logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy tarkibi

Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy tarkibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB
Ko'chirib olish
Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy tarkibi Reja: 1. Tijorat banklarining o’z resurslari, ularning tarkibi. 2. Tijorat bankining jalb qilingan resurslari va ularni tarkibi. 3. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklari moliyaviy 4. Resurslarini shakllantirish bilan bog’liq islohotlar va ularning mohiyati. Tijorat banklarining o’z resurslari, ularning tarkibi. Aksionerlik jamiyati ko‘rinishidagi tijorat banklar o‘z ustav kapitalini oshirishlari uchun qo‘shimcha miqdorda aksiyalar chiqarishlari va ularni yuridik va jismoniy shahslar orasida tarqatishi mumkin. Qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishda bu banklarga o‘z qarz majburiyatlari – obligatsiyalar chiqarish huquqi berilgan. Obligatsiyalar barcha aksiyalar to‘la to‘lanib bo‘lgach, ustav fondining 20  dan oshmaydigan qiymati hajmida chiqarilishi mumkin. Mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida tashkil topgan banklar o‘zlarining ustav kapitallarini yoki qo‘shimcha ishtirokchilarni ulushini oshirish orqali ko‘paytirishlari mumkin. Har yili har bir bank aksioneri (ishtirokchisi) o‘zining ustav kapitalidagi ulushiga mos ravishda bank foydasining bir qismini dividend ko‘rinishida oladi. Devidendlar hajmi va uni hisoblash tartibi aksiya turi va chiqarilishi shartlariga bog‘liq bo‘ladi (oddiy yoki imtiyozli aksiyalar). Tijorat banklari aktiv operatsiyalari natijasi bo‘lmish rezerv fondlar bank etarli foyda olmagan paytda bank obligatsiyalari bo‘yicha foiz bo‘lib hizmat qiladi. Rezerv fond foydadan ajratmalar hisobiga shakllanadi. Rezerv fond bilan bir qatorda tijorat banklarda ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish fondlari foydadan hisobiga tashkil topish mumkin. Ularni shakllantirish va ishlatish tartibi tijorat hisob-kitoblari to‘g‘risidagi bank yo‘riqnomalarida belgilanadi. Bankning mijozlari oldidagi majburiyatlarini ta’minlash – bank mablag‘larining asosiy funksiyasi bo‘lib hisoblanadi. Ularga o‘z majburiyatlari bo‘yicha javobgarlikni ta’minlovchi kattalik sifatida qaralishi mumkin. bank amaliyotida kapital resurslarni yo‘qotish natijasida zarar ko‘rilganda bank to‘lov qobiliyatini saqlab qolish uchun resurslar rezerv bo‘lib hisoblanadi. CHunki bank kapitali aksionerlarga qaytarilmasligi ham mumkin. bankning o‘z resurslari miqdori uning faoliyat qo‘lamiga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mablag‘lari hajmidan kelib chiqadi. bankning o‘z mablag‘lari uning moddiy bazasini rivojlantirish manbai bo‘lib hizmat qiladi. Bank amaliyotida o‘z kapitalning netto va brutto turlari farqlanadi. bankning o‘z kapitali – brutto – bankning barcha fondlari va balans bo‘yicha taqsimlanmagan foydasi yig‘indisiga teng. bankning o‘z kapitali – netto – bu kapital bruttodan o‘z mablag‘laridan kapital xarajatlarning oshgan qismini, yo‘l qo‘yilgan va potensial zararlar, sotib olingan hususiy aksiyalar va muddati 30 kundan ortiq bo‘lgan debitor qarzlarni chegirib tashlagandan qolgan summaga teng. Shunday qilib kapital – netto naqd mavjud bo‘lgan bank o‘z kapitalini o‘zida aks ettiradi. Tijorat bankning o‘z kapitali miqdori ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘ladi. bu omillar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risidagi qonunga muvofiq bankning o‘z kapitali hajmi uning aktiv operatsiyalarini chegaraviy hajmini belgilab beradi. Shuning uchun ma’lum miqdor mijozlarga hizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan bank (misol uchun, tarmoq banki) belgilangan normativlarga rioya qilgan holda, o‘zlik kapitalining Shunday miqdoriga egalik qilishlari kerakki, o‘z doimiy mijozlarining asoslangan qarz mablag‘lariga bo‘lgan talablarini qondirishlari lozim. Ikkinchidan, bank uchun zarur bo‘lgan o‘zlik kapitalining miqdorining o‘ziga hos hususiyatlari mavjud. Mayda, lekin son jihatdan ko‘p ko‘pchilikni yirik kredit oluvchi korhonalarni tashkil qiluvchi bankka o‘z mablag‘lari nisbatan ko‘p miqdorda kerak bo‘ladi. CHunki yirik mijozlarga hizmat qiluvchi banklarda kreditning qaytarilmaslik riski katta bo‘ladi. Uchinchidan, tijorat bankining o‘z kapitali miqdori, uning aktiv operatsiyalari harakteriga bog‘liq bo‘ladi. bank olib borayotgan operatsiyalari katta risklar bilan bog‘liq bo‘lishi, o‘z mablag‘larining nisbatan ko‘p bo‘lishini taqozo etadi. bu hol hususan innovatsion banklarga tegishlidir. Agar bankning kredit portfelida minimum riskli ssudalar ko‘pchilikni tashkil qilsa, bankning mablag‘lari nisbatan kam bo‘lishi mumkin. Bankning aktiv operatsiyalari harakteriga qarab, bank kapitali va uning turli darajadagi riskli aktivlari o‘rtasidagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘rnatgan normativlari bankning o‘z kapitali miqdorini aniqlashga bir qancha yo‘nalishlar belgilab beradi. Bank kapitali hajmini aniqlayotganda banklar bu mablag‘lar olinadigan foyda miqdorini aniqlanmasligini ham e’tiborga olishadi. bu faqatgina bankning aniq mijozlar doirasiga hizmat ko‘rsatish imkonini ochib beradi. To‘rtinchidan, bankning zaruriy hususiy kapital miqdori kredit resurslari bozorining rivojlanganlik darajasiga va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki olib borayotgan pul-kredit siyosatiga bog‘liq. Rivojlangan bozor sharoitida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining erkinlashtirilgan kredit siyosatini olib borishga yo‘l ochib berishi natijasida tijorat bankining kredit resurslariga talabini qondirish osonlashadi va bankning zaruriy o‘z mablag‘lari darajasi kamayadi. Etarli darajada moliya bozorining rivojlanmaganligi, kredit siyosatining qattiq qo‘lligi banklarning o‘z mablag‘larini doimiy tarzda oshirishni talab etadi. Banklarning o‘z mablag‘lari miqdorini oshirishda 2-usul ishlatilishi mumkin: qo‘shimcha aksiyalar chiqarish va ularni joylashtirish yoki chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatini oshirish. birinchi usul bilan foydani jamg‘arish bankning rezerv va boshqa fondlarini jadallashtirilgan tarzda shakllantirish va ularni keyinchalik kapitalga aylantirish shaklida ro‘y beradi. bunda yil ohirigacha foydaning bir qismi to‘g‘ri kapitalga aylanishi ham mumkin. bu usul ancha arzon, yangi paychilar jalb qilish yoki aksiya chiqarish borasidagi qo‘shimcha harajatlarni talab etmaydi. Lekin foydani jamg‘arish joriy yilda aksionerlarga to‘lanadigan devidendlar miqdorini kamayishiga olib keladi. Bu esa bankning bozorda to’tgan mavqeiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yo‘li bilan bank ustav kapitalini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: - moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan foizning bir qismini yoki hammasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish; - aksiyadorlar tomonidan aksiyalar nominal qiymati oshirilgan qismining to‘lanishi; - moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan bank foydasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish va aksiyadorlar tomonidan aksiyalar oshirilgan nominal qiymatining etishmaydigan qismining to‘lanishi hisobidan amalga oshiriladi. Bankning ustav kapitali aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki aksiyalar umumiy sonini qisqartirish, jumladan keyinchalik ularni to‘lash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin. Tijorat bankining jalb qilingan resurslari va ularning tarkibi Jalb qilingan mablag‘lar aktiv operatsiyalarni, avvalo kredit operatsiyalarini amalga oshirish uchun pul resurslariga bo‘lgan ehtiyojni qoplaydi. Ularning roli juda katta bo‘lib, bank resurslarining 70%dan ortig‘ini tashkil qiladi. YUridik va jismoniy shaxslarning vaqtinchalik bo‘sh mablag‘laridan foydalanish orqali, tijorat banklari ular yordamida xalq xo‘jaligining va aholining qo‘shimcha aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi, pullarni kapitalga aylanishiga yordam beradi. banklar mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo‘lib, barcha mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turadi. Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan mablag‘lar orasidagi nisbatni bir qator zaruriy me’yorlar yordamida tartib soladi. bu quyidagi normativlar: kapital etarliligi, bir kredit oluvchiga to‘g‘ri keladigan maksimal risk miqdori, aholidan jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yo‘riqnomasiga muvofiq, aholidan pul omonatlarini jalb qilish miqdori bankning o‘z kapitali miqdoir bilan chegaralanadi. Hozirgi kunda banklar amaliyotida mavjud me’yoriy hujjatlargi asosan: - davlat ixtisoslashtirilgan banklar bazasida tashkil topgan tijorat banklari uchun jalb qilinadigan mablag‘lar hajmi o‘z kapitalining 25 barobaridan oshmasligi kerak; - yopiq turdagi aksioner banklar uchun 20 barobardan oshmasligi; - ochiq turdagi aksioner banklar uchun 15 barobardan oshmasligi kerak. Rejali iqtisodiyot davrida banklarda bo‘sh turgan mablag‘larini jalb qilishdan manfaatdorlik yo‘q edi, chunki banklarning aktiv operatsiyalari miqdori jalb qilingan mablag‘lar miqdoriga qarab emas, balki kredit qo‘yilmalar bo‘yicha o‘rnatilgan limitga qarab aniqlanar, jalb qilingan mablag‘lar bo‘yicha rag‘batlantirish bilan banklar Shug‘ullanmas edilar. Aksariyat hollarda yirik loyihalarni amalga oshirish uchun bank ssudalari o‘rniga ko‘proq byudjet mablag‘lari jalb qilinar edi. Shu bois muddatli omonatlarni o‘rta va uzoq muddatli kredit manbalari sifatida jamg‘arishga ehtiyoj bo‘lmagan. Ikki pog‘onali bank tizimiga o‘tilishi, iqtisodiy mustaqil tijorat banklarining tashkil topishi, banklarning o‘z-o‘zini moliyalashtirish tamoyiliga o‘tishi, passivlar va aktivlar muvofiqligiga erishish muammosi bank faoliyatida dolzarb masalalarga aylandi. bozor munosabatlarining rivojlantirish bank resurslarining ham turlitumanlaShuviga olib keldi. banklar jalb qiladigan mablag‘lar tarkibi turlicha bo‘ladi. Ularning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: bank mijozlar bilan ishlash jarayonida jalb qilgan mablag‘lar (depozitlar), o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish yo‘li bilan mablag‘larni to‘plash (depozit va jamg‘arma sertifikatlarini, veksellar, obligatsiyalar) va banklararo kredit vositasida boshqa kredit tashkilotlaridan olinadigan va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olinadigan ssuda mablag‘lari va boshqalar kiradi. Xalqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig‘ish usuliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - depozitlar; - nodepozit resurslar. Jalb qilingan mablag‘larni asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi. banklarda maqsadlarni amalga oshirish uchun pul mablag‘larini qo‘yilmalarga jalb qilish operatsiyalari depozit operatsiyalari deyiladi. Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, Shu bilan birga bankka ham manfaatlidir. Ko‘pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali shakllanadi, keyinchalik esa bank turli xo‘jalik sohalarini qulay shartlar asosida kreditlaydi. Depozit va kredit foizlari orasidagi farq bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish va ssuda kapitalini joylashtirish borasidagi bank marjasi (mukofoti) bo‘lib hisoblanadi. bankning «Oltin qoidasi»ga ko‘ra, bank moliyaviy talablarining hajmi va muddati bank majburiyatlari miqdori va muddatiga mos kelishi kerak. bu qoidaga rioya qilib, banklar joriy schetlar bo‘yicha qoldiqlarni kredit resursi sifatida ishlata olmaydilar, chunki mijozlar ularni xohlagan vaqtda talab qilib olishlari mumkin. Vaholanki, mijozlar, odatda, o‘z mablag‘larining hammasini birdaniga olishmaydi, Shuning uchun, bankning naqd pul rezervi omonatlarga nisbatan shakllanadi. bundan tashqari, aksariyat bank operatsiyalari naqd pulsiz ko‘rinishda amalga oshiriladi. Kassa zahiralari ko‘rinishida bo‘lmagan naqd pullar bank likvidligini oshiradi va u boshqa mijozlarga yoki bankka kredit sifatida yo‘naltirilishi mumkin. Kassa zahiralaridan tashqari tijorat banklari tomonidan depozitlardan kredit resursi sifatida foydalanishda boshqa cheklovlar bo‘lib u O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘rnatiladigan majburiy zahiralar shaklida ifodalanadi. Depozit hisobvaraqalari turlicha bo‘lishi mumkin va ularning tasniflanishi asosida qo‘yilmalar manbai, ularning maqsali yo‘naltirilganligi, daromadlilik darajasi va boshqa Shu kabi mezonlar etadi, ammo aksariyat hollarda mezon sifatida pul qo‘yuvchi toifasi va qo‘yilmani olish shakllari inobatga olinadi. Pul qo‘yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda depozitlar quyidagilarga bo‘linadi: - yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar); - jismoniy shaxslar; Mablag‘larni olish shakliga ko‘ra depozitlar quyidagilarga bo‘linadi: - muddatli depozit mablag‘lar; - talab qilib olingunga qadar depozit mablag‘lar; - aholining jamg‘arma qo‘yilmalari. O‘z navbatida bu guruhlarning har biri turli belgilariga qarab tasniflanadi. Muddatli depozit mablag‘lar ularning muddatidan kelib chiqib tasniflanadi; - 3 oy muddatgacha depozitlar; - 3 oydan 6 oygacha depozitlar; - 6 oydan 9 oygacha depozitlar; - 9 oydan 12 oygacha depozitlar; - 12 oydan Yuqori bo‘lgan depozit mablag‘lar. bank tomonidan jalb qilingan mablag‘larning Yuqori likvidlik darajasini ushlab turish va ma’lum Yuqori daromad olish ehtiyojini belgilab beruvchi mavjud qonun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chiqib turli aktivlarga joylashtiriladi. Talab qilib olinguncha qadar depozitlar – bu bankni oldindan ogohlantirmay mijoz tomonidan xohlagan vaqtda talab qilib olinadigan mablag‘lardir. Ularga joriy, hisob-kitob, byudjet va hisob – kitoblarni amalga oshirishi yoki mablag‘lardan maqsadli foydalanish bilan bog‘liq hisob-varaqalardagi mablag‘larni, boshqa banklarning vakillik hisobvarag‘idagi qoldiqlarni kiritish mumkin. Talab qilinguncha depozitlar joriy hisob kitoblar uchun mo‘jallangan. bu hisobvaraqdagi mablag‘lar harakati naqd pul, pul o‘tkazish, boshqa hisob-kitob hujjatlari bilan rasmiylashtirilishi mumkin. bank likvidligini boshqarish nuqtai nazaridan qaraganda joriy va byudjet hisobvaraqlari, kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish bo‘yicha hisobvaraqlar, maxsus hisobvaraqlar banklar uchun foydaliroq hisoblanadi. CHunki bu mablag‘lar Yuqori likvidlilikka ega. bu depozit turining asosiy kamchiligi – ular bo‘yicha juda kam miqdorda foizlarning to‘lanishi yoki umuman to‘lanmasligidir. bundan tashqari joriy va byudjet hisobvaraqa egalari o‘zlarining statuslaridan kelib chiqib kredit olmaydilar, bu esa banklarga mablag‘larni o‘z rejalari asosida ishlatishga imkon beradi. Talab qilib olguncha bo‘lgan depozitlarga banklarning korrespondent banklarda ochilgan vakillik hisobvaraqalaridagi mablag‘larini ham kiritish mumkin. bu hisobvaraqalar ular hisob kitoblarni va to‘lovlarni bir tomonlama tartibda yoki bir birlarining topshiriqlari bo‘yicha amalga oshirish maqsadida ochilgan. Mazkur bankning boshqa bankda ochilgan vakillik hisobvarag‘i «Nostro» scheti, mazkur bank boshqa bank uchun ochgan vakillik hisobvarag‘i «Loro» scheti deb yuritiladi va bunday hisobvaraqalarini ochish banklararo imzolangan shartnomaga muvofiq amalga oshiriladi. bu hisobvaraqalardan to‘lovlar, qoidaga ko‘ra, ulardagi mablag‘lar hajmi chegarasida amalga oshirilishi kerak. Ular bo‘yicha mavjud mablag‘lardan ko‘proq operatsiyalar o‘tkazish zaruriyati tug‘ilganda, vakilga alohida balans hisobvarag‘idan overdraft krediti berilishi mumkin. Talab qilib olinguncha bo‘lgan depozitlarga kontokorent hisobvarag‘i mablag‘larini ham kiritish mumkin. Xalqaro bank amaliyotida talab qilib olinguncha Yuqoridagi depozitlardan tashqari nau-hisobvaraqalar (uchinchi shaxs foydasiga hisob hujjatlarini yozib berish), bank tomonidan belgilanadigan hisob cheklari ham kiritiladi. Talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: - depozitning bu turida xohlagan vaqtda, xohlagan summada mablag‘ni qo‘yish yoki olishi mumkin; - depozit muddati chegaralanmagan; - kam miqdorda foiz to‘lanadi; - bu turdagi depozitlar bo‘yicha Markaziy bankka o‘tkaziladigan majburiy rezervlar salmog‘i Yuqori va h.k. Tijorat banklarida jalb qilingan mablag‘lar tarkibida talab qilib olinguncha depozitlar turlicha hajmga ega. bu odatda, bank resurslarini shakllantirishning eng arzon manbaidir. Mablag‘larning Yuqori harakatchanligi tufayli talab qiluvchi hisobvaraqalardagi qoldiq doimiy emas, ba’zida juda o‘zgaruvchan. Hisobvarag‘i egasi istagan paytda mablag‘larni olish ehtimoli bank oborotida Yuqori likvid aktivlarning hissasi ko‘proq bo‘lishini talab qiladi. bu esa kamroq likvidlikka ega bo‘lgan biroq Yuqori daromad keltiruvchi aktivlarning hissasining qisqarishi evaziga yuz beradi. Shu sababli banklar talab qilgungacha hisobvarag‘i egalariga past foiz to‘laydilar yoki umuman to‘lamaydilar. biroq, talab qilguncha hisobvaraqalardagi mablag‘larning Yuqori darajadagi harakatchanligiga qaramasdan ularning minimal, doimiy qoldig‘ini aniqlash va ulardan barqaror kredit resursi sifatida foydalanish imkoniyatiga banklar ega bo‘lmog‘i lozim. Muddatli depozitlar – bu banklar tomonidan ma’lum muddatga jalb qilinadigan depozitlardir. bu turdagi depozitlar qo‘yilgan muddatda o‘zgarmas bo‘lishi lozim va ular joriy to‘lovlar uchun ishlatilmaydi. Muddatli qo‘yilmalar mablag‘larni shartnoma bo‘yicha muddat va shartlarda to‘liq bank ixtiyoriga berishni anglatadi, bu muddat tugashi bilan muddatli qo‘yilma xohlagan paytda egasi tomonidan qaytarib olinishi mumkin. Muddatli qo‘yilma bo‘yicha to‘lanadigan foiz hajmi depozit muddati, summasi va shartnomani pul qo‘yuvchi tomonidan bajarilishiga bog‘liqdir. Qo‘yilmaning muddati va summasi qanchalik katta bo‘lsa, foizi ham Shunchalik Yuqori bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek amaliyotda asosan 1, 3, 6, 9, 12 oy yoki yanada uzoqroq muddatga qo‘yilmalar rasmiylashtiriladi. bunday aniq chegaralar pul qo‘yuvchilarni o‘zlarining mablag‘larini ratsional tashkil qilish va qo‘yilmalar qo‘yishga rag‘batlantiradi, Shuningdek, banklarga o‘zlarining likvidliklarini boshqarish uchun sharoit yaratadi. Pul qo‘yuvchi tomonidan qo‘yilma bo‘yicha mablag‘larni muddatidan oldin olinganda u shartnomada ko‘rsatilgan foizlardan to‘liq yoki qisman mahrum bo‘lishi mumkin. Odatda bunday hollarda foizlar talab qilgungacha qo‘yilmalarga to‘lanadigan foizlar hajmigacha pasaytiriladi. Muddatli depozitlar depozitlarning boshqa turlariga nisbatan bankka barqaror resurs bazasini ta’minlaydi. Shu bois tijorat banklari muddatli depozitlar salmog‘ini ko‘paytirishga harakat qilishlari lozim. Muddatli depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: - aniq muddatga ega va ular bo‘yicha o‘zgarmas (depozit siyosatida ko‘rsatilgan) foiz to‘lanadi; - joriy hisob-kitoblar uchun foydalanilmaydi; - mijoz tomonidan muddatidan oldin olinmasligi lozim aks holda foiz to‘lash bo‘yicha shartnoma shartlari bekor qilinadi va talab qilib olinguncha depozit miqdorida foiz to‘lanishi mumkin; - mablag‘lar sekin aylanadi, uzoq muddatli ssudalarga yo‘naltiriladi; - majburiy rezerv normasi nisbatan past bo‘lishi mumkin va h.k. Jamg‘arma depozitlari aholi pul jamg‘armalarining to‘planishi uchun xizmat qiladi. Jamg‘arma depozitlarga pul mablag‘larini jamg‘arish yoki saqlash maqsadida shakllantirilgan qo‘yilmalar kiradi. Ularning maxsus xususiyatli tomonlari – saqlashning rag‘batlantirilishi va Yuqori daromadlilik darajasi, ma’lum davr ichida jamg‘arila borishi kabilar hisoblanadi. O‘zimizning amaliyotda jamg‘arma depozitlari deganda faqatgina aholi mablag‘larini muddatli qo‘yilmalar yoki talab qilgungacha hisobvaraqalarida jamg‘arilishi bilan bog‘liq har qanday operatsiyalar tuShuniladi. Hozirgi vaqtda tijorat banklari balansida aholi qo‘yilmalari «kredit tashkilotlarida buxgalteriya hisobining yangi schetlar Reja»siga muvofiq balans schetdan hisoblanadi. 20206 - schetda – jismoniy shaxslarning talab qilinguncha depozitlari. 20406 - schetda – jismoniy shaxslarning jamg‘arma depozitlari. 20606 - schetda – jismoniy shaxslarning – muddatli depozitlari. Qo‘yilma summasi bank kassasiga naqd pulda yoki naqd pulsiz kiritilishi mumkin. Qo‘yilmaning shakllanishi usuliga bog‘liq holda bu operatsiyalar buxgalteriya hisobidan turlicha aks ettiriladi. Masalan: qo‘yilmani bank kassasiga naqd to‘laganda quyidagi buxgalteriya provodkalari amalga oshiriladi. Debet scheti №10101 – «Kassadagi naqd pul» Kredit scheti №20206 – Agar qo‘yilma «Talab qilingungacha» hisobvarag‘idan pul o‘tkazish yo‘li bilan shakllansa, unda provodka quyidagicha: Debet schet №-20206 Kredit schet №-20406 Qo‘yilma summasining boshqa kredit tashkilotidan kelishi quyidagicha aks ettiriladi: Debet schet №10501 – «boshqa banklar vakillik varaqalaridan qabul qilishga». Kredit schet №20206 Aksioner tijorat bankining mijozlar bo‘yicha Depozit shakllari to‘g‘risida ma’lumot. Depozit turlari ming so‘m foiz 1. Talab qilib olinguncha depozitlar, jami 10502 2 78.9 Shu jumladan: a) hukumat b) jismoniy shaxslar v) davlat korxonalari g) qo‘shma korxonalar d) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar e) boshqa talab qilib olinguncha depozitlar 16481 5352 22025 111 54692 6361 12,4 4,0 16,5 0,1 41,1 4,8 2. Jamg‘arma depozitlari, jami 10957 8.2 Shu jumladan: a) hukumat b) jismoniy shaxslar v) davlat korxonalari g) qo‘shma korxonalar d) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar e) boshqa talab qilib olinguncha depozitlar 0 10957 0 0 0 0 0 8,2 0 0 0 0 3. Muddatli depozitlar, jami 17159 12,9 Shu jumladan: a) hukumat b) jismoniy shaxslar v) davlat korxonalari g) qo‘shma korxonalar d) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar e) boshqa talab qilib olinguncha depozitlar 0 11659 5500 0 0 0 0 8,8 4,1 0 0 0 Jami depozitlar 13313 8 100 Jadval ma’lumotlari Shuni ko‘rsatadiki, tijorat banki tomonidan jalb qilingan depozitlar ichida asosiy o‘rinni talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar tashkil qilib, ular salmog‘iga 78,9% depozitlar to‘g‘ri keladi. Muddatli depozitlar bankning barqaror kredit imkoniyatini asosi bo‘lsada, ularning hajmi barcha depozitlarning 12,9%ini tashkil qiladi. Talab qilib olingunga qadar bo‘lgan depozitlar tarkibida asosiy o‘rinni xususiy korxona, korporatsiya va jamoalar, davlat korxonalari, hukumat mablag‘lari tashkil qilsa, muddatli depozitlar ichida asosiy o‘rinni jismoniy shaxslar mablag‘lari egallaydi. Tahlil qilinayotgan bankda aholi jamg‘armalari salmog‘i past bo‘lib, u jami depozitlarning 8,2%ini tashkil qiladi. Tijorat banklari faoliyatidagi muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib, aholi mablag‘larini jalb qilish bo‘yicha ishlar hisoblanmoqda, va ular bu boradagi yirik bank Xalq banki bilan boshqa tijorat banklari muvaffaqiyatli raqobat qilmoqdalar. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklari moliyaviy resurslarini shakllantirish bilan bog‘liq islohotlar va ularning mohiyati Bank tizimidagi islohotlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bir qator Farmon va Qarorlarida belgilab berilgan bank tizimi barqarorligini yanada kuchaytirish, omonatchilar va kreditorlar manfaatini himoya qilinishini ta’minlash vazifalariga qaratildi, hususan: • tijorat banklarining kapitallaShuvi darajasini oshirish; • aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga jalb etish tadbirlarini kengaytirish; • banklarning investitsion faolligini, xususan, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash bilan bog‘liq investitsion loyihalarni moliyalashdagi rolini oshirish, bankrot holatidagi korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish va ishlab chiqarish faoliyatini qayta tiklashdagi ishtirokini yanada kuchaytirish; • aholi bandligini oshirishni rag‘batlantirish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni kengaytirish borasidagi vazifalar ijrosi ta’minlandi. Shuningdek, bank muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, mijozlarga bank xizmatlari ko‘rsatish sifatini yanada oshirish va ularning zamonaviy turlarini joriy etish, kredit axboroti tizimini takomillashtirish va nobank kredit tashkilotlarini rivojlantirish bilan bog‘liq chora-tadbirlar amalga oshirildi. 2013 yilda mamlakatimiz bank tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish, uning barqarorligi va likvidliligini mustahkamlashga qaratilgan aniq maqsadli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Natijada oxirgi besh yil davomida mamlakatimiz bank sektori kapitalining etarlilik darajasi bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi tomonidan 8 foiz etib belgilangan xalqaro me’yordan 3 barobar ko‘p bo‘lgan darajani tashkil etdi. 2015 yilda tijorat banklarining jami kapitali o‘tgan yilga nisbatan 25 foiz oshib, 2014 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra 6,5 trln. so‘mni tashkil etdi. Bank aktivlari 2014 yilga nisbatan 32,4 foiz o‘sib, 27,5 trln. so‘mga etdi. Bugungi kunda, mamlakatimiz bank tizimi xalqaro standartlarga to‘liq javob beradigan eng barqaror tizim bo‘lib qolmoqda. Buni «Standard & Poor's», «Moody"s», «Fitch ratings» kabi xalqaro reyting agentliklari tomonidan ikki yildan buyon O‘zbekiston bank tizimiga muttasil ravishda "barqaror” reyting darajasini bergani ham tasdiqlab turibdi. 2014 yilda mamlakatimizning 15 ta tijorat banki “barqaror” reytingni olgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularning soni 23 taga etdi, bu banklarning aktivlari mamlakatimiz bank tizimi umumiy aktivlarining 98 foizini tashkil etmoqda. Banklarning kredit portfeli tarkibi sifat jihatdan tubdan o‘zgardi. Agar 2000 yilda kredit portfelining 54 foizi tashqi qarzlardan tarkib topgan bo‘lsa, 2013 yilda uning 85,3 foizi ichki manbalar, ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarning depozitlari hisobidan shakllantirildi. Tijorat banklarining investitsion faoliyati yildan-yilga ortmoqda. Ularning qo‘yilmalarining 75 foizdan ortig‘ini uch yildan ziyod bo‘lgan uzoq muddatli investitsiya kreditlari tashkil etadi. Umuman, so‘nggi o‘n yilda tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmi 7 barobardan oshdi. Xususan, 2011 yilda iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan kreditlarning umumiy hajmi 35,6 foiz oshib, bugungi kunda ularning miqdori 15,6 trln. so‘mga etdi 2011 yilda iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish va boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish borasida noan’anaviy yondaShuvning amalga oshirilishi natijasida tijorat banklari balansiga qabul qilingan 164 ta iqtisodiy nochor korxonalarning 156 tasida ishlab chiqarish to‘liq qayta tiklandi va ularning 110 tasi yangi strategik investorlarga sotildi. “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturi doirasida amalga oshirilgan keng ko‘lamli chora-tadbirlar natijasida kichik biznes subektlariga ajratilgan kreditlar hajmi 2010 yilga nisbatan 1,5 barobar oshib, 2012 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra 4,1 trln. so‘mni tashkil etdi. Tijorat banklari tomonidan o‘tgan yili xalqaro moliya institutlarining 143,4 mln. AQSH dollari miqdoridagi kredit liniyalari o‘zlashtirildi. Ushbu ko‘rsatkich ham o‘tgan yilning Shu davriga nisbatan 1,4 barobar oshdi. Mazkur sohaga ajratilgan kreditlar hisobiga hududlarda 291 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi. Tijorat banklarining kapitallaShuv darajasini yanada oshirish, ushbu sohaga xususiy kapitalni keng jalb qilish, resurs bazasini ko‘paytirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar banklarning jami depozitlari miqdori yildan yilga oshib borishini ta’minlamoqda. Xususan, ushbu ko‘rsatkich o‘tgan yilga nisbatan 36,3 foiz o‘sib, bugungi kunda ularning miqdori 18 trln. so‘mdan oshdi. Aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchining tobora ortib borayotganligi, ularning banklardagi jamg‘armalarining qonun bilan to‘liq kafolatlanganligi va o‘z vaqtida qaytarilayotgani omonatlar miqdorining o‘tgan yilga nisbatan 38,8 foiz oshib, bugungi kunga kelib uning miqdorini 6,2 trln. so‘mga etishiga puxta zamin yaratdi. Tijorat banklari rahbarlari zimmasiga mamlakatimiz Prezidenti tomonidan belgilab berilgan ustvor vazifalar, ya’ni banklarning kapitallaShuv darajasini yanada oshirish, investitsion faolligini kuchaytirish, aholi va chet ellik investorlarning bank tizimiga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlash, etakchi xalqaro reyting kompaniyalari tomonidan qabul qilingan xalqaro me’yorlar, mezonlar va standartlarga asoslangan holda bank tizimini baholash ko‘rsatkichlarining zamonaviy tizimini joriy etish borasidagi ishlarni og‘ishmay davom ettirish. Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март.

O'xshashlar

Tijorat banklari resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy jihatlari
Tijorat banklari passiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi
Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish
Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish usullari
Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari