorining etarli darajada rivojlanmaganligi va boshqalardir. Banklarning passiv operatsiyalari, ularning turlari. Bank tizimi faoliyati davlatning iqtisodiy holati bilan uzviy holda bog’lik va unga o’ziga yarasha ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa xozirgi bozor iqtisodiga o’tish sharoitida, mamlakatdagi moliya - kredit tizimining tashqil etilganligi, iqtisodiy sikllarning barqarorligini bank faoliyati ko’rsatkichlari orqali qisman bo’lsa ham ko’rish mumkin. Banklarning iqtisodiy faoliyatidan kelib chiqadigan bo’lsak bank faoliyatida ham o’ziga yarasha extiyojlar va talablar mavjud. Ushbu bobda bank faoliyati yuritish uchun zarur bo’lgan «resurslar» tushunchasi va ularning tarkibi hamda moxiyati bilan tanishamiz. Banklar faoliyati ham boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar singari o’z faoliyatini olib borishi uchun etarli darajada pul va moliyaviy

resurslari bilan ta’minlagan bo’lishi kerak, chunki ularning asosiy taklif etadigan va ko’rsatadigan xizmatlari ham pul mablag’lari yoki moliyaviy resurslarda tashqil topadi. Hozirgi kunda tijorat banklarining to’qnashishi mumkin bo’lgan muommolardan biri bu bank resurslarning shakllantirish va ularni saklab qolish bo’lib qolmoqda. Tijorat banklari resurslari makroiktisodiy ko’rsatkichlar katoriga kiradi va bankning likvidligiga va daromadligigiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir ko’rsatadi. Tijorat bankning faoliyati ko’rsatish qamrovini oladigan bo’lsak ular oladigan foydalar bank resurslarini qanday shakllantirganligi va qanday shartlar va turlari bo’yicha jalb qilganligiga juda ham bog’liqligini juda yaxshi bilamiz. Shuning uchun banklar o’rtasida ham mablag’larni jalb qilishda ham katta raqobat muhiti yuzaga kelganiligini ko’rishimiz mumkin. Bank resurclarini shakllantirish jarayoni bu faqatgina yangi mijozlarni bankga jalb qilishning o’zi emas balki bank mablag’lari tuzilishining doimiy ravishda o’zgarib turishi va tarkibidagi passivlarning holatiga qarab o’z aktivlarini boshqarishi ham tushuniladi. Buning uchun esa samarali passivlarni boshkarish tizimi yoki samarali depozit siyosatini yuritilishini talab etiladi. Mijozlar oldidagi talabni doimiy qondirish hamda barqaror holatni saqlab qolish uchun banklar kerakli darajada likvidlik talablarni bajarishi kerak. Bugungi kunda Markaziy bank talablaridan hamda o’zining ichki faoliyatidan kelib chiqib likvidlik normalari belgilangan. Likvidlik normasini ko’rsak, bugungi kunda u barcha talab qilib olguncha depozitlarga nisbatan 30% kam bo’lmagan miqdorida mablag’larni likvid holda ushlab turishi shart. Bankning depozit siyosati o’z ichiga hamma ijtimoiy darajadagi shaxslar – nafaqaxo’rlar, yoshlar va yoshi kattalar hamda kam ta’minlanganlar va kam daromadlilarning ham hisobini olishlari kerak. Yuqorida ko’rib o’tilganlar shuni ko’rsatadiki, bank resurlarining shakllanishi va ularni barqarorligini ta’minlashda quyidagilar asosiy bo’lib qolmoqda:

- Bugungi kunda banklarning asosiy mablag’lari o’sishi aktsiyadorlarni jalb qilish va ularning mablag’larini joylashtirish hamda olingan daromadlardan ajratmalar ajratish, zahira fondler yaratish va maqsadli zahiralar tuzish orqali amalga oshirilmoqda. - Bankning passiv operatsiyalarini yuritish orqali, ya’ni depozitlarga jalb qilish, yuridik va jismoniy shaxslarning talab qilib olguncha va jamg’arma, muddatli omonatlariga, vaqtincha yoki talab qilib olguncha shartlari bo’yicha joylashtirish orqali olib borilmokda. Bankning o’z kapitali bank faoliyatining asosini tashqil etuvchi hamda bank passivlarining muhim manbalaridan hisoblanadi. Jalb qilingan va sotib olgan mablag’lar yoki qarzga olingan mablag’lar bank passivlarining katta qismini tashqil etuvchi hamda tijorat bankning vositachi tashqilot ekanligini, ya’ni vaqtincha bo’sh mablag’larni jalb qilib boshqa mijozlarni talablarini qondiruvchi ekanlini tavsiflaydi. Banklar resurslaridan samarali foydalanish uchun o’z passivlarini boshqarishni o’ta extiyotqorlik va kat’iy holatda olib boradi hamda bankning likvidligini va daromadliligini ta’minlaydilir. Bank passivlarini boshqarilishini qo’yidagilarni o’z ichiga oladi va olishi kerak. Birinchidan, passivlarni boshqarish – bankni barqaror resurslar bilan ta’minlashi. Ikkinchidan, jalb qilingan va o’z mablag’lari o’rtasida nisbatni optimal tarzda belgilashi. Uchinchidan, passivlarni boshqarish orqali kapitalning etarliligi talablarini nazorati. To’rtinchidan, depozitlar turlarini salmogini ko’proq bo’lishini ta’minlashi va mulkchilik shakllarini manfaatlarini ifoda etishi. Beshinchidan, muddatli jamg’armalarga aloxida e’tibor berilishi va likvidlikni ta’minlanishi. Oltinchidan, jalb qilingan resurslarni muddatlari bo’yicha joylashtirilgan aktivlarning muddatlari va summalarini mos kelishi.

Ettinchidan, passivlarni boshqarilishi shunday tashqil etilishi lozimki, natijaviy holatda bank foyda ko’rishi lozim. Bank passivlarini boshqarishdan maqsad bankni barqaror resurslar bazasi bilan ta’minlash bo’lib, bankning olib borayotgan yoki olib borishi lozim bo’lgan depozit siyosatiga bog’lik bo’lgan holda ularga ko’yiladigan talablarni keyingi qismlarda ko’rib chiqamiz. Bank resurslarining iqtisodiy mohiyatini o’rganadigan bo’lsak, bu yuzasidan taniqli iqtisodchi olim Lavrushin O.I., qo’yidagicha ta’rif beradi: «Tijorat banki resurslari yoki«bank resurslari», aktiv amaliyotlarni amalga oshirish uchun o’z ixtig’rga jalb qilingan va o’z mablag’larining jamlamasidir». Maslechenqov Yu.S. ham o’z kitobida «Bank resurslari o’z va jalb qilingan mablag’laridan tashqil topadi» deydi. Taniqli iqtisodchi olim Usoskin V.M. ham bank passivlarini ikkita katta guruxga bo’lib o’rganadi: - Bank kapitali va unga tenglashtirilgan moddalar - Jalb qilingan mablag’lar, depozit va nodepozit Horijiy adabiyot manbalardan birida “Tijorat banklarining passiv operatsiyalari ularning o’z va qarz mablag’lari pullaridagi bank faoliyati hisoblanadi”, - deb keltiriladi. Bizning fikrimizcha ham bank resurslariga, bankning o’z kapitali, qarzga olingan va jalb qilingan mablag’lari kirib, ulardan bankning aktiv amaliyotlarini amalga oshirishda foydalaniladi, ya’ni mablag’larni daromad olish maqsadida soxalarga joylashtirish tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank resurslarini shakllantirish va barqarorligi ta’minlash asosiy vazifalardan hisoblanib, fakatgina o’z va jalb qilingan mablag’larigina ularni joriy aktiv amaliyotlarini amalga oshirishga sharoit yaratib beradi. Bank resurslarining depozit va nodepozit manbaalar ham o’z o’rnida bozor tizimidagi bank faoliyatining bir necha iqtisodiy unsurlardan tashqil topganligini ko’rishimiz mumkin. Bankning resurslari tarkibini ikki kismga jalb qilingan va o’z

