Савдо менежментининг ташкилий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо менежментининг ташкилий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162 KB

Ko'chirib olish

Савдо менежментининг ташкилий асослари Режа: 1.Савдо корхонаси фаолиятининг ташкилий ҳуқуқий шаклини танлаш. 2.Савдо корхонаси таркибига кирувчи дўкон турларини танлаш. З.Дўкон турларини классификацияси. 4.Дўкон турларини классификациялаш тамойиллари.

1.Савдо корхонаси фаолиятининг ташкилий ҳуқуқий шаклини танлаш. Савдо корхонаси фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий шаклини танлаш истеъмол бозорида хўжалик юритувчи, товарларнинг чакана савдоси билан шуғулланувчи субъектлар асосан, савдо корхоналари(юридик шахслар) ва алоҳида тадбиркорлар (жисмоний шахслар)дир. Савдо корхоналари деб, қонунчилик доирасида, ўз низомидан келиб чиққан ҳолда истеъмол товарлари ва бошқа хўжалик маҳсулотларининг сотуви билан шуғулланувчи юридик шахс сифатидаги мустақил субъектлар тушунилади. Ишлаш шакли ва тузилиши бўйича 3 турдаги савдо корхоналари мавжуд бўлиб,улар шахсий ва жамоа шакллари асосида: якка тартибда, шерикчилик асосида ва корпоратив тарзда намоён бўлади. 1. Якка тартибдаги савдо корхонаси фақат битга тадбиркорнинг ўз сармояси ҳисобига ташкил этилган(ёки бир оиланинг аъзолари томонидан ташкил этилган) юридик шахс мақомидаги хўжалик юритувчи субъектлардир. Бундай корхоналар амалдаги қонунчилик асосида қуйидаги ташкилий-ҳуқуқий шаклларда тузилиши мумкин: а). Фақат жисмоний шахснинг ҳуқуқий мулки ва меҳнатга асосланган якка тартибдагй корхоналар. Бундай корхоналарда ёлланган меҳнатдан фойдаланиш назарда тутилмайди. Савдо фаолияти билан шуғулланишда фақат ўз меҳнати ва ўз капиталидан фойдаланиш сабабли савдо корхоналари фаолиятининг ушбу ташкилий-ҳуқуқий шакли фаолият доирасида унчалик кенг тарқалмаган. Шу муиосабат билан тадбиркор ўз фаолиятини юридик шахс мақомида расмийлаштирмай ҳам юрита олиш имкониятига эга(яъни, бунинг учун корхона тузиш шарт эмас). б). Биргаликда яшовчи бир оила аъзоларининг маблағи ва меҳнатига асосланган оилавий корхоналар . Ушбу шаклдаги корхоналарда ҳам ёллангаи меҳнатдан фойдаланиш назарда тутилмайди.

в). Жисмоний шахснинг ҳуқуқий мулкига асосланган ва иш кучини ёллаш ҳуқуқи билан таъминланган хусусий корхоналар . Ҳозирги шароитда якка тартибдаги савдо корхоналари бизнинг мамлакатда кенг миқёсда ривожлангани йўқ. Чет мамлакатларда эса якка тратибдаги савдо корхоналари умумий савдо корхоналаринипг 70- 75 фоизини ташкил этади. Бу ҳолат энг аввало, кўплаб фаолият юритилаётган савдо корхоналарини хусусийлаштириш шарт- шароитлари билан боғлик. Биздаги фаолият кўрсатаётган савдо корхоналарининг кўпчилик қисми жамоа шаклида хусусийлаштирилмокда. Янги, якка тартибдаги савдо корхоналари ташкил этиш эса таъсисчи ва тадбиркорларнинг бошланғич маблағи етишмаслиги оқнбатида юзага чиқаяпти. 2.Шерикчилик асосида савдо корхоналари икки ёки ундан ортиқ тадбиркорларнинг ўз маблағларини бириктириш орқали ташкил этган юридпк шахс мақомидаги хўжалик юритувчи субъектлар тарзида намоён бўлади. Шерикларининг ҳар бирн савдо корхонасининг вакили бўлиб корхонанинг мажбуриятлари бўйича мулкий жавобгар ҳисобланади. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ тарзда шерикчилик асосидаги савдо корхоналари қуйидаги ташкилий-ҳуқуқий шакллар бўйича тузилади: а). Масъулияти чекланган жамият. Ушбу шаклдаги корхона таъсисчиларининг ҳужжатларида белгиланган улуш миқдори бўйича жорий этилган устав фонди асосида тузилади. Бу корхона вакиллари ўз мажбуриятлари бўйича фақат устав фондига қўшган ҳиссаси доирасидагина мулкий жавобгар ҳисобланадилар.(бу билан масъулияти чекланган жамиятнинг асосий фарқли хусусияти намоён бўлади).| Масъулияти чекланган жамиятнинг юқори бошқарув органи бўлиб унинг

қатнашчилар йиғини ҳисобланади. Фаолиятнинг жорий бошқаруви эса коллегия(дирекция) ёки яккабошчилик (директор) асосида амалга оширилади. Шу билан масъулияти чекланган жамият шаклидаги савдо корхоналарида жорий бошқарувни бажариш мақсадида тузилган ижро этувчи орган таркибида умуман мавжуд корхонанинг қатнашчисн бўлмаган шахс ҳам қатнашиши мумкин. Масъулияти чекланган жамият шаклида тузилган савдо корхоналари устав фондининг энг кам миқдори давлат томонидан белгиланади; б). Қўшимча масъулиятли жамият . Бундай корхоналар ҳисса миқдори таъсисчилар ҳужжатларида белгиланган устав фонди асосида тузилади. Ушбу шаклда тузилган савдо корхоналарининг асосий хусусияти шуки, унинг қатнашчилари бадаллари билан устав фондига жавобгар бўладилар. Унинг етишмовчилиги юзага келганда эса ҳар бир қатнашчи учун бир хил ҳажмда қўшимча мулк орқали ҳисса қўшиши белгиланади. Қатнашчиларнинг мажбурият чегараси таъсисчилар ҳужжатлари асосида кўриб чиқилади. Қўшимча масъулиятли жамият бошқарувининг бажарилиши ҳам худди масъулияти чекланган жамият бошқарув принциплари каби амалга оширилади. Қўшимча масъулиятли жамият шаклида тузилгаи савдо корхоналари устав фондининг энг кам миқдори давлат томонидан белгиланмайди; в) Тўла хўжаликлашган жамият. Бундай корхоналар тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи барча қатнашчиларнинг биргаликдаги мулкий жавобгарлиги асосида тузилади. Ушбу жамиятнинг асосий таъсисчилар ҳужжати бўлиб ҳар бир қатнашчининг улуш ҳажми ва фаолиятдаги иштирок шакли белгиланувчи таъсис шартномаси бўлиб ҳисобланади. Тўла хўжаликлашган жамият (фаолиятини бошқариш унинг барча қатнашчилари томонидан ёки бир киши томонидан амалга

оширилади(айрим ҳолларда, қатнашчиларнинг ваколати бошқа қатнашчилар билан келишув асосида, бир овоздан тасдиқланган ҳолда белгиланади); г). Коммандит. Бу шаклдаги корхоналар бир ёки ундан ортиқ иштирокчиларнинг жамият мажбуриятларига ўзининг барча мол-мулки билан жавобгарлиги ҳамда қатнашчиларнинг мулкий жавобгарлиги асосида тузилади. Бундан ташқари қатнашчиларнинг мулкий жавобгарлиги уларнинг жамият мулкига қўшган ҳиссаси билан чегараланади. Агар коммандит жамиятга икки ёки ундан ортиқ иштирокчилар тўла мажбурият билан таъсис этилсалар, у ҳолда улар корхонанинг қарзлари бўйича биргаликда жавобгар ҳисобланадилар. Коммандит жамияти шаклида тузилган, корхонанинг фаолияти таъсис шартномаси асосида тартибга солиб турилади. Коммандит жамият фаолиятини бошқариш эса фақат тўла мажбурият юклатилган иштирокчилар томонидан амалга оширилади(агарда бундай иштирокчи фақат бир кншидан иборат бўлса, у ҳолда фаолиятни унинг ўзи бошқаради). Қолган иштирокчилар корхонани бошқариш масъул шахснинг фаолиятига аралашиши ва қаршилик кўрсатишга ҳаққи йўқ. Ҳозирги шароитда шерикчилик асосида тузилган савдо корхоналарининг кўлами кенгайиб бормоқда. Уларнинг кўпчилик қисми масъулияти чекланган жамият шаклида тузилган. 3. Корпоратив савдо корхоналари акционерлик жамияти шаклида тузилган юридик шахс мақомидаги хўжалик юритувчи субъектдир. Бундай жамияг номинал қиймати бир хил бўлган акцияларнинг белгиланган миқдори бўйича жорий этилган ўз устав фондига эга бўлиб, фақат ўз мулки чегарасида жавобгар ҳисобланади. Акционерлик жамиятининг юқори бошқарув органи бўлиб унинг умумий акциядорлар йиғини ҳисобланади. Оператив бошқарувни амалга оширувчи, ижро этувчи орган бўлиб,

акционерлик жамиятининг раиси бошчилигидаги акциядорлар идораси намоён бўлади. Шунингдек, акционерлик жамиятида акциядорлар идораси фаолиятини назорат қилиш мақсадида кузатув кенгаши ҳам ташкил этилиши мумкин. Акцион ер л и к жамияти шаклида тузилган савдо корхоналари устав фондин и нг энг кам миқдори давлат томонидан белгиланади. А м алдаги қонунчилик асосида корпоратив савдо корхоналари қуйидаги ташкилий-ҳуқуқий факторларда тузилиши мумкин: а). Счиқ турдаги акционерлик жамияти. Бундай жамият акциялари фонд биржалари ва нобиржа фонд бозорларида олди-сотди орқали ёки акцияларга очиқ обуна бўлиш орқали тарқатилади. Жамиятни ташкил этишда акцияларга очиқ обуна қилиш уиинг таъсисчилари томонидан амалга оширилади. Таъсисчилар акция қийматини устав фондининг 25 фоизидан кам бўлмаган суммасида ва 2 йилдан кам бўлмаган муддатда ушлаб туришга мажбурлар. Очиқ обуна муддати 6 йилдан ошиб кетмаслиги лозим.( Агар ушбу муддат мобайнида акцияларнинг 60 фоиз миқдори обуна қилишга эришилмаса, очиқ турдаги акционерлик жамияти ташкил этилмаган хисобланади. б) ё пиқ т у рдаги акционерлик жамияти. Бу турда г и жамият акциялари фақат таъсисч и лари орасида тарқатилади. Уларнинг биржа ва нобиржа фонд бозорларида сотиш мумкин эмас. Таъсисчилар йиғинида акциялар номинал кийматининг 50 фоизидан кам бўлмаган суммани таъсисчиларнинг ўзлари тўлайдилар. Ҳозирги пайтда бизнинг мамлакатимизда иккала шаклдаги корпоратив савдо корхонларининг ҳам салмоғи юқоридир. Уларнинг кўп қисми чет эл сармояси ҳисобига ташкил этилган. Юқорида кўриб чиқилган савдо корхоналарини ташкил

этишнинг ҳуқуқий асослари шуни кўрсатадики, савдо корхоналарининг фаолияти турли-туман ташкилий-ҳуқуқий шаклларда тузилиши мумкин. Таъсисчилар томонидаи ушбу шаклларнинг муайян танлаш одатда икки босқич орқали амалга оширилади: Биринчи босқичда танланиши керак бўлган фаолиятнинг у ёки бу шакли асосида савдо корхонасининг принципиал шакли аниқлаиади. Бу жараёнда барча етишмовчиликлар, шунингдек, устунлик томонлар турли шаклларда батафсил кўриб чиқилмоғи лозим. Алоҳида шаклдаги савдо корхоналарини ташкил этиш ва ишга туширишдаги асосий етишмовчиликлар ва устунликлар тавсифи 1-жадвалда келтирилган. 1-жадвални муҳокама қилиш орқали қуйидаги тавсияларни келтириш мумкин. Якка тартибдаги корхоналар бир ёки бир неча бир хил турдаги озиқ- овқат ва ноозиқ-овқат махсулотлари билан савдо қилувчи унча катта бўлмаган савдо корхоналарини ишга туширишда энг самарали шакллардан биридир. Таъсисчиларнинг зарурий бошланғич маблағни жамғарганликларига қараб ушбу шаклдан ўртача ҳажмдаги савдо корхонасини тузишда ҳам фойдаланиш мумкин. Шерикчилик асосида корхоналар ўртача ҳажмдаги савдо корхоналарини тузишда энг самарали шаклдир. Лекин ундан унча кагта бўлмаган савдо корхоналарини тузишда(2-3 та шерикларнинг бирлашиши билан), шунингдек, йирик савдо корхоналарини тузишда ҳам (таъсисчилар таркибининг кенгашини ва улар маблағи ҳажмининт етарли миқдорда ошиши билан)имкониятга, шарт-шароитга қараб фойдаланиш мумкин. Корпоратив корхоналар йирик савдо корхоналарини тузишда энг самарали шаклдир. Лекин баъзи ҳолларда ушбу шаклдан ўртача ҳажмдаги мамлакатимиздаги пашмакхоналарни тузишда ҳам фойдаланиш мумкин. (Корхона ҳажмининг куйи чегараси акционерлик жамияти устав фондининг

жорий этилган минимал суммаси буйича бслгиланади). Иккинчи босқичда танланган шакл буйича савдо корхонаси фаолиятининг конкрет ташкилий - ҳуқуқий шакли аниқланади. Ушбу танлов умумий ва индивидуал омиллар қатори билан аниқланади. Бу омилларни муфассал таҳлил қилиш савдо корхонаси фаолиятининг энг самарали, асосли ташкилий – ҳуқуқий шаклини танлаш имкониятини беради. 2.Савдо корхонаси таркибига кирувчи дўкон турларини танлаш. Харидорларга товарларни сотиш муайян ҳудудларда чакана савдо тармоқларини ташкил этувчи белгиланган савдо пунктлари орқали амалга оширилади, лекин маълум бир ҳудуднинг барча савдо пунктлари ҳам чакана савдо тармоқлар таркибига кирмайди. Истеъмол товарларининг маълум қисми аҳолига чакана савдо тармоғидан ташқарида ҳам сотилиши мумкин. Бунга мисол қилиб, ўрмон материалларини ўрмонннг ўзида сотилиши, даврий нашрларни обуна килиниши, товарларни алоҳида бевосита ишлаб чиқарувчи омборидан сотилиши, пойафзал ва кийим кечакларни устахонани ўзида сотилиши кабиларни келтириш мумкин. Савдо корхонаси у ёки бу ҳудудда истеъмол бозорини жорий этишда ва ўзининг сотув пункларини ташкил этишда ўша ҳудудда шаклланган бошқа чакана савдо тармоқлари хусусиятларини, шунингдек, чакана савдо тармоғидан ташқаридаги товарлар сотуви ҳажмини ҳам эътиборга олмоғи лозим. Бундан ташқари ҳар тадбиркор танланган бозор муҳити доирасида энг самарали дўкон турларини шакллантириш учун ҳудудда чакана савдо тармоғини шакллантиришнинг умумий қонун-қоидаларини мукаммал билиши зарур. Чакана савдо тармоғига икки кўринишдаги асосий сотув пунктлар киради. Улар дўконлар ва майда чакана савдо тармоқларидир. Уларнинг савдо хизмати ва ташкилий шакллардаги ўрни мутлақо турличадир. Майда

чакана савдо тармоғи таркибига палаткалар, киоскалар, ларёклар, кўчма дўконлар, савдо автоматлари ва шу кабилар киради. Ушбу сотув пунктлари чегараланган ассортиментда товарлар сотуви билан шуғулланиб, ўзининг савдо залига эга эмас, шунингдек харидорларга қўшимча савдо хизмати кўрсатмайдилар. Бу эса ўз навбатида савдо хизмати кўрсатилиш даражасини пасайтиради. Лекин майда чакана савдо тармоғи савдо корхонасига энг кам ҳаражатлар ҳисобига товарларни харидорларга етказиш имкониятини беради. Шу билан бирга товарлар сотувини харидор учун қулай жой ва вақтда ташкил этилишини таъминлайди. Савдо корхонасининг сотув пунктлари таркибидаги майда чакана савдо тармоғи ёрдамчи сифатида ўрин тутиб, унинг ўзи корхонанинг стратегик ривожланиш мақсад ва вазифаларни амалга оширилишини мустақил равишда таъминлай олмайди. Савдо корхонаси томонидан ташкил этилган сотув пунктлари таркибидаги асосий ўринни дўкон тутади. Унинг бошқа сотув пунктларидан фарқли томони шундаки, унда харидорларга бевосита хизмат кўрсатиш жараёнини ташкил этувчи савдо заллари мавжуд. Шу билан бирга дўкон ўзаро миқдор ва сифат параметрлари бўйича бир неча хилларга ажратилади. Бу эса дўконларни туркумлаш заруриятини белгилаб беради. Бундай туркумлаш, яъни дўконларни таснифи савдо корхонаси бслгиланган фаолиятининг асосий аспектлари билан боғлиқ бўлмоғи лозим. Энг аввало, савдо корхонаси фаолиятининг асосий аспектлари фаолият доираси, истеъмол бозорининг сегменти, танланган бозор муҳити, фаолият ҳажми ва бошқалар билан боғлиқ бўлиши керак. Белгиланган мақсадларга мувофиқ ва савдо корхонаси дўконларининг энг самарали турларини шаклланишига хизмат қилувчи дўконлар таснифини алоҳида аломатлари доирасида кўриб чиқамиз.

1.Харидорларга хизмат кўрсатишнинг асосий контингенти таркиби бўйича барча дўкон икки асосий гуруҳга бўлинади: а)шаҳарлик фукароларга хизмат кўрсатувчи дуконлар (шаҳарларда ёки шаҳар типидаги посёлкаларда ташкил этилган); б) қишлоқ фукароларига хизмат кўрсатувчи дўконлар (қишлоқ аҳоли пунктларида ташкил этилган). Дўконларнинг ушбу бўлинишларини кўриб чиқишда чакана савдо тармоғини ташкил этиш амалиётида қабул қилинган унинг мавжуд шарт – шароитига алоҳида эътибор қаратмоқ лозим. Қишлоқ аҳолиси ўз ҳаридининг 30% гача бўлган ҳажмини ҳозирги пайтда шаҳарларда, товарлар ассортименти кенг шаклланган жойларда амалга оширилади (ички ҳудудий транспорт алоқалари ривожланган баъзи жойларда эса ушбу кўрсаткич янада юқорироқдир). П1у билан бирга шаҳарлик аҳоли ҳам ўз ҳаридини маълум бир қисмини дам олишга, меҳмонхонага, боғ ёки дала ҳовлиларига борганда қишлоқ жойларида амалга оширадилар. Шу туфайли, дўконларни ташкил этишда ҳар доим аҳолининг асосий контингентини мўлжалда тутмок лозим. 2.Аҳоли пунктлари ҳудудларда жойлашганлиги ҳарактерига кўра шаҳарларда ташкил этилган дўконлар икки асосий гуруҳга бўлинади: а) бевосита турар жойлар ҳудудида жойлашган дўконлар; б) умумий шаҳар аҳамиятдаги жойларда жойлашган дўконлар. Дўконларни жойлашув ҳарактери бир неча омиллар орқали аниқланади. Масалан, шаҳарнинг катта-кичиклиги ва режа бўйича тузилиши; ички ҳудудий транспорт алоқалари; алоҳида яшаш жойлари ва маъмурий туманлардаги аҳолининг зичлиги; ишлаб чиқариш, маъмурий ва маданий- маърифий объектларнинг жойлашганлиги. Аммо, энг муҳим омил, истеъмолчиларнинг асосий талабларини қондиришга қаратилган

функционал йўналиш бўлиб ҳисобланади. Биринчи гуруҳдаги дўконлар товарларга бўлган оммавий ва доимий талабни қондиришга қаратилган (озиқ-овқат турларининг асосий гуруҳлари, хўжалик товарлари, галантерея ва парфюмерия товарлари, ноозиқ-овқат товарларининг бошқа бир қатор кундалик эҳтиёжга мўлжалланган товарлари). Шунинг учун, дўконлар жойлашувини белгиловчи омил - пиёдалар учун қулай бўлган радиус ҳисобланади (у одатда 500 метр чегарасида белгиланади). Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, бозор иқтисоди ривожланган мамлакатларда дўконлар жойлашувини белгиловчи ушбу омил унчалик аҳамият касб этмайди. Чунки,у ерларда ҳар бир оилада ўзларининг автомашпналари бўлиб, бундай товарлар хариди ҳафтада бир марта амалга оширилади. Бу гуруҳдаги дўконлар жойлашувини турар жой орасидаги пиёдалар йўлларини ҳисобга олиш орқали ташкил этиш талаб этилади. Иккинчи гуруҳдаги дўконлар истеъмолчиларнинг товарларга бўлган даврий ва эпизодик эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлиб, улар учун баъзи-баъзида ташкил этилади. Шунинг учун, бу ерда пиёдалар учун қулай бўлган радиус муҳим аҳамият касб этмайди. Харидорлар учун бош омил бўлиб, тақдим қилинаётган товарларнинг кенг танлаш имконияти ва трнспорт қулайлиги ҳисобланади. Бундай дуконлар ҳудудий концентрациясининг энг самарали шакллари -умумий шаҳар марказлар, маъмурий туман марказлари, йирик транспорт магистраллари, темир йўл, автовокзал, йирик бозорлар атрофидаги ҳудудлар ва шу кабилардир. Қишлоқ жойларида ҳам биринчи гуруҳдаги дўконлар қишлоқ барча ҳудудларида, барча аҳоли пунктларида жойлашади. Шу билан бирга иккинчи гуруҳдаги дўконлар эса одатда фақат марказлашган ҳудудда жойлашади(йирик, қишлоқ аҳоли пунктларида, маъмурий, ишлаб чиқариш, маданий-маърифий ва бошқа обьектлар жойлашган ерларда).

З.Дўкон турларини классификацияси. Товарларга ихтисослашганлиги бўйича дўконлар қуйидаги асосий гуруҳларга бўлинади: А) универсал; Б) комбинациялашган; В) ихтисослашган; Г) тор ихтисослашган; Д) ихтисослашмаган; Дўконларнинг товарга ихтисослашганлик чегараси танланган савдо корхонасининг истеъмол бозоридаги сегменти ва мувофиқ келувчи бозор муҳити бўйича белгиланади. Универсал дўконлар барча асосий гуруҳдаги озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарлар билан савдо қилади. Шу боис универсал озиқ-овқат дўконлари ассортиментлари таркибига ноозиқ-овқат товарларининг бир неча гуруҳдаги турларини киритишлари мумкин. Ноозиқ-овқат универсал дўконлари ҳам ўз навбатида озиқ-овқат товарларининг баъзи турлари билан савдо қилишлари мумкин. Универсал дўконлар истеъмолчилар талабини комплекс қондирувчи имкониятга эга бўлгани туфайли харидорлар учун энг қулай дўконлар ҳисобланади. Универсал дўконлар гурли ассортиментдаги товарларни ўзида мужассамлаштириш орқали ўз тузилма бирликлари доирасида ўзининг чуқур ихтисослашганлик даражасини таъминлайди. Шуни ҳам алоҳида англамоқ лозимки, универсал дўконлар энг мураккаб бошқарилувчи объект бўлиб, менежерлардан ўта эҳтиёткор ва ишбилармонликни талаб қилади. Комбинациялашган (ёки комплекс) дўконлар турли гуруҳдаги товарлар билан савдо қилади. Ушбу дўконлар алоҳида тоифадаги харидорларнинг эхтиёжларини комплекс қондиришга мўлжалланган. Энг кўп тарқалган

комбинациялашган дўконларга “Болалар учун товарлар”, “Аёллар учун товарлар”, “Уй товарлари”, “Дам олиш товарлари”, “Спорт моллари”, “Парҳез маҳсулотлар” ва бошқа бир қанча дўконлар мисол бўла олади. Бу мисоллардан шу нарса кўринадики, комбинациялашган дўконлар ноозиқ-овқат товарлари билан савдо қилиш учун ҳам, озиқ-овқаг товарлари билан савдо қилиш учун ташкил этилиши мумкин. Ушбу дўконлар алоҳида контингент харидорларнинг эҳтиёжларини комплекс қондириш орқали савдо корхонаси фаолияти учун танланган бозор муҳитини кенгайишига имконият яратади. Ихтисослашган дўконлар одатда умумий талабни бирлаштирувчи икки-уч гуруҳ товарлари билан савдо қилади. Бунга мисол қилиб кийим, пойафзал дўконлари, хўжалик моллари дўконлари, нон махсулотлари дуконлари, гўшт-балиқ маҳсулотлари дўконлари ва бошқа бир қатор бир турдаги маҳсулотга бўлган умумий талабни қондиришга мўлжалланган дўконларни келтириш мумкин. Чакана савдо тармоғи таркибида ихтисослашган дўконлар жуда кенг тарқалган. Истеъмол бозорида белгиланган сегмент бўйича ўз фаолиятини чегаралаш орқали савдо корхонаси алоҳида товарларга бўлган харидорлар эҳтиёжларини знг юқори даражада олиш | имкониятига эга бўлади. Шу билан бирга, харидорларга кенг қўшимча хизмат кўрсатилишига танланган ихтисослик бўйича юқори малакали персоналлар таркибини шаклланишига эришилади. Тор ихтисослашган дўконлар битта гуруҳдаги товарлар савдоси билан шуғулланади. Тор ихтисослашган дўконлар аёллар пойафзаллари, электр ёритиш ускуналари, асбоблар, эркаклар куйлаклари ва бошқа кўринишларда ташкил этилади. Бозор сегментини чегаралаш ва янада кенгайтириш, харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини мувофиқ равишда кўтариш орқали ушбу турдаги ихтисослашган дўконлар шаклини танлаш истеъмол

бозори коньюнктурасининг ўзгариб туриши билан боғлиқ бир қатор хавф- хатарларни туғдиради. Ушбу хавф-хатарларни энг оммавий талаб товарлари ва ўз ҳаётийлик даврининг дастлабки босқичларида турган талаб доирасидаги товарлар бўйича ўз фаолиятини тор ихтисослаштириш орқали бартараф қилинади. Ихтисослашмаган (ёки аралаш) дўконлар умумий талаб билан ўзаро боғлиқ бўлмаган турли гуруҳдаги товарлар билан савдо қилади. Универсал дўконлардан | фарқли ўлароқ ихтисослашмаган дўконлар озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарлари гуруҳларини чегараланган номенкулатурада тақдим қилади. Ушбу шаклдаги ихтисослашмаган дўконлар одатда қишлоқ жойларида ташкил этилади. Юқорида кўриб чиқилган товарларга ихтисослашган дўкон шаклларини ўрганиш| вақтида шунга алоҳида эътибор қаратмоқ лозимки, ҳозирги пайтда товарларга ихтисослашган дўконларнинг кўпчилик қисмидаги ассортимент профиль чегараси ювилиб кетган манзарани эслатади. Ихтисослашган ва тор ихтисослашган дўконларнинг бир қанчасида биз мавжуд товарлар ассортиментига хос бўлмаган ва дўконнинг ихтисослигига зид бўлган бир талай товарларга дуч келамиз. Бу эса амалиётчилар орасида бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида товарларга ихтисослашган дўконлар ўз аҳамиятини йўқотган деган мулоҳаза юзага келишига сабаб бўлмоқда. Аммо бу мулоҳазани кенг доирада бахс-мунозара этиш орқали кўриб чиқиш лозим. Истеъмол бозорининг барқарор ривожланмаслиги шароитида мувофиқ бозор муҳитини излаш, савдо корхонаси ривожланишининг дастлабки босқичларида “омон қолиш” учун белгиланган “ювилиб кетган” ассортимент профиль чегараси жорий мақсадларни амалга оширишда тадбиқ қилиниши мумкин. Страгегик келажак нуқтаи назаридан эса, унинг

ихтисослигига мувофиқ шакл танлови катъий белгиланиши лозим. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатадики, айнан шу танлов савдо корхонаси ривожланишининг стратегик мақсадларини шакллантириш ва амалга оширишга замин яратади. Демак, маълум ихтисосликка мувофиқ шакл танлови самарали савдо менежментининг муҳим шарти ҳисобланади. 4.Дўкон турларини классификациялаш тамойиллари. Товарлар сотишнинг белгиланган усуллари бўйича дўконлар қуйидаги асосий гуруҳларга бўлинади: а). харидорларга якка хизмат кўрсатувчи дўконлар; б). товарларни ўз-ўзига хизмат кўрсатиш усулида сотувчи дўконлар; в). Товарларни намуна ва каталоглар бўйича сотувчи дўконлар. Алоҳида дўконлар турли усуллар билан савдо қилишлари мумкин. Аммо уларни танлаш жараёнида аҳолига энг кўп товар сотиш имкониятига эга бўлганлари кўриб чиқилмоғи лозим. Харидорларга якка хизмат кўрсатувчи дўконлар савдони сотувчилар орқали амалга оширадилар. Савдо хизмати кўрсатилишининг ушбу технологияси танлови энг аввало, сотиладиган товарлар ассортимент спецификаси билан аниқланади. Биринчи навбатда бундай танлов қимматбахо, кичик габаритли товарлар савдоси билан шуғулланувчи ихтисослашган ва тор ихтисослашган дўконларга тавсия қилинади. Чунки, бу дўконлардан савдо жараёнида харидорларга катта ҳажмдаги маслаҳатлар бериш талаб этилади. Бундан ташқари бу хилдаги дўконлар стандартларга қийин мувофиқ келувчи, дастлабки қадоқланган фасовкага мос келмайдиган товарлар савдоси билан шуғулланганлиги учун ҳам (гўшт, тирик балиқ ва

бошқалар) харидорларга якка тартибда хизмат кўрсатишга мажбурлар. Бундай дўконлар танловининг мезони бўлиб товарларни бутлигини сақлашнинг зарурлиги ҳам ҳисобланади (агар дўконлар тасодифий контингент харидорлари жойларида ташкил этилган бўлса, масалан: бозорларда, автобус ва темир йўл станцияларида). Товарларни ўз-ўзига хизмат кўрсатиш усулида сотувчи дўконлар товарларни харидорлар томонидан эркин танлаб олиш принципига асосланади. Бундай дўконлар оддий ассортиментдаги оммавий талаб товарларини сотишда энг самарали ҳисобланади (масалан, универсамлар). Шу билан бирга харидорларга яхши таниш бўлган, барқарор характердаги товарларни сотишда ҳам ушбу турдаги дўконлар мақсадга мувофиқдир. Бундан ташқари шу турдаги дўконларни танлаш юқори интенсив харидорлар қатори учун ҳам энг самарали ҳисобланади. Сотувнинг ушбу усули персоналлар сонининг иқтисод қилинишига имконият яратади. Товарларни намуна ва каталоглар бўйича сотувчи дўконлар савдони дастлабки товар билан таништириш ва ҳисоб-китоб қилиш асосида амалга оширади. Ҳарид қилинган товарларнинг харидорлар уйларига етказиб берилишини таъминлайди. Бундай технологияни танлаш энг аввало, техник мураккаб ва катта габаритдаги товарлар билан савдо қилувчи дўконлар учун энг самаралидир(телевизорлар, музлатгичлар, кир ювиш машиналари, автомобиллар, мебеллар, қурилиш материалларининг асосий турлари). Товарларнинг намуналари салонлар ва омбор-дўконларга жойлаштирилади. Каталоглар бўйича савдо мураккаб ассортиментдаги ноозиқ-овқат товарларининг барча асосий гуруҳлари, битта дўкон доирасида танлаш имконияти таъминланмаган товарлар учун ҳам ташкил этилиши мумкин.

Товарлар сотуви усулини белгиловчи танлов дўконининг савдо- технологик жараёнлари ва харидорларга хизмат кўрсатиш даражаси асосини шакллантиради. Бундан ташқари, у дўконнинг персоналлари сонига, товар заҳиралари ҳажмига, товар айланишини таъминлаш бўйича ҳаражатлар даражасига ва савдо корхонасининг иқтисодий самарадорлигини белгиловчи бошқа кўрсаткичларига бевосита таъсир этади. Сотиладиган товарларнинг нархлари даражаси бўйича дўконлар қуйидаги асосий гуруҳга бўлинади: а) ўрта даражадаги нархларда савдо қилувчи дўконлар; б) паст даражадаги нархларда савдо қилувчи дўконлар; в) энг юқори даражадаги нархларда савдо қилувчи дўконлар. Ушбу дўконларнинг туркумланиши тизими бозор ; иқтисодиёти тизимига ўтиш даврида аҳолининг пул даромадлари дифференциациясини чуқурлаштиришга қаратилган бўлиб, бизнинг амалиётимизда янги тизим ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўсатадики, дўконларнинг барча туркумланиши даромад даражасидан келиб чиққан ҳолда товарлар ва савдо хизматларига бўлган реал, талабни мувофиқлаштириш орқали харидорларга хизмат кўрсатиш ва ассортимент даражасини чуқур дифференциялаш имконини яратади. Ўрта даражадаги нархларда савдо қилувчи дўконлар турли контингент харидорларнинг талабларини қониқтирувчи нархларда товарларни кенг ассортиментини шакллантириш имкониятига эгадир. Паст даражадаги нархларда савдо қилувчи дўконлар ўрта сифат даражасидаги арзон товарлар ҳисобига ўз ассортиментини шакллантиради. Бундан ташқари ушбу турдаги дўконларда қўшимча ҳаражатлар талаб

қилувчи савдо хизмати даражаси мезони ҳам паст бўлади. Бундай дўконлар одатда кам даромадга эга бўлган харидорларга хизмат кўрсатиш учун ташкил этилади. Энг, юқори даражадаги нархларда савдо қилувчи дўконлар савдо корхонаси томонидан танланган бозор муҳити энг юқори даромад эгаларига юқори даражадаги нарх бу ерда, дўконнинг ассортимент тўплами, махсулотнинг юқори сифати, кенг қўшма савдо хизмати, шунингдек, савдо зали интеръерини шакллантириш билан боғлиқ бўлган юқори даражадаги ҳаражатларга асосланади. усуллари бўйича дўконлар қандай гуруҳларга бўлинади?

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 2.И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 3. Бланк И.А. «Торговый менеджмент», «Украинско-финский институт менеджмента и бизнеса». Киев 1997 г. 4 Лукашевич В.В. «Основы менеджмента в торговле», Москва, «Экономика» 1998 г. 5. Хисрик Р., Джексон Р. «Торговля и менеджмент», Москва, «Филин» 1995 г. 6. Гревнов А.И. и др. «Совершенствование управления торговлей», Москва, «Экономика» 1990 г. 7. Торговое дело: Экономика, маркетинг, организация. М.: Инфра-М, 2002, С.560 8. Том Хопкинс. Исскуство торговать. М.:2002, С.416 9. Петров П.В., Соломатин А.Н.Экономика товарного обращения. М.: Инфа-М, 2001, С.220 10. Поведение потребителя. Практикум. Минск. Новое знание, 2002, С.123 11. Коммерческо-посредническая деятельность на товарном рынке. Учебник под ред. Проф. А.В.Зверьянова. Екатеринбург,2002, С.560 12. Юлдашев Н.К., Козоков О.С. Менежмент. Т.: Фан, 2004, С.213 13. Вергилес Э.В. Менеджмент (практические навыки): Учеб. пособие – М. 2004.-80с.

14. Воронина Э.М. Менеджмент предприятия и организации: Учебно- практ. пособ. - М.: 2004.-256 с. 1 5 .Босчаева З. Н. Управление экономическим ростом. М.: ЗАО « Экономикс», 2004 1 6 .Развитие организации и Н R -менеджмент. М.: Независимая фирма «Класс», 2004 1 7 .Майкл У. 50 Методик менеджмента. 2004 18 .Волгин В.В. Тор говые операции. М.: 2004 19 .Ласкина Н.В. Международное торговое дело. М.: Экономика, 2004 20. www . edu . ru 21. www . economics . ru 22. www.torg.uz 23. www.uzbussines.unitech.uz 24. www.cer.uz

O'xshashlar

Савдо менежментининг стратегияси.

Савдо менежментининг функциялари ва механизми

Савдо менежментининг моҳияти ва вазифалари.

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари