Razdel turizmni rejalashtirishning strategik jihatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Razdel turizmni rejalashtirishning strategik jihatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Razdel turizmni rejalashtirishning strategik jihatlari Reja: 1. O‘zbekiston Respublikasida turizmni rivojlantirish siyosatining asosiy yo‘nalishlari 2. Strukturaviy reja v uning mazmuni 3. Turizm ob’ektlarini joylashtirish printsiplari va xususiyatlari 4. mavsumiylikning turizmni rivojlatirish va uning samaradorligiga ta’siri, rejalashtirishda uni hisobga olish

1. O‘zbekiston Respublikasida turizmni rivojlantirish siyosatining asosiy yo‘nalishlari «Turistik siyosat» tushunchasi turizm ommaviy ijtimoiy-iqtisoiy hodisaga aylanib, iqtisodiyotda sezilarli rol o‘ynay boshlashi bilan paydo bo‘ldi. Turistik siyosat – ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, tashqi siyosiy, madaniy va boshqa tusdagi metodlar, ta’sirlar va tadbirlar tizimi bo‘lib, u turistik faoliyat, turistik tarmoqni boshqarish va muvofiqlashtrish, uning rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib berishga javobgar bo‘lgan parlamentlar, hukumatlar, davlatlar, tijorat va xususiy tashkilotlar, assotsiatsiyalar va muassasalar tomonidan amalga oshiriladi. Turistik siyosatda asosiy yo‘nalish vakolatli organlar tomonidan turizmni rivojlantirishga ongli ravishda ta’sir ko‘rsatishi hisoblanadi. U belgilangan va amalga oshiriladigan bosqichdan kelib chiqib, turistik faoliyat bilan shug‘ullanadigan davlat, mintaqaviy va alohida korxonalarning siyosatini ajratib ko‘rsatish mumkin. Davlat turistik siyosati davlatning umumiy siyosati tizimida turistik faoliyatning o‘ziga xos qirralarini namoyon qiladi. Mamlakatimizda turizm sohasidagi davlat siyosati O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi qonundan kelib chiqib belgilanadi. Unda bu sohaning asosiy yo‘nalishlari bayon qilingan. Turizmga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatilishi zarurligi jahon amaliyotiga mos tushadi. Masalan, 1989 yil aprelda qabul qilingan Turizm bo‘yicha Gaaga deklaratsiyasida shunday deyilgan:

«Turizm davlat organlari, shuningdek mintaqalar va turistik sanoat hokimiyatlari tomonidan kompleks va izchil asosda ushbu hodisaning barcha qirralarini hisobga olgan holda rejalashtirilishi kerak». Mamlakat xalq xo‘jaligida turizm iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi ahamiyatga egaligi va ilmiy-texnika taraqqiyoti va odamlarda bo‘sh vaqt ko‘payib borishi bilan milliy turistik ma’muriyatlarning huquq va majburiyatlarini ularni xalq xo‘jaligining boshqa yirik sektorlari ega bo‘lgan darajaga tenglashtira borib, kengaytirish zarur tuyuladi. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish siyosati – turistik faoliyatning turli jihatlariga taalluqli bo‘lgan qoidalar paketidir. Ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi:  mamlakat yoki mintaqani rivojlantirishning umumiy siyosatiga mos kelish;  turizmni, turistik infratsrukturani, diqqatga sazovor joylarni, faoliyat turlarini va turistik mahsulot bozorlarining mavjud modellarini tadqiq qilish va tahlil etish asosida shakllanish;  ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik omillarni hisobga olish. Milliy va mintaqaviy vazifalar yakka tartibdagi, guruhiy yoki shaxsiy manfaatlardan ustun turadi. Lekin umumiy siyosat shunday tuzilishni belgilab berishi kerakki, toki uning doirasida har qanday mulkchilik shaklidagi turistik korxona samarali faoliyat ko‘rsatsin. Turistik siyosatni ishlab chiqishda quyidagi asosiy masalalar nazarda tutiladi: 1) iqtisodiy foydalar – daromadlarni oshirish, aholining bandligini ta’minlash, chet el valyutasini olish, davlat daromadlarini ko‘paytirish, turizmdan xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarini rivojlantiruvchi katalizator sifatida foydalanish;

2) ijtimoiy foydalar – xorijiy turizmni madaniyatlararo almashish va rivojlantirishni rag‘batlantirish, mahalliy aholining ma’rifiy bilimlarini oshirish, ichki turizmni rivojlantirishni ta’minlash; 3) atrof-muhitni saqlab qolish sohasidagi vazifalarni hal qilish. Turizm siyosatini rejalashtirishda quyidagi talablar bajariladi:  xalqaro va ichki turizmning eng maqsadga muvofiq shakllari va turlarini tanlab olish. Alohida mamlakatda yoki yirik mintaqada turizmning bir qancha shakllari va turlarini, ba’zi zonalar (rayonlar)da uning faqat bitta shaklini nazarda tutish mumkin. Lekin, shunday sharoitlarda ham sifatli turizmni, ayniqsa qabul qiluvchi markazlar va rayonlarda, rejalashtirish lozim;  turizmning turlarini bozorning rivojlanishi darajasidan qat’i nazar, turistlarning keng doriasini jalb qila oladigan va atrof-muhit hamda jamiyat bilan (hatto unchalik katta bo‘lmagan iqtiosdiy foyda holatida ham) moslasha oladigan shakllariga mo‘ljallashtirish;  rivojlanishning yo‘l qo‘yiladigan darajasiga erishish, ya’ni turizmning rivojlanishini cheklash, uni o‘rta darajada ushlab turish yoki u iqtisodiyotning muhim sektorida aylanadigan darajada rag‘batlatirish;  rivojlantirish sur’atlarini tanlab olish – sekin, o‘rta yoki jadallashtirilgan. Agar hatto turizmni tez rivojlantirish uchun barcha sharoitlar bo‘lganda ham rejalashtirishda bunday sur’atlarga to‘sqinlik qiluvchi holatlarni nazarda tutish kerak. Buning uchun quyidagi chora-tadbirlar rejada nazarda tutilgan bo‘lishi lozim:  ijtimoiy (mahalliy aholi tomonidan faoliyatning yangi turlarini o‘zlashtirish, tegishli kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash);

 qurilishga oid (turizm infrastrukturasi va ob’ektlarini rivojlantirish);  iqtisodiy (turizmni rivojlantirishni xalq xo‘jaligining boshqa sohalari bilan bog‘lash). Turizmni rivojlantirish siyosatining barcha masalalari o‘zaro shartlangan va strukturaviy rejada nazarda tutilgan bo‘lishi shart. 2. Strukturaviy reja va uning mazmuni Strukturaviy reja (milliy, mintaqaviy, mahalliy) – quyidagilarni belgilaydigan elementlar yig‘indisidir: turizmni uning barcha shakllarida (kurortlar, shahar turizmi va h.k.) rivojlantirish mintaqalari va zonalarini; asosiy va qo‘shimcha turistik diqqatga sazovor joylarni; ichki transport aloqalari va ekskursiya marshrutlari, ularni rivojlantirishning bosqichma-bosqichligini. Strukturaviy rejani ishlab chiqish bir qator asoslashlarga tayanadi. Ulardan asosiysi turizm sohasidagi siyosatning vazifalari va yo‘nalishlari, uni rivojlantirish shakllarini tanlab olish bo‘yicha tavsiyalar hisoblanadi. Bunday rejaning muhim elementlari – asosiy turistik diqqatga sazovor joylarning, joylashtirish vositalari, mavjud va rejalashtirilayotgan transport ob’ektlarining, turistik elementlarning tipi va joylashgan o‘rni va boshqalardir. Strukturaviy rejalashtirish jarayonida atrof-muhit, yerdan foydalanish, yerga egalik qilish, ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarga taalluqli elementlarni analiz va sintez qilish amalga oshiriladi. Bunda ta’mir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar ham ko‘rib chiqiladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: turizm uchun yaraydigan iqlimiy sharoitlar; turizmni rivojlantirish uchun

qiziqish uyg‘otadigan yer uchastkalarining oylashishi; istiqbolli turistik marshrutlarning o‘tkaziq potentsiali; turizmning boshqa shakllarini rivojlantirish foydali bo‘lgan rayonlarning mavjudligi; turizm sohasida ishlash uchun mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik; iqtisodiy rivojlantirishga muhtoj rayonlarning mavjudligi va joylashgan o‘rni. Strukturaviy rejalashtirish mamlakat (mintaqa)ni rivojlantirish xususiyatlari va siyosatini hisobga olgan holda, yangi original g‘oyalar va metodlardan foydalanib amalga oshiriladi. Strukturaviy rejani ishlab chiqishda tegishli mamlakat yoki mintaqaga kirish, ya’ni kirish punktlarining mavjudligini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Uzoq masofalarga sayohat qiluvchi turistlar uchun aeroportlar, quruqlikdagi chegara punktlari va dengiz portlari shular jumlasiga kiradi. Kirish «darvoza»lari u yoki bu mintaqada turizmni rivojlantirish boshlangunga qadar belgilab olinadi va turistik faoliyat rejalashtirilayotganda e’tibordan chetda qolmasligi shart bo‘lgan omil hisoblanadi. Katta bo‘lmagan mamlakatlarda odatda bitta kirish punkti bilan chegaralinib qolishadi, katta shaharlarda ular bir nechta bo‘ladi. Bu turistlarga bir punktdan kirib boshqasidan chiqib ketishiga imkon beradi. Bunda ular avvalgi punktga qaytib kelish uchun xarajat qilib o‘tirmaydilar va shu tariqa mablag‘ tejab qoladilar. «Davrozalar» kontseptsiyasi bilan har bir kirish punktida yoki uning yonida turistlar to‘planishi zonalarini yaratish printsipi bog‘langan. Bu zonalar sayohat qilishning boshqa puntklariga o‘tishni yoki tur (sayr) tugaganan keyin uyiga qaytib ketishga tayyorlanayotgan turistlarning tunashi uchun turistik ob’ektlar va xizmatlarni o‘z ichiga olishi zarur. Bu yerda turli xil ko‘ngilochar ob’ektlarning, jumladan tijorat markazlari va

magazinlarning bo‘lishi shart. Turistlar ko‘plab to‘planadigan rayonlar turizm sohasidagi bandlik va mahalliy aholi uchun daromadlarni ta’minlaydi. Agar milliy va mahalliy «darvozalar» yirik shahar yoki uning yonida joylashgan bo‘lsa, u turistlar to‘planadigan bosh va mintaqalararo punkt hisoblanadi. Strukturaviy rejalashtirishning eng muhim printsiplaridan biri turistik diqqatga sazovor joylar va faoliyat turlarining guruhiy tashkillashtirilishidir. Yaxshi plyajlar, milliy parklar, tog‘ chang‘i qiyaliklari, katta arxeologik qazilmalar va tarixiy ob’ektlar unda alohida o‘rin tutadi. Ko‘rsatilgan ob’ektlar atrofida turli ko‘ngilochar elementlar joylashishi kerak. Ularning guruhlashtirilishi turistlarning bir kelishda ko‘plab kelishiga, ularning bu yerda bo‘lish muddatining ortishiga ko‘maklashadi, bu esa infrastruktura yaratishni arzonlashtiradi va turlarni tashkil qilish uchun ancha qulaydir. Bunday yondashuv birorta asosiy diqqatga sazovor joydan uzoq bo‘lmagan yerda qo‘shimchalarini yaratishga imkon beradi. Ba’zi hollarda ikkilamchi elementlar ushbu rayonning o‘zida bo‘lib faqat jihozlashga muhtoj bo‘lishi, boshqa hollarda esa ularni boshdan boshlab rivojlantirish zarur bo‘lishi mumkin. Masalan milliy park yoki tarixiy shahar yaqinida mahalliy raqs va musiqa ansambllari chiqish qilish uchun qo‘shimcha diqqatga sazovor joy qurish mumkin, shuningdek xalq hunarmandchiligi mahsulotlarini namoyish qilish va sotish uchun ham shunday qilish mumkin. Milliy darajada turizmni rivojlantirishni strukturaviy rejalashtirishning muhim printsipi mintaqalarni yoki qurilish zonalarini tanlash hisobalanadi. Ayniqsa tarmoqni rivojlantirishning katta hajmlari nazarda tutilayotgan joylarda bu printsipga alohida rioya qilish kerak.

Keng yoyib tashlangan qurilishdan farqli ravishda turizm ob’ektlarining bir joyda to‘plangan holda joylashishi bir qator ustunliklarga ega. Ular sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin:  kompleks qurilishni rejalashtirish va qurilish, loyihalash va ekologiya sohasida nazoratni amalga oshirish uchun eng yaxshi imkoniyatlar;  transportda borish va boshqa infrastrukturalaridan foydalanishni samaraliroq ta’minlash;  turistik ob’ektlarning qulay va yaqin joylashishi;  ob’ektlar va xizmatlarni ixtisoslashtirishni kengaytirishning imkoniyatlari mavjudligi;  ma’lum zonalarda ekologik va ijtimoiy-madaniy tusdagi salbiy ta’mirlarni to‘xtatib turish. Turistik mintaqalarni rejalashtirish nuqtai nazaridan mantiqiy birliklar hisoblanadi. Ular quyidagilarning mavjudligini hisobga olgan holda tanlab olinadi: muhim turistik diqqatga sazovor joylar, faoliyatning chegaradosh turlari, mintaqaviy «darvoza»lar tashkil qilish uchun yaxshi kirish joylarining mavjudligi, ichki transportning rivojlanganligi yoki uni rivojlantirish uchun imkoniyatlar, shuningdek kompeks turistik ob’ektlar qurish uchun zarur hududning mavjudligi. Iloji boricha rivojlantirish mintaqasida turistik markaz yaratishni nazarda tutish lozim. Unga kelish oson bo‘lishi, ushbu rayondagi boshqa punktlar bilan transport aloqasiga ega bo‘lishi, shuningdek turistik ob’ektlar va xizmatlar to‘plamiga ega bo‘lishi zarur. Har bir rivojlantirish rayoni uchun turizmning umumiy tipi va hajmlarini ko‘rsatish zarur. Bunga joylashtirish birliklarining sonini aniqlash orqali erishiladi, bu birliklar soni quyidagi omillarni belgilab beradi:

rivojlantirish siyosati, diqqatga sazovor joylarning turlari, yetishish imkoniyati, o‘tkazish potentsiali, ekologik va ijtimoiy-madaniy sharoitlar. Joylashtirish potentsialini belgilash – tegishli rayonni rivojlantirishni yanada batafsilroq rejalashtirish, shuningdek taklif qilinayotgan loyihalarga nisbatan qarorlar qabul qilish uchun mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. Strukturaviy jihatdan turistik va ekskursiya marshrutlarini belgilab olish zarur. Ular xushmanzara hududlar bo‘ylab, alohida qiziqarli joylarda to‘xtagan holda o‘tishi kerak. Bunday oraliq punktlarida keluvchilarga xizmat ko‘rsatuvchi ob’ektlar (restoranlar, magazinlar va boshqalar) yaratish, mahalliy piyoda ekskursiyalar, ixtisoslashgan diqqatga sazovor joylarni borib ko‘rish va xalq og‘zaki ijodiyoti tomoshalarini ko‘rishni tashkillashtirish lozim. Ekskursiya marshrutlarini aylana bo‘ylab joylashtirish kerak, undan ko‘zlangan maqsad oldin o‘tilgan yo‘ldan yana qaytib yurmaslikdir. Strukturaviy rejani bosqichlarni (birinchi ikkinchi, uchinchi) asoslab bergan va ko‘rsatgan holda uzoq muddat davomida turizmni rivojlantirishni bosqichma-bosqich ta’minlashni hisobga olib ishlab chiqish zarur. Ulardan har birining davomiyligi odatda 5 yilni tashkil qiladi (ba’zan ko‘proq ham bo‘lishi mumkin) va quyidagi omillarga bog‘liq bo‘ladi: mintaqa (rayon)ga kela olish sifati, infrastrukturani yaratish muddatlari, diqqatga sazovor joylar va ob’ektlarni rivojlantirish va qayta ta’mirlashning maqsadga muvofiqligi, rayon (zona)ning iqtisodiy va ijtimoiy imkoniyatlari va boshqalar. 3. Turizm ob’ektlarini joylashtirish printsiplari va xususiyatlari Rejalashtirish jarayonida turizm ob’ektlarini joylashtirishning konkret joylarini tanlashda quyidagi asosiy mezonlar hisobga olinadi:

 ushbu rayon yoki uning atroflarida diqqatga sazovor joylar (plyaj, dengiz bo‘yi zonasi, arxeologik yoki tarixiy ob’ektlar va sh.k.)ning mavjudligi. Rejalashtirilayotgan qurilish mavjud ob’ektlarning joylashgan joyiga suqilib kirmasligi kerak;  mahalliy iqlimiy sharoitlarning qulayligi;  asosiy va yaqin orada joylashgan ob’ektlar atrofidagi jismoniy muhitning jozibadorligi;  rayon uchun iqtisodiy va ekologik zararsiz qurilishi mumkin bo‘lgan hududning mavjudligi va maydoni;  turistik «darvoza»lardan tegishli rayonga va undan boshqa ob’ektlarga, ushbu mintaqadagi diqqatga sazovor joylarga chiqish imkoni;  har xil infrastruktura turlarining (avvalambor transport, suv, elektr energiyasi bilan ta’minlanganlik)mavjudligi, ularning ma’qul tushadigan sarflar bilan mos ravishda rivojlantirilishi;  haddan ortiq havo, suv ifloslanishi yoki shovqin va ekologik tusdagi boshqa muammolar yo‘q bo‘lgan umumiy maydon mavjudligi;  mahalliy hokimiyat va aholining turizmni rivojlantirishga ijobiy munosabati va bu sohada hamkorlik qilishga tayyor ekanligi;  rayonda turistik faoliyat bilan shug‘ullanish uchun mehnat resurslarining mavjudligi. Agar odamlar chetdan jalb qilinadigan bo‘lsa, rejada ularni turar joy, kommunal ob’ektlar va xizmatlar bilan ta’minlashni nazarda tutish zarur. Mahalliy sharoitlar, holatlar va rejalashtirilayotgan ob’ektning tipidan kelib chiqib, qo‘shimcha mezonlar hisobga olinishi mumkin.Rejalashtirishning sal kechroq bosqichlarida rivojlantirishni hisobga olgan holda yaqin joylashgan zonalarni o‘zlashtirishni nazarda

tutish ham muhimdir. Bu yerdan foydalanish va infrastruktura bilan bog‘liq muammolarning yuzaga kelishini bartaraf etishga ko‘maklashadi. 4. Mavsumiylikning turizmni rivojlantirish va uning samaradorligiga ta’siri, rejalashtirishda uni hisobga olish Turizmning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri mavsumiylik bo‘lib, u turistik korxonalarning me’yorli ishlashini qiyinlashtiradi, iqtiosdiy, ijtimoiy va tashkiliy-texnik tusdagi noqulay oqibatlarni keltirib chiqaradi. Mavsumiylik – turistik oqimlarning unchalik katta bo‘lmagan vaqt oralig‘ida ma’lum joylarda to‘planishi xususiyati. Iqtisodiy nuqtai nazardan mavsumiylik bir xildagi iqlimiy va ijtimoiy omillar ta’siri ostida turistik xizmatlar va tovarlarga turistik bozordagi talab va taklifning har yili tebranib turishidir. Mavsum – turistlar oqimining eng ko‘paygan vaqtidir. Ikki mavsum mavjud bo‘lganda (yozgi va qishki) ular orasida mavsumlararo vaqt bo‘ladi. Turistlar oqimining eng ko‘paygan vaqti «qizg‘in mavsum», ular deyarli bo‘lmagan vaqt «o‘lik mavsum» deyiladi. Mavsumiylikning ta’sirini aniqlash uchun mavsumiylik koeffitsienti qo‘llaniladi, u quyidagi nisbat bilan belgilanadi 2 1 JK JK q Km  (1.) bu yerda JK 1 , JK 2 – tegishlicha mavsum va mavsumlararo vaqt ichidagi joy-kunlar soni. K m q1,0–1,5 kattaligi bilan oz ifodalangan mavsumiylik, K m q1,5–2,5 – o‘rtacha ifodalangan mavsumiylik, K m q 2,5–5,0 – kuchli ifodalangan mavsumiylik tavsiflanadi.

K m qanchalik katta bo‘lsa, turizm korxonalari ishining iqtisodiy ko‘rsatkichlari shunchalik kichik bo‘ladi, kuchli ifodalangan mavsumiylikda bu korxonalar chiqimga uchrashi mumkin. Turistik korxonalarning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sirni kamaytirish maqsadida mavsumiy tebranishlarni cheklash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqiladi va joriy qilinadi. Mavsumiylik asosan iqlimiy va ijtimoiy tusdagi omillardan kelib chiqib belgilanadi. Iqlimiylik shu bilan bog‘langanki, dunyoning ko‘plab rayonlarida, jumladan O‘zbekistonda ham sayohatlar, dam olish, sport bilan shug‘ullanish uchun ob-havo sharoitlari oylar bo‘yicha bir xil emas. Shuning uchun odamlar yilning ob-havo eng qulay bo‘lgan vaqtlarida ta’til olishga harakat qiladilar. Dengiz, tog‘lar, o‘rmonlarda dam olishda aynan iqlim turistik mavsumning eng maqbul o‘lchamlarini (parametr) belgilab beradi. Turizmning boshqa turlari uchun u borib-kelishlar va turistik resurslardan foydalanish tekisligini cheklovchi muvofiqlashtiruvchi vazifasini o‘taydi. Turizmdagi mavsumiylikni belgilab beruvchi boshqa omil ta’tillardan an’anaviy yozda foydalanish hisoblanadi. Ma’lumotlarga qaraganda, ikkita yoz oyi mobaynida (iyul, avgust) Evropa bo‘ylab xorijiy turistlar umumiy so n ining taxminan yarmi sayohat qiladi. Avgust oyida Frantsiyada ishlovchilarning 80% ta’tilda bo‘ladi. Mavsumiylikning umumiy strukturasi hozirda ancha aniq belgilab olingan. 1 va 2-choraklardagi oylarga turizmi rivojlangan mamlakatlarda butun yuklanma (nagruzka)larning 2/3 qismi to‘g‘ri keladi. Talablarning bir joyda jamlanishiga ta’tillardan jamoa bo‘lib foydalanish katta ta’sir ko‘rsatadi. Frantsiya va Shveytsariyadagi ba’zi

korxonalar yozgi dam olish davrlarida (odatda har yil avgustning o‘rtalaridan boshlab) umuman ishni to‘xt a tishadi va butun jamoa ta’tilga chiqib ketadi. Shu narsani nazarda tutish zarurki, maktabdagi yozgi kanikullarning katta qismi ham yoz paytiga to‘g‘ri keladi, bu ham turistlarga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq muammolarni keskinlashtiradi. Turistlar oqimining bir joyda jamlanishiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar ham (an’ana d a, moda, taqlid qilish) mavjud. Ularni ko‘pincha irratsional omillar ham deb atashadi, chunki ular na tabiiy-iqlimiy, na ijtimoiy-iqtisodiy sabablar tufayli kelib chiqmagan. Taqlid qilish va moda mavsumiylikka quyidagi tarzda ta’sir etadi. Turistik oqimning yangi ishtirokchilari alohida mamlakatlar va rayonlardagi dam olish sharoitlarini bilmagan holda bu joylarni asosan psixologik sabablarga ko‘ra tanlaydilar. Ular tajribali turistlar yoki mashhur shaxslar dam olishga ketayotgan vaqtni tanlaydilar. Yangi turist sifatida tajribaga ega bo‘lganlarida n keyingina ular o‘zlari uchun eng ma’qul sayohat vaqtini tanlaydilar. Mavsumiylikka oid noqulay ta’sirlar turistik jarayonning barcha tashkil qiluvchilariga – resurslar, joylashtirish vositalari, oziq-ovqat, transport, shuningdek xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar va turistlarning o‘zlariga ham taalluqilidir. Qisqa turistik mavsum faqat plyajlar, mineral suvlar, qimmatbaho turistik infrastruktura va malakali xodimlarning xizmatlaridan qisman foydalanishga sabab bo‘ladi, xolos. Bu kadrlarning qo‘nimsizligini keltirib chiqaradi, ko‘p xodimlarning o‘z malakasini oshrishga qiziqishini kamaytiradi.

Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlardan yil davomida faqat bir necha oy foydalanish turistik tovarlar v a xizmatlarning tannarxidagi shartli-doimiy xarajatlarning ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Bu esa moslashuvchan narxlar siyosatini o‘tkazish imkoniyatini kamaytiradi, turistik tashkilotning xalqaro bozordagi harakatini qiyinlashtiradi, uning raqobatbardoshligini yomonlashtiradi. Mavsumiylik dam olish joyiga boradigan yo‘llarda transport vositalarining to‘planib qolishiga olib keladi, bunday holda xizmat ko‘rsatish qulayligi va sifati pasayadi, turizmga xizmat ko‘rsatuvchi transport, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalarining ishidagi bir maromlilik buziladi. Hukumat organlari va turistik firmalar turizmdagi mavsumiylik omilinin g salbiy ta’sirini kamaytirishga doimiy ravishda kuch-g‘ayratlarini sarflab keladilar: o‘quv yurtlarida imtihonlarni topshirish muddatlarining o‘z g artirilishi, ta’tillar (asosiy va qo‘shimcha) tuzilishidagi o‘zgarishlar, haq to‘lanadigan ta’tillardan foydalanish vaqtiga nisbatan ra s miy cheklashlar, ta’lim olayotgan yoshlarning kanikullarining davomiyligi va vaqti. Umuman mamlakat bo‘ylab va alohida turistik komplekslarda turistik mavsumning chegararalarini kengaytirish bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqiladi va joriy qilinadi. Ular quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. 1. Turistik bozorni tadqiq qilish natijalari. Bunda asosiy mavsumdan tashqari jalb qilinishi mumkin bo‘lgan potentsial mijozlar soni va tarkibi aniqlanadi (ishbilarmon odamlar, pensionerlar, maxsus qiziqishga ega odamlar va sh.k.); tovarlar v xizmatlar taqdim etishga oid so‘rovlar o‘rganib chiqiladi. Olingan axborotdan mehmonxonalar v restoranlarning moddiy-texnika bazasini ya n gilash, tegishli tovarlarni etkazib berish,

turistlarga xizmat ko‘rsatish sifatini va uni tashkillashtirish ni takomillashtirish. 2. Umuman mamlakat, rayonlar va turistik komplekslar bo‘yicha yil davomida turistlarni qabul qilishga tayyorgarlikni oshirish bo‘yicha tadbirlar. Mavsumiy davrni uzaytirish bo‘yicha barcha manfaatdor tashkilotlar o‘rtasida muvofiqlashtirish amalga oshirish nazarda tutiladi; turizm moddiy-texnika bazasi mavsumlar oralig‘ida ishlashga moslashtiriladi va h.k. 3. Turistlarning mamlakatga va alohida turizm rayonlariga qiziqishini oshirish maqsadida ularni iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi. Alohida tovarlar va xizmatlarga narxlar kamaytiriladi, chegirmalar qilinadi, turistik tashkilotlarning mavsum oral ig ‘idagi vaqtda faolligi uchun mukofotlar, rag‘batlantirishlar beriladi. 4. Mavsumlar oralig‘ida turistlarni jab qilish uchun reklama faoliyatini kengaytirish. Alohida dengiz, tog‘ va balneologik markazlar va ularda yilnig turli davrlarida bo‘lishning foydaliligi tashviq qilinadi. 5. Mavsumdan tashqari vaqtda turistlarni jalb qilish yoki qo‘shimcha mavsum (qishki) tashkil qilish. Turar joy va transportga baholar pasaytirilishi, arzonroq joylashishi ob’ektlarini ko‘proq qurish evaziga yashash fondini kegaytirish. Masalan, bunday tadbirlarni amalga oshirishi Shveytsariya va Avstriya uchun Alp tog‘larida qishki sport evaziga ikkinchi «qizg‘in mavsum»ni tashkil qilish imkonini berdi. BMT ma’lumotlarig a q araganda, qish d a dam olishni xohlovchi turistlar soni har y etti yildan keyin ikki barobar ko‘payadi. Turli sport musobaqalari, festivallar, konkurslar, ko‘rgazmalar, i l miy konferentsiyalar, kongresslar va sh.k.larni tashkil qilish ham turistik

mavsumni kengaytirishga ko‘maklashadi. Shuning uchun bunday tadbirlarni iloji boricha turistlar uchun mavsum oralig‘ida o‘tkazgan ma’qul. Mavsumiylikning turistik faoliyatg a salbiy ta’sirini kamaytirish bo‘yicha tadbirlarni rejalashtirish uchun keyingi yillarda rejalashtirilayotgan choralarning natijalarini baholash maqsadida turli metodlar va modellar keng qo‘llanilmoqda. Masalan, turistlarning joylashtirish vositalariga bo‘lgan ehtiyojini hisoblab chiqish uchun bir o‘rin-koyka va joylashish punktlaridagi nomerlarga bo‘lgan talab hisoblab chiqiladi. Hisob-kitoblar quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi: 1) bir o‘rin-koykaga bo‘lgan o‘rtacha yillik talab ( n 1 s.k ), 1 г 1 1 с.к.1 К N n     (2) bu yerda N 1 – turistlarning dam olish joyiga yillik o‘rtacha kelishi (bir joyga bir odam hisobida). O‘rtacha statistik ma’lumotlar yoki bashorat qilinayotgan (rejalashtirilayotgan) ma’lumotlar bo‘yicha aniqlanadi;  1 – turist dam olish joyida bo‘lishining o‘rtacha davomiyligi (kunlarda hisoblanadi);  g – bir yildagi kunlar soni (  g q 365–366 kun); K 1 – dam olish joyi bandligining o‘rtacha yillik koeffitsienti. Haqiqiy (o‘rtacha statistik) yoki bashorat ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi; 2)mavsum qizigan pallada bir o‘rin-koykaga bo‘lgan talab ( n 2 c.k ) , 2 с 2 2 c.к2 К N n     (3)

u yerda N 2 – mavsum qizigan pallada dam olish joyiga keladigan turistlarning umumiy soni, odam hisobida;  2 – turistning mavsum qizigan pallada dam olish joyida bo‘lish davomiyligi, kun hisobida;  s – mavsumning umumiy davomiyligi, kun hisobida; K 2 – mavsum qizigan pallada dam olish joyining bandligi koeffitsienti; 3) nomerga bo‘lgan o‘rtacha yillik talab ( n 1 c.n ), з1 1 1 c.к c.н n n  (4) bu yerda z 1 – nomerning o‘rtacha yillik bandligi odam/nomer; 4) mavsum qizigan pallada nomerlarga bo‘lgan talab ( n 2 c.n ) , з2 2 2 c.к c.н n n  (5) bu yerda z 2 – mavsum qizigan pallada nomerning bandligi, odam/nomer. Keltirilgan metodikani tegishli mintaqada turistlarni joylashtirish vositalarining umumiy sonini rejalashtirishda qo‘llash zarur. Mavsum qizigan pallada talabni hisob-kitob qilish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki aynan shu vaqt joylashish vositalariga bo‘lgan maksimal ehtiyojlarni belgilab beradi. Xulosa Har qanday mamlakat turizmida strukturaviy rejani ishlab chiqishda tegishli mamlakat yoki mintaqaga kirish, ya'ni kirish puntlarining

mavjudligini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Uzoq masofalarga sayohat qiluvchi turistlar uchun aeroportlar, quruqlikdagi chegara punktlari va dengiz portlari shular jumlasiga kiradi. Kirish «darvoza»lari u yoki bu mintaqada turizmni rivojlatirish boshlangunga qadar belgilab olinadi va turistik faoliyat rejalashtirilayotganda e'tibodan chetda qolmasligi shart bo`lgan omil hisoblanadi. Umuman mamlakat bo`ylab va alohida turistik komplekslarda turistik mavsumning chegararalarini kengaytirish bo`yicha maxsus dasturlar ishlab chiqiladi va joriy qilinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.Karimovning 104.1999 yildagi UP-2286 farmoni. 2 . Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 3 . Гостинечное и рестараное дело туризм: Сборник нормативных документов 2004 г. 4 . Дурович А.П. Маркетинг в туризме. Учебное пособие, 2004 г. Квартальнов В.А. Мировой туризм на пороге 2010 года: прогнозы и реальность. М.: Финансы и статистика.2003. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2004. 7 . Менеджмент туризма: Туризм как объект управления. Учебник Волошин Н.И., Исаева Н.В., Ильина Е.Н. 2004 г. 8 . Планирование туризма. Учебное пособие. Юреев А.П. Донецк 2003. 9 . Сергеева Т.К. Экологический туризм. Учебник. 2004. 10. Tourizm: 2020 vision, Madrid, 1997 11. Intеrnеt saytlari www . peugeotufa . ru – цены услуг www . bashexpo . ru – выставки, конференции www . wttc . org – Всемирный Совет по путешествиям и туризму www . travel - library . com – Электронная библиотека путешествий

O'xshashlar

Strategik rejalashtirishning bosqichlari.

Turizmni rejalashtirishning tashkiliy mexanizmi

Strategik rejalashtirishning obyektlari va subyektlari

Turizmni rivojlantirishning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-madaniy jihatlari

Strategik taxlil