mablag’lariga bo’lib o’rganar ekanmiz, ular ham o’z vaqtida bir necha iqtisodiy unsurlarda tashqil topganligini ko’ramiz. Bulardan, bankning o’z mablag’lari umumiy olganda o’z aktsiyalarini joylashtirish, shuningdek rezervlar shakllantirish, xar hil fondlar tashqil etish, va taqsimlangan foyda hisobiga shaklllanadi. Shuningdek banklarda boshqa nomoliyaviy tashqilotlardan farkli o’larok, o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik ozrok bo’ladi. (Boshqa nomoliyaviy tashqilotlarda 50% dan yuqori, banklarda esa 10% atrofida) Bank resurslari tarkibida yoki banklarning passiv operatsiyalarda tijorat banklarining banklararo depozitlar ham muhim o’rinni egallaydi. Xususiyatiga ko’ra banklararo depozitlar muddatli yoki muddatsiz bo’lishi mumkin, ular yirik miqdordagi aktiv operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatilib, turli maqsadlar hisobiga shakllantiriladi. Bular depozit manbalardan farqli o’laroq o’z egasiga ya’ni mablag’ joylashtiruvchiga mablag’ qo’yganligini tasdiqlovchi egalik xuquqi to’g’risida maxsus hujjatlari asosida ta’minlanishi yoki ko’zda tutilgan shartnomalar asosida sotib olinishi mumkin. Banklarning pul bozoridagi marketing tadqiqotlarini olib borish bilan birga, resurlar bozoridagi talab va taklif asosida shakllangan pul mablag’larini bank omonatlariga jalb qilishning zamonaviy usullari deb qarashimiz mumkin. Bu usullardan biri qimmatli qog’ozlar toifasiga kiruvchi yoki uning bir ko’rinishi bo’lgan bank depozit sertifikatlaridir. Mablag’ jalb etishning nodepozit usullaridan yana bir turi banklararo kreditlar hisoblanadi. Banklararo kreditlar – Markaziy bank yokivaqil bankdan qarz olish zahiralarning holatini tuzatish va likvidlikni saqlash uchun mablag’larni safarbar etishning «hisob oynasi» deb nomalangan bir usulidir. Zahiralarni barobarlashtirib borishning usuli keng yig’ilmagan bo’lsa-da, bunday qarzlar Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi.

Mablag’ joylashtirishdan naf ko’rishdan tashqari, kreditor banklar bank faoliyatining boshqa masalalari bo’yicha ham amaliy sheriklik munosabatlari o’rnatish imqoniyatlariga ega bo’ladilar. Moliyaviy barqaror banklardan tashqari, tashqil qilinish va rivojlanish bosqichida turgan banklar bo’sh kredit resurslariga ega bo’ladilar. Bush resurslarni jalb etish (joylashtirish) to’g’ridan to’g’ri (sotuvchi-xaridor) emas, balki vositachi ishtirokida kechadi. Banklarning o’zlari, brokerlik idoralari, fond birjalari, moliya uylari, kredit do’qonlari shu yusinda katnashishlari mumkin. Zahira fondlarni olish – likvidlikni ta’minlash maqsadida kreditlar foydalanishning keng tarqalgan usullaridan biridir. Ushbu fondlar Markaziy bankdagi hisob varog’larda saklanadigan depozit qoldiqlaridir. Kutilmaganda qo’yilmalar oqimi kela boshlagan yokissudalar qisqargan taqdirda tijorat banklarida ortiqcha zahiralar yuzaga kelishi mumkin. Bu mablag’lar daromad keltirmasligi sababli, banklar ularning qisqa muddatga boshqa banklarga foydalanish uchun berib qo’yadilar. Zahiralar majburiy xajmni tiklash yoki aktivlar sotib olish uchun mablag’ga muxtoj bo’lgan banklar esa ushbu ortiqcha mablag’larni bajonidil sotib oladi. Qaytarib sotib olish to’g’risida bitimlar – Zahira fondlariga oid banklararo operatsiyalarga qo’shimcha ravishda banklar bilan davlat qimmatli qog’ozlari bo’yicha dilerlar hamda boshqa investorlar o’rtasida shularga o’xshash bitimlar amalga oshiradi. Bular oddiy qilib «REPO» deb nomlanadi. Bunday bitimlarda aktivlarni qaytarib sotib olish shartlari asosida belgilangan kunda va oldindan kelishilgan narhda amalga oshiriladi. Bunday bitimlar vaqtincha bo’sh malaglar uchun muxim kanal bo’lib qolgan. Chunki ular ikkala tomonning extiyojlariga moslashtirish oson. Ular bir kundan bir necha oylargacha cho’zilishi mumkin. Chunki bank zahiralarini barobarlashtirishning eng yaxshi vositasi «Repo» bitimlaridir.

Tijorat banklari kapitali va ularni tarkibi. Bank o’z mablag’lari tarkibi, 1) Aktsiyadorlik kapitali (Oddiy, Imtiyozli) 2) qo’shimcha kapital, 3) zahira kapitali (Zahiralar va maxsus fondlar, devalvatsiya) 4) Taqsimlanmagan foyda 5) qayta baholash ortiqchasidan iborat. Tijorat banklari, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, o’z mablag’lari ustav kapital, rezerv kapital, maxsus fondlar, o’tgan yillardagi taqsimlanmagan foydalar, rezervlar, qayta baholash natijalaridan iborat. Shundan, bank ustav kapitali ular tomonidan chiqargan aktsiyalarning nominal qiymatiga teng bo’lib, bankning boshlangich ish faoliyatida bank faoliyatini yuritishi uchun kerakli darajada mablag’ga ega bo’lish maqsadida o’zi uchun etarli bo’lgan miqdorda joylashtiriladi. Shuningdek rivojlangan mamlakatlarda Fond bozorlariga joylashtirilgan aktsiyalarning nominalidan yuqori bo’lgan bozor narhlari qo’shimcha ravishda nominalidan ortiqcha qismi qo’shimcha kapitalda hisobga olinadi. Bankning rezerv kapitali foydadan ajratmalar ajratish hisobiga maksadli tarzda shakllantirilib uning tarkibiga, xar hil yaratilgan maqsadli fondlar va zahiralar, shuningdek ko’zda tutilmagan xarajatlarni, ssudalardan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun yaratilgan zahiralar kiradi. Zahiralarning zarurligi shundan kelib chiqadiki, umidsiz bo’lgan qarzlarni qoplash va hamma kredit uchun noto’lovlarni oldini oladi. Bizning amaliyotda bank zaxiralari xarajatlarni oshirish evaziga amalga oshiriladi. Shuningdek kapitalga faqatgina ja’mi xatarga tortilgan aktivlarga nisbatan 1,25% gina qo’shiladi. Kapitalning navbatdagi elementi bo’lib, taqsimlanmagan foyda kiradi. Bu bank egalarining ixtig’rida qoladigan mablag’ hisoblanib, yil yakuni bo’yicha zahiralarga ajratish, soliqlarga to’lovlar va dividendlar uchun o’tkaziladi. Bank kapitali yoki o’z mablag’larining ja’mi bank resurslari tarkibida ulushi kamroq bo’lishiga qaramay, bir qator funktsiyalarni bajaradi.

Ular bugungi kunda keng tarzda e’tirof etilayotgan uchta asosiy funktsiyalarga: ximoya, tezqorlik va nazorat ga bo’linadi. Bank aktivlarning sezilarli qismi jamg’armachilar tomonidan moliyalashtiriladi, shuning uchun o’z mablag’lari jamg’armachilar manfaatini ta’minlovchi ximoya vazifasini Bank kapitali, o’z o’rnida bank uchun «yotsiqcha» vazifasini bajaradi yokibank faoliyatini ko’zda tutilmagan xarajatlar va zararlardan saklanish uchun ishonch vazifasini o’taydi. Kapitalning tezqorlik funktsiyasidan o’z o’rnida, bankning boshlangich faoliyatida kerakli bo’lgan bino va asosiy vositalarga manbaa sifatida foydalaniladi. Kapitalning nazorat funktsiyasi ommaning qiziqishi va e’tiborida bo’lib bankning samarali ishlash faoliyati nazoratini ta’minlaydi. Kapitalning nazorat funktsiyasi orqali davlat organlari bank faoliyatiga baho beradi va u orqali bank faoliyatiga ta’sirini o’tkazadi. Odatda kapitalga qo’yiladigan minimal miqdor va ularga belgilanadigan cheklovlarni hamda ularga nisbatan bankning boshqa ko’rsatkichlarini nazorat qilish yokiunga nisbatan shakllantirish foydalaniladi. Markaziy bankning tijorat banklari uchun belgilagan ayrim iqtisodiy normativlari ham bank kapitaliga nisbatan belgilanadi va ular kredit va investitsiyalarni hamda qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar olib borishning maksimal miqdorini belgilaydi. Bugungi kunda bank kapitaliga nisbatan nazorat va uni o’rganish ikki asosiy guruxlash asosida olib boriladi va ular quyidagi turlarga bo’linadi, shundan: 1 darajali kapitalga: - Muomaladagi aktsiyalar - qo’shimcha kapital - Zahiralar - Taqsimlanmagan foyda 2 darajasi kapital - Joriy yil sof foydasi - Subordinar qarzlar

Bu erda II darajali kapital ja’mi kapitalning 50% dan ko’p bo’lishi talab qo’yilgan. Yuqoridagi ko’rsatib o’tilgan hamma funktsiyalar bank faoliyatida xatar darajasini kamaytirishga qaratilgan bo’lib, bankni samarali boshqarish sharoitini yuzaga keltiradi. Ustav kapitalining miqdori, uni shakllantirish tartibi va unga o’zgartirishlar kiritish bankning Nizomida belgilangan bo’ladi. Ustav kapitalini oshirish yangi aktsiyalarni muomalaga chiqarish, yoxud sof foydani kapitalizatsiya qilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Ustav kapitalidagi o’zgarishlar aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishining qarori bilan tasdiqlanishi va Markaziy bank ro’yxatidan o’tishi kerak. (chizma). Tijorat korxonalarining bir turi sifatida bank muassasalarining o’ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ularning resurslari asosan qarzga olingan mablag’lar xisobidan xosil qilinadi. Mablag’larni jalb qilishda banklarning imkoniyatlari Respublika Markaziy Banki tomonidan boshqariladi va xozirgi kunda banklarning xususiy kapitallarining xajmi xamda ularning tashkiliy - xuquqiy shakllaridan kelib chiqqan xolda banklarning imkoniyatlari aniqlanadi: - avvalgi ixtisoslashtirilgan davlat banklari bazasida tashkil etilgan tijorat banklari uchun jalb qilingan mablag’lar xajmi banklarning xususiy kapitalidan 25 martadan oshmasligi lozim; - yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati ko’rinishida barpo etilgan banklar uchun – 20 barobardan ortmasligi lozim; - ochiq turdagi aktsioner jamiyati ko’rinishda barpo etilgan banklar uchun 10 barobardan ortmasligi lozim. Bank resurslarini shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar banklarning passiv operatsiyalari deyiladi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklarining passiv va aktiv-passiv schyotidagi pul mablag’larining salmog’i oshib boradi. Banklarning passiv operatsiyalari ularning faoliyatini tashkil qilishda katta rol o’ynaydi. Tijorat banklari passiv operatsiyalarining asosan to’rtta shakli mavjud.

1. Tijorat banklari qimmatbaho qog’ozlarini muomalaga chiqarish yo’li bilan resurslar yig’ish; 2. Bank foydasi hisobidan har hil fondlar tashkil qilish yoki fondlar summasining oshirish; 3. Boshqa kreditorlarning mablag’larini jalb qilish; 4. Depozit operatsiyalarini amalga oshirish O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari kapitali etarliligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 26.04.2000 yilda tasdiqlangan “Tijorat banklari kapitalining etarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi NIZOM” ga asosan aniqlanadi. Markaziy bank "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida"gi Qonunning 52- moddasi va "Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi" Qonunning 25- moddasiga muvofiq banklardan bank faoliyati, iqtisodiy vaziyat va moliyaviy ahvoliga xos tavakkalchilikka qarab kapital etarliligining yanada yuqori koeffitsientlari ta’minlanishini talab qilishi mumkin. Bunday tavakkalchiliklar o’z ichiga quyidagilarni oladi va ular bilan cheklanib qolmaydi: muammoli kreditlarning katta mikdori, sof zararlar, aktivlarning katta miqdorda o’sishi, foiz stavkalari bo’yicha yuqori darajali tavakkalchilikning yuzaga kelishi va tavakkalli faoliyatga jalb qilinishi. Kapitalning etarlilik koeffitsientlari: a) regulyativ kapital (RK) chegirmalar ajratilgan holda I darajali kapital va II darajali kaptitalning yig’indisi sifatida aniqlanadi; b) tavakkalchilikni hisobga olgan holda hisoblangan kapitalning umumiy summasi (TKUS) chegarmalar ajratilib, tavakkalchilik hisobga olingan holda hisoblangan balans va balansdan tashqari aktivlar yig’indisi sifatida aniqlanadi; v) regulyativ kapitalning tavakkalchilikni hisobga olgan holda hisoblangan aktivlarning umumiy summasiga nisbati 10 foizdan kam bo’lmasligi kerak. Regulyativ kapitalning etarlilik koeffitsienti K1 quyidagi tarzda hisoblanadi: K1 q RK / TKUS. g) I darajali kapitalning etarlilik koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:

K2 q I darajali kapital / TKUS. K2 ning eng kichik darajasi 0,05 ga teng (5 foiz). Kapitalning etarlilik darajasi talablari bilan bir qatorda tijorat banklari nomoddiy aktivlar, shu jumladan gudvill chegirib tashlangan holda I darajali kapitalning umumiy aktivlar summasiga nisbati orqali aniqlanadigan leveraj koeffitsientiga rioya etishlari kerak: K3 q I darajali kapital / (Umumiy aktivlar - Nomoddiy aktivlar) Leveraj koeffitsientining ruxsat etilgan eng kichik darajasi 0,06 ga teng (6 foiz). Bank kengashi har yili bankning kredit va investitsiya siyosatining asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqish va tasdiqlash chog’ida foydadan kapitalni oshirishga yo’naltiriladigan ajratmalar miqdorini e’tiborga oladi. Soliqlar to’langandan so’ng foydadan kapitalni oshirishga yo’naltiriladigan ajratmalar me’yorlari leveraj koeffitsientidan kelib chiqqan holda qiyidagi miqdorlarda belgilanadi: a) leveraj koeffitsienti 0,15 gacha bo’lganda (0,15 ham kiradi) - foydadan 30 foiz; b) leveraj koeffitsienti 0,15 dan 0,30 gacha bo’lganda - foydadan 20 foiz; v) leveraj koeffitsienti 0,30 va undan yuqori bo’lganda - foydadan 10 foiz. Mazkur Nizomning 9.1-bandiga muvofiq kapitalni oshirishga ajratilgan mablag’lar 30903- “Umumiy zaxira fondi” balans hisobvarag’ida hisobga olinadi. Kapitali mazkur Nizom talablariga muvofiq bo’lmagan banklar quyidagilarni o’z ichiga oluvchi kapitalga qo’yiladigan talablarning bajarilishini ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqishlari kerak: - bank kapitalini etarlilik darajasigacha ko’tarish uchun zarur bo’lgan strategiya va hatti-harakatlar; - rejaning amal qilish davri mobaynida belgilanadigan kapitalning cheklangan miqdorlari; - bankning faoliyatiga belgilangan cheklovlar ta’siri ostida reja bilan qamrab olinadigan davr uchun tadbirlar rejasi;

- Markaziy bank talablariga muvofiq boshqa axborot. Muddatlari ko’rsatilgan reja kapitalning etarliligiga qo’yiladigan talablarda nomuvofiqlik yuzaga kelgan va uni tijorat bankning moliyaviy hisobotida aks ettirilgan paytdan boshlab 30 kun ichida Markaziy bankka ko’rib chiqish uchun taqdim etilishi kerak. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari. Bank resurslarining asosiy manbai sifatida uning tashkiliy tuzilishi va strategik yo’nalishidan kelib chiqgan xolda bugungi kungi amaliyotda ularning salmoqli qismini jalb qilingan mablag’lar tashkil kiladi. Bankning o’z mablag’lari esa ja’mi resurslarning kichikroq ulushini tashkil qilgani xolda yuqoridagi ko’rsatib o’tilgan vazifalarni bajaradi. Yuqorida aytib o’tganimizdek bank resurslarining tarkibida, jalb qilingan mablag’lar xam etarli darajada katta o’rinni egallaydi. Jalb qilingan mablag’lari bank resurslari tarkibida 50% va undan xam ko’proq ulushni tashkil etishi mumkin. Banklarning rivojlanish taraqqiyotida shuning bilan birgalikda an’anaviy va xorijiy tajribalardan kelib chiqgan xolda jalb qilingan mablag’larning tarkibida uni tashkil etuvchi manbaalarda bir qator o’zgarishlar yuzaga kelgan, ya’ni bugungi kunda jalb qilingan mablag’lar depozit va nodepozit manbaalar xisobiga shakllanayotganligini ko’ramiz. Bank resurslarining depozit va nodepozit manbaalar xam o’z o’rnida bozor tizimidagi bank faoliyatining bir necha iqtisodiy unsurlardan tashkil topganligini ko’rishimiz mumkin. Depozit – lotincha so’zdan olingan bo’lib, lug’aviy ma’nosidan kelib chiqgan xolda saqlash uchun topshirilgan buyum ma’nosini bildiradi. Iqtisodiyotda esa mijozning o’z mablag’ini vaqtincha foydalanish uchun bankga topshirish natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatni tushuniladi. Depozit amallari banklarning asosiy vazifalaridan biri xisoblanib, depozit amaliyotisiz tijorat banklari o’zlarining boshqa asosiy vazifalarini bajarishlari mumkin emas. Banklarning bosh maqsadi bo’lgan foyda olishga erishish istiqbollarini belgilovchi, ya’ni daromad keltiruvchi aktiv amallarni bajarish bilan

bog’liq faoliyatlarida jalb qilingan va jamg’arilgan mablag’lar yoki depozitlar muxim o’rin tutadi. Depozitlarning iqtisodiy mazmuni va ularning mamlakat iqtisodiyotidagi tutgan o’rni nimalardan iborat? Ushbu savolga javob berish uchun avvalo depozit amallarini bank va mijozlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar sifatida qarash talab etiladi. Fikrimizcha, nazariy jihatdan bu iqtisodiy manfaatdorlikdir yoki har ikkala tomon ham ma’lum iqtisodiy naf olishni ko’zlagan xolda iqtisodiy munosabatga kirishadi. Agar, aholi bo’sh pul mablag’larini banklarda bexavotir saqlash kafolatlari mavjudligi hamda topshirilgan omonatlar bo’yicha foizli daromad olishdan manfaatdor bo’lsa, banklar esa ushbu jalb qilingan mablag’lar hisobiga mijozlarga kreditlar berib yoki lizing, faktoring kabi jahon amaliyotida keng qo’llaniladigan xizmatlarni ko’rsatish orqali foizli daromadlar olishadi. Shu yo’l bilan bo’sh pul mablag’larini bank orqali yig’ish va iqtisodiyotning real sektoriga yo’naltirish, natijada pul aylanish tezligini o’stirishi evaziga milliy valyuta qadrsizlanishining jilovlanishiga erishish mumkin. Aynan, mana shu omil ham depozit amallarining rivojlanishida asosiy o’rin tutadi. Depozit - bu mijozning banklarga vaqtincha ishlatish uchun o’z mablag’larini berishi bo’yicha iqtisodiy munosabatidir. Omonotchi chek yozib berib, ma’lum miqdordagi pul mablag’ini muomalaga (aylantirishga) qo’yishi mumkin. Shu bilan birga bu vaqtda bank pullari foiz keltiradi. Ular omonatchiga 2 hil vazifani bajaradi: birinchi tomondan pul vazifasini, ikkinchi tomondan foiz keltiruvchi kapital sifatida. Naqd pulga nisbatan depozitning ustunligi uning foiz keltirishidir. Depozit faqat omonatchiga emas, balki banklarga ham foydalidir. Ular yordamida banklar ssuda kapitalini yaratish imkoniyatiga ega bo’lib, xo’jalikning xoxlagan soxasiga qulay shartlar asosida joylashtirish imkoniga ega bo’ladilar. Depozit foizlari bilan pul foizlari o’rtasidagi farq asosida banklar mukofotga ega bo’ladilar. Tijorat banklari tomonidan qabul qiladigan depozitning eng ko’p miqdori chegaralanmaydi. Barcha depozitlar joriy mablag’lar tarzida qabul qilinadi va shu asosda to’lanadi.

Depozitlar tratta, cheklar, pul topshiriqnomalari, davlat xazina kafolatlari va boshqa shakllarda kelib tushsa, ular umumiy olish sharti bilan qabul qilinadi. Biroq bunday summalar bankning hisobvarag’iga kelib tushmaguncha ushbu depozitga kiritilgan hisoblanmaydi. Banklarning depozitlar bilan bog’liq foizlar (foiz stavkalari) banklar tomonidan depozitlar bilan kelishuviga muvofiq belgilanadi. Ammo shuni nazarda tutish kerakki, banklarning depozitlarga to’laydigan foizlari Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasiga hamda bankning narx siyosatini hisobga olgan holda belgilanadi. Respublikamizda banklarning depozit va unga bog’liq amaliyotlari qo’yidagi qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi: - “O’zbekiston Respublikasi Fuqorolik qodeksi”: 759-770, 771-789, 327 Moddalar, 29,08,1996 yil 257-1 - “O’zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi” qonun, 1996 yil 25 aprel - “Banklarning depozitlari to’g’risida” nizom, “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi qonun 28.03.1997 y, № 319 - “Bank depozit sertifikatlarining chiqarish, ro’yxatga olish va muomalasi tartibi to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 24.12.1994, № 103, O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi, 09.11.1998, № 522 - “Markaziy bank depozit sertifikatlarini chiqarish to’g’risida” nizom, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 26.12.1998, № 434, «O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi 09.02.1999 № 624 - “Vaqolatli banklariga erkin ayriboshlanuvchi valyutada taqdim etuvchiga depozitlarni mukammallashtirish to’g’risida” nizom, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 20.02.1999 № 439, «O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi 15.03.1999 y № 673 - “Banklarning Veksellar bilan operatsiyalar o’tkazish to’g’risida” tartib O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 30.05.1995 y.

Talab qilib olguncha depozitlar yoki tranzaktsion hisoblar, bankning nobarqaror resurslar manbasi turkumiga kiritilib, ular hisobidan jamg’armachi va hisob varaq egalari to’lovlarni amalga oshirish yoki undagi qoldiqlar uchun chek olish xuquqini beradi. Bundan tashqari, ushbu depozitlarning egasi o’z talabiga ko’ra belgilangan tartibda naqd pul ham talab qilib olishi mumkin. Ushbu depozitlarning tarkibiy qismini hamda tashqil qiluvchi asosini davlat, qorxona va tashqilotlar hamda firmalar, individual shaxslarning saqlayotgan mablag’lari kiradi. Talab qilib olguncha depozitlar bank jalb qilingan mablag’lari tarkibida ko’proq kismini tashqil qiladi. Shu bilan birgalikda ushbu depozitning o’ziga xos xususiyatlaridan biri ulardagi mablag’lar egalari tomonidan itsalgan vaqtda talab qilib olinishi va o’z extiyojlari uchun ishlatilishi mumkin. Shuning ushbu depozit turi banklar uchun tashqiliy xuquiy asosiga ko’ra boshqalariga nisbatan ancha arzon resurs turi hisoblanib, bugungi kunda ushbu omonat turi bo’yicha ularning egalariga banklarning depozit siyosatlaridan kelib chiqgan holatda turlicha belgilanib ulardagi qoldiklar uchun o’rtacha yillik 10% atrofida foiz to’lanmoqda. Muddatli depozitlar o’z nomidan kelib chiqgan holda mijozlarning ma’lum muddatlarga saqlash va foiz shaklida daromadlar olish uchun banklarga qo’ygan mablag’larini tushunish mumkin. Uni tashqil etuvchi mablag’lar bank va mijoz o’rtasidagi tuziladigan depozit shartnomasi asosida oldindan belgilangan va kelishib olingan aniq muddatlarga qo’yiladi, shuningdek ularning qabul qilinish va amalda bo’lish shartlari va turlari o’z moxiyatidan kelib chiqgan holda turlicha bo’lishi mumkin. Buning boshqa depozit turlaridan utsunlik tomonlari mijozlarga qo’ygan mablag’lari uchun muddatlari va xajmlaridan kelib chiqgan holda bank tomonidan oldindan shartnoma shartlariga asosan ma’lum kat’iy yokio’zgaruvchan foizlar to’lanadi. Mablag’ni jalb qilish shartlari va ularga boglik talablar hamda boshqa ko’zda tutilgan holatlar mijoz bilan bank o’rtasidan tuzilgan depozit shartnomasida oldindan belgilab olinadi. Depozit bazasi mutsaxkamligini ta’minlashda banklar tomonidan hamda tashqiliy me’g’riy asoslaridan kelib chiqib ushbu depozit turining qo’yidagi turlarga ajratib olingan bulib, bular qo’yidagicha tavsiflanadi:

• 30 kungacha bo’lgan depozitlar; • 90 kungacha bo’lgan depozitlar; • 180 kungacha bo’lgan depozitlar; • 1 yilgacha va undan yuqori bo’lgan depozitlar; Depozitlarning bunday tabaqalanishi xalqaro amaliyotda hamda «O’zbekiston banklari amaliyotida keng qo’llanib kelinmoqda. Shuningdek 1 yildan yuqori bo’lgan depozitlarga aloxida e’tibor qaratiladi, chunki ushbu depozitlar bank uchun barqaror resurlar tarkibiga kiradi va bank uchun uzoq muddatga mablag’ investitsiya qilish uchun o’ziga xos sharoit yaratib beradi. Iqtisodiy holatdan kelib chiqgan holda ayrim davrlarda ushbu depozit turi bo’yicha mijozlar uchun qo’yish u darajada foydali bo’lmasligi mumkin, chunki o’sha davrdagi iqtisodiyotdagi inflyatsiya sur’ati va pulning qadrsizlanishi pulning to’lov qobiliyatini yokiqiymatini tushirib yuborishi mumkin. Lekin ushbu holati buyicha bizdagi muammo to’liq echilgan va omonatchilar o’z mablag’larini banklarga ishonishi mumkin. Jamg’arma depozitlar – Bank uchun resurslari bazasini mutsaxkamligini ta’minlovchi hamda resurslar sifatida ishlatilishi engillashtiruvchi asosiy manbaalardan biri hisoblanadi va jamg’armachi uchun o’z jamg’armalarini to’plash va ularni jamg’arish bilan birga salmoqli darajada foiz daromadlarga ega bo’lishini ta’minlaydi. Depozitlar bankning asosiy resurs manbaasi sifatida tavsiflanadi, shu bilan birgalikda ular tashqil etish jarag’nida o’ziga xos muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Masalan ularni jalb qilish o’ziga yarasha marketing ishlari va ular bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Boshqa tomondan qaraganimizda bank uchun ko’zda tutilgan aktiv operatsiyalardan yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni oldini olish yoki ma’lum maqsadli investitsiya jarag’nini amalga oshirish itsalgan vaqtda kerakli resurslarni yig’ib olish imqonini bermaydi. Shu jumladan pul mablag’larini jamg’armalarga jalb qilish ko’p hollarda bankga emas, balki mijozga bog’lik bo’ladi. Uni kerakli darajada va ko’zlangan miqdorlar jalb qilishga ta’sir etuvchi omillar sifatida raqobatdosh banklarning taklif

etayotgan foizlar yoki boshqa sabablarni ko’rsatish mumkin. Bunday hollarda banklar banklararo qarzlar yoki boshqa nodepozit intsrumentlarga murojaat qiladilar. Depozit operatsiyalarining turlari va ularning qiyosiy tavsifi. Depozit - lotincha (depositum) so’z bo’lib, saqlash uchun topshirilgan buyum ma’nosini bildiradi. Iqtisodiyotda esa mijozning o’z mablag’ini vaqtincha foydalanish uchun bankka topshirishi natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabat tushuniladi. Iqtisodchi olim Rik Shatl o’zining “Depozit operatsiyalari uchun to’lov o’lchovi” nomli maqolasida “Depozit operatsiyalari bilan ishlaydigan professonal mutaxassislar eng yangi hisob hujjatlarini kuzatib borgan holda ularga bog’liq banklar yoki mikrokredit tashkilotlari tomonidan komp’yuter ma’lumotlar bazasi ichiga omonatlarni kiritish va barcha oylik omonatlarini umumlashtirish hisobotlarini yaratadi”, - deb fikr bildirilgan. Bankning depozit operatsiyalari 4 guruxga bo’linadi: 1 Talab qilib olinguncha (muddatsiz) depozitlar; 2 Muddatli depozitlar; 3 Aholi jamg’armalari; 4 Qimmatli qog’ozlar chiqarish yo’li bilan mablag’larni jalb qilish. Muddatsiz depozitlar – bu mijoz tomonidan o’z mablag’ini xoxlagan paytda xech qanday oldindan ogoxlantirmay olinishi mumkin bo’lgan mablag’lar tushuniladi. Muddatli depozitlar – bu bank tomonidan ma’lum bir muddatga jalb qilinadigan mablag’lardir. Muddatli depozitlarda mablag’ shartnomada keltirilgan muddatga bankka foydalanishga topshiriladi. Bu muddat tugashi bilan uning egasi mablag’ni qaytarib olishi mumkin. Jalb qilingan mablag’lar ichida muddatli depozitlar asosiy o’rinni egallaydi.

Talab qilib olingungacha bo’lgan depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: - depozitning bu turida xohlagan vaqtda , xohlagan summada mablag ’ ni qo ’ yish yoki olishi mumkin ; - depozit muddati chegaralanmagan; - kam miqdorda foiz to’lanadi; - bu turdagi depozitlar bo’yicha Markaziy bankga o’tkaziladigan majburiy rezervlar salmog’i yuqori va h.k. Tijorat banklarida jalb qilingan mablag’lar tarkibi talab qilib olinguncha depozitlar turlicha hajmga ega. Bu odatda, bank resurslarini shakllantirishning eng arzon manbaidir. Mablag’larning yuqori harakatchanligi tufayli talab qiluvchi hisobvarag’alardagi qoldiq doimiy emas, ba’zida juda o’zgaruvchan. Hisobvaraq egasi istagan paytda mablag’larni olish ehtimoli bank oborotida yuqori likvid aktivlarning hissasi ko’proq bo’lishini talab qiladi. Bu esa kamroq likvidlika ega bo’lgan biroq yuqori daromad keltiruvchi aktivlarning hissasining qisqarishi evaziga yuz beradi. Shu sababli talab qilgungacha hisobvarag’i egalariga past foiz to’laydilar yoki umuman to’lamaydilar. Biroq, talab qilguncha hisobvaraqalardagi

mablag’larning yuqori darajadagi harakatchanligiga qaramasdan ularning minimal, doimiy qoldig’ini aniqlash va ulardan barqaror kredit resursi sifatida foydalanish imkoniyatiga banklar ega bo’lmog’i lozim. Muddatli depozitlar - bu banklar tomonidan ma’lum muddatga jalb qilinadigan depozitlardir. Bu turdagi depozitlarlar qo’yilgan muddatda o’zgarmas bo’lishi lozim va ular joriy to’lovlar uchun ishlatilmaydi. Muddatli depozitlar depozitlarning boshqa turlariga nisbatan bankka barqaror resurs bazasini ta’minlaydi. Shu bois tijorat banklari muddatli depozitlar salmog’ini ko’paytirishga harakat qilishlari lozim. Muddatli depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: - aniq muddatga ega va ular bo’yicha o’zgarmas (depozit siyosatida ko’rsatilgan) foiz to’lanadi; - joriy hisob-kitoblar uchun foydalanilmaydi; - mijoz tomonidan muddatidan oldin olinmasligi lozim aks holda foiz to’lash bo’yicha shartnoma shartlari bekor qilinadi va talab qilib olinguncha depozit miqdorida foiz to’lanishi mumkin; - mablag’lar sekin aylanadi, uzoq muddatli ssudalarga yo’naltiriladi; - majburiy rezerv normasi nisbatan past bo’lishi mumkin va h.k. Depozit operatsiyalari yordamida tijorat banklarining 70 foizdan ortiq passivlari tashkil qilinishi mumkin. Depozit operatsiyalarini tijorat banklari o’zlarining depozit siyosatlari asosida olib boradilar. Tijorat bankining depozit siyosati uning kredit siyosati, foiz siyosati va boshqa faoliyat turlari bilan chambarchars bog’liq bo’lib, banklarning resurs bazasini mustahkamlash va uning barqarorligini ta’minlashga qaratilgandir. Depozit operatsiyalarini amalga oshirishda bu operatsiya turining ob’ekt va sub’ektini aniqlash lozim. Depozit operatsiyalarning subektlari bo’lib bir tomondan tijorat banklari qatnashsa, ikkinchi tomondan: • davlat korxona va tashkilotlari; • moliya, sug’urta, investitsion va trast kompaniyalar; • xususiy korxona va tashkilotlar;

• aktsioner kompaniyalar; • banklar va boshqa kredit muassasalari; • qo’shma korxonalar, kooperativlar; • jamoa tashkilotlari va fondlar; • alohida jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmalari qatnashadilar. Depozit operatsiyalarining obekti bo’lib ehtiyojdan ortiqcha pul mablag’lari (qo’yilmalar) hisoblanadi. Depozit operatsiyalarini tashkil qilishning asosi bo’lib balans likvidliligi, mijozlarning moliyaviy ahvolining barqarorligi hisoblanadi. Depozit foiz stavkalari darajasini har bir tijorat banki O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasi, pul bozori holati va o’zining depozit siyosatidan kelib chiqib, mustaqil ravishda belgilaydi. Depozit schetlarining alohida ko’rinishlari bo’yicha daromad hajmi qo’yilma muddati, summasi, hisobvaraqini amal qilish xususiyati, xizmatlar hajmi va xarakteri va, nihoyat, mijozning qo’yilma shartnomasi shartlariga amal qilishiga bog’liq. Talab qilingungacha bo’lgan depozitlar bo’yicha hisobvaraqalari egalari tomonidan joriy operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiladi va ular qoldiqning nomuntazamligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun bunday schetlar guruhi daromadlik darajasi bilan ajralib turadi. Yuridik shaxslarga ochilgan talab qilinguncha hisobvaraqalaridagi mablag’lar qoldiqi bo’yicha foizlar umuman to’lanmasligi mumkin. Bunday foyda, odatda, mijozlarni hisob kassa xizmatlari uchun to’lov mablag’larini talab qilinguncha hisobvaraqalarda mablag’larni minimallashtirish va ortiqcha summalarni qo’yilmalarning daromadliroq shakllariga joylashtirishga undaydi. Jismoniy shaxslar uchun ochilgan talab qilinguncha varakalar bo’yicha foizlar deyarli majburiy tartibda o’rnatiladi, ammo u bo’yicha daromad hamisha muddatli qo’yilmalarga qaraganda pastroq bo’ladi. Muddatli qo’yilmalar bo’yicha foiz stavkasi hajmini o’rnatishdagi muhim omil bo’lib mablag’lar joylashtirilgan muddat hisoblanadi. Markaziy bank emissiya markazi sifatida makroiqtisodiy darajadagi pul aylanishi hamda bank tizimining likvidliligi nuqtai nazaridan tijorat banklarining

ular tomonidan jalb qilingan mablag’lardan foydalanish imkoniyatlarini doimiy ravishda tartibga solib turadi. Banklararo kredit resurslari va uning ahamiyati Tijorat banklarining nodepozit operatsiyalari deb, tijorat banklarining yirik pul bozorlaridan pul mablag’larini jalb qilish, qimmatli qog’ozlar, veksellarni, obligatsiyalar vositasini muomalaga qo’yish yo’li bilan mablag’larni jalb qilish sohasidagi operatsiyalariga aytiladi. Jahon banki amaliyotida tijorat banklariga mablag’larni jalb qilishning keng tarqalgan nodepozit shakllari ham mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: . banklararo bozordan qarz olish; . qimmatli qog’ozlarni qaytib sotib olish sharti bilan sotish; . bank aktseptlarini sotish; . tijorat qog’ozlarini chiqarish; . evro - dollarlar bozoridan qarz olish; . kapital notalar va obligatsiyalar chiqarish va boshqalar. Odatda tijorat banklari faoliyatini rivojlantirishda resurslarning nodepozit manbalaridan ham foydalanishga katta e’tibor beriladi. Ular bozorda raqobatchilik asosida vositachilar (brokerlar) orqali sotib olinadi. Bu erda, birinchidan, mablag’larni sotib olish g’oyasi bankning o’ziga tegishli, ikkinchidan, bu g’oya bankning biror - bir mijozi bilan bog’liq emas. Nodepozit manbalardan asosan moliyaviy markazlarda joylashgan hamda moliya bozori mexanizmidan erkin foydalanish huquqiga ega bo’lgan yirik banklar keng foylanadilar. Nodepozit mablag’lar yirik miqdorda sotib olinadi. Qo’yilmalarga mablag’larni jalb qilish uchun tijorat banklari qo’shimcha ravishda chet el tajribasidan foydalanishi mumkin, xususan: . aholi mablag’larini jalb qilish bo’yicha turli dasturlarni ishlab chiqish; . mijozlar - pul qo’yuvchilarga turli - tuman, jumladan, nobank xizmatlarni ham ko’rsatish;

. qo’yilma muddati tugashi bilan mukofot berish bilan investitsion xarakterdagi qo’yilmalardan yuqori foiz stavkasini qo’llash; . doimiy pul qo’yuvchilarga "bankka sadoqati" uchun mukofot to’lash; . mijoz va bank iqtisodiy qiziqishlarini optimallashtiradigan aralash xarakterda amal qiluvchi NAU va SAPS tipidagi hisobvaraqlarni qo’llashni amalga oshirishlari mumkin. Banklar resurslarini boshkarishning asosiy kontseptsiyalari biri va juda keng tarkalganligi bulib, banklararo kreditlar nazariyasi xisoblanadi. Banklararo kreditlar nazariyasi Markaziy bank yoki vakil bankdan karz olish zaxiralarning (binobarin, likvidlikning xam) xolatini tuzatish uchun mablaglarni safarbar etishning “xisob oynasi” (diskount window) deb xam nomlanadigan bir usulidir. Zaxiralarni baravarlashtirib borishning ushbu usuli keng yoyilmagan bo’lsa-da, bunday karzlar Markaziy bank tomonidan nazorat kilinadi. Mablag joylashtirishdan naf kurishdan tashkari, kreditor banklar bank faoliyatining boshka masalalari buyicha xam amaliy sherikchilik munosabatlari urnatish imkoniyatiga ega buladilar. Moliyaviy barkaror katta banklardan tashkari, tashkil kilinish, rivojlanish boskichida turgan banklar bush kredit resurslariga ega buladi. Ular xozircha mijozlar etishmasligi davrini boshdan kechirishmokda. Bush resurslar jalb etish (joylashtirish) tugridan-tugri (sotuvchi-xaridor) emas, balki vositachi ishtirokida kechadi. Banklarning uzlari, brokerlik idoralari, fond birjalari, moliya uylari, kredit dukonlari shu yusinda katnashishlari mumkin. Banklar resurslarini boshkarishning asosiy kontseptsiyalaridan yana biri evrodollar bozoridan karz olish nazariyasi xisoblanadi. Evrodollar bozoridan karz olish nazariyasi. Evrodollarlar bozoridan karz olish yirik tijorat banklari uchun iloji bulgan passivlarni boshkarish instrumentidir. Undan chet elda filiallari bulgan banklar xam, bunday filiallari bulmagan banklar xam foydalanadi. Evrodollarlar - AKSh dollarlarida ifodalangan va AKSh dan tashkaridagi tijorat banklarida, shu jumladan, Amerika banklarining filiallarida saklanadigan kuyilmalardir. Evrodollarlar AKSh

bankining amerikalik yoki chet ellik omonatchisi chet eldagi bankka yoki Amerika bankining filialiga mablag utkazganida yuzaga keladi. Evrodollardagi karzlarning ancha kismi Amerika banklarining chet eldagi uz filiallari oldidagi majburiyatlarining kupayishida ifodalanadi. Bunda karzlarning 75 foizi Nyu- Yorkdagi eng yirik muassasalarning filiallariga tugri keladi. Ushbu depozitlarni kabul kilib oladigan Evropa banklari va filiallari ularning egalari, odatda AKSh pul bozoridagi stavkalardan yukori stavkalar buyicha foiz tulaydilar va Amerikadagi xamda chet eldagi firmalarga, shuningdek, AKSh banklariga karzga pul beradilar. Kreditga extiyojni koplashga etarlicha mablagni mamlakat ichida jalb etishga tijorat banklarining kurbi etmagan takdirda ular zarur resurslarni olish uchun evrodollar bozoriga murojaat kiladilar. Kupincha bu manbadan banklarda utkazilayotgan muddatli depozit sertifikatlari summasi kiskargan yoki bir ozgina oshgan davrlarda foydalaniladi. Banklar resurslarini boshkarishning kontseptsiyalaridan yana biri zaxira fondlarini olish nazariyasi xisoblanadi. Zaxira fondlarini olish nazariyasi. Zaxira fondlarini olish - likvidlikni ta’minlash maksadida kreditdan foydalanishning keng tarkalgan usullaridan biridir. Ushbu fondlar Markaziy bankdagi xisobvaraklarda saklanadigan depozit koldiklaridir. Kutilmaganda kuyilmalar okimi kela boshlagan yoki ssudalar kiskargan takdirda tijorat banklarida ortikcha zaxiralar yuzaga kelishi mumkin. Ba’zan banklarning biri boshkasiga davlatning kimmatli kogozlarini sotadigan bo’lsa, bitim qaytarib sotib olish tugrisidagi bitim shaklini kasb etadi. Bunday bitimlar, odatda bir kunlik muddatga muljallanadi. Lekin, ayrim bitimlar buyicha tulov muddati bir xafta yoki xatto, bir necha xaftani tashkil etishi mumkin. Zaxira fondlariga oid operatsiyalar mexanizmini oddiyginadir. Ta’minlanmagan tipik bitim tuzilgan takdirda ikkita bank shart-sharoitlari tugrisida kelishadi, sotuvchi bank Markaziy bankka belgilangan mikdordagi mablagni uzining zaxira fondidan xaridor bankning zaxira xisobvaragiga ukazishni taklif etadi. Keyingi kuni bank ochilishi chogida aksincha bitim amalga oshiriladi. Foizlar odatda aloxida chek bilan tulanadi.

Banklar resurslarini boshkarishning kontseptsiyalariga qaytarib sotib olish tugrisida bitimlar nazariyasini xam kushishimiz mumkin. Zaxira fondlariga oid banklararo operatsiyalarga kushimcha ravishda banklar bilan davlat kimmatli kogozlari buyicha dilerlar xamda boshka investorlar o’rtasida shularga uxshash bitimlar amalga oshiriladi. Bu bitimlar qaytarib sotib olish tugrisidagi bitimlar (repurchase agreements I RF) yoki shunchaki «pepo» deb nomlanadi. Bunday bitimda aktivlarni sotish qaytarib sotib olish shartlari asosida belgilangan kunda va oldindan kelishilgan narxda amalga oshiriladi. Ular bir kundan bir necha oygacha muddatga tuzilishi mumkin. Lekin kupincha kiska muddatga tuziladi. Tavvakalchilik xatari yukori emasligi «repo»ning afzalligidir. Chunki «repo» bitimlari - bank zaxiralarini baravarlashtirishning eng yaxshi vositasidir. Bank aktivlarni qaytarib sotib olish majburiyatini olgan xolda sotganida tulov xaridorning depozit xisobvaragini debetlash yuli bilan yoki boshka bankka yozib berilgan chek orkali amalga oshiriladi. Birinchi xolda bankning majbariy zaxiralari kamayadi. Chek olganida esa nomiga chek yozilgan bankning zaxiralariga nisbatan sotuvchi bankning muayyan xukuklari yuzaga keladi. Odatda, bunday bitimga kimmatli kogozlar ob’ekt bo’lsa-da ssudalar xam shunday ob’ekt bulishi mumkin. Fondlarni boshkarish strategiyasini boshkara borib, tijorat banklari bank xizmatlari bozorida: -muddatli depozitli mayda omonatchilarni; -muddatli katta kuyilmali kam sonli yirik mijozlarni kuzlab xarakat kilishlari mumkin. Passivlarni boshkarishda bank xizmatlari bozorini taxlil kilish muxim axamiyatga ega. Bunday taxlil ushbu mintakadagi boshka banklarning kuyilmalarini jalb etish shart-sharoitlari tugrisida axborot beradi. Bank kuyidagilarni: . kuyilmalarga oid manfaatlirok shart-sharoitlarni; . yangi moliyaviy maxsulotlarni;

. kushimcha xizmatlarni (masalan, bozor tugrisidagi axborotni va boshka kredit muassasalari foiz stavkalarining takkoslanishi); . xizmat kursatishning yukorirok darajasini taklif etsa, rakobatbardoshligi oshadi. Yukoridagilar bilan birgalikda aytib o’tish kerakki, depozit siyosatini yuritishda bankning foiz siyosati xam kata rol o’ynaydi va u mablag’ jalb qilishning asosiy instrumenti xisoblanadi. Foiz siyosatini yuritishning asosiy yo’llaridan biri bu depozit amaliyotlari va resurslarning ja’mi kiymati tahlili xisoblanadi. Buning uchun - Omonatlar uchun kulay foiz belgilanishi - Jalb qilingan omonatlarning foiz stavkasi dinamikasi - Resurslarning real bahosi, inflyatsiyani xisobga olgan xolda -Foiz xarajatlarning umumiy bank xarajatlariga nisbatan o’zgarishini tahlili Shuning bilan birga bank o’zing faoliyatini quyidagilar bilan to’ldirishi lozim. Depozit, kredit va boshka operatsiyalarini bankning barqarorligini ta’minlashi bo’yicha bog’likligini yanada kuchaytirishi. Risklarni kamaytirish uchun resurslarni diversifikatsiya qilinish lozim. Depozit portfelni turkumlash (mijozlar bo’yicha); Mijozlarni turlari bo’yicha individual yo’nalish olib borish; Xizmatlarning raqobatbardosh bo’lishi. Bu holati bo’yicha banklar o’rtasidagi kredit resurslari bozorini «O’zbekiston Valyuta birjasida emas, balki soddaroq shaklda va o’rta banklar ham kira olishi mumkin bo’lgan sharoitlarda «O’zbekiston Banklari Assositsiyasi qoshida yuritilishi hamda unifikatsiyalashgan shartlar tizimini tashqil etish yoki banklar uchun resurslarning elektron bozorni tashqillashtirish choralarni ko’rilsa, bu ko’prok bank resurslariga bulgan talab va taklifni optimal tarzda shakllantirilishiga hamda bank tomonidan ularning diversifikatsiyasiga va foydalanish samaraliligini ortishiga olib kelar edi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari

Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy tarkibi

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish