O’zbekistonda metrologiya, o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi, metrologik nazorat - Iqtisodiyot - Referatlar

O’zbekistonda metrologiya, o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi, metrologik nazorat

Yuklangan vaqt:

10.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.40625 KB

Ko'chirib olish

O’zbekistonda metrologiya, o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi, metrologik nazorat Reja: 1.O’zbekiston Respublikasi «Metrologiya to’g’risida»gi qonuni ahamiyati va vazifalari 2.Metrologiya bo’yicha asosiy atamalar va tushunchalar 3. O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi 4. Metrologik xizmatlar va metrologik ta’minot me’yoriy-huquqiy asoslari

1. O’zbekiston Respublikasi «Metrologiya to’g’risida»gi qonuni ahamiyati va vazifalari Metrologiya fani o’zoq tarixga ega bo’lishi bilan bir qatorda, ilmiy-falsafiy nuqtai nazardan olganda iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga ega bo’lgan, doimiy ravishda va o’zluksiz tarzda rivojlanishda bo’luvchi fanlar turkumiga kiradi. Metrologiya fani mahsulot (xizmat)lar sifatini ilmiy-texnik asosida nazorat qilishning asosi hisoblanadi, chunki qaerda mahsulotning holati, o’lchamlari zamonaviy sinash va o’lchov asboblari orqali aniqlansa, o’sha epda yuqori sifatga erishish mumkin. Metrologiya fan sifatida o’lchashlar, ularga bog’liq va tegishli bo’lgan qator masalalarni o’z ichiga oladi. Metrologiya so’zi yunoncha so’zidan olingan bo’lib, o’lchash, o’lcham, nutq, mantiq, ilm yoki fan degan manolarni bildiradi. Qaysi bir fan va uning yo’nalishini olmaylik, albatta ularda o’lchashlarni, ularning turli xil usullari va o’zaro bog’lanishlarini ko’ramiz. Shuning uchun ham bir fan yoki ilmiy yo’nalish, u hoh tabiiy, hoh ijtimoiy bo’lmasin albatta, ular ma’lum darajada metrologiya bilan o’zviy bog’liq. Metrologiya (o’lchashlar) haqidagi fanning tarixi qadim-qadimlardan ma’lum, chunki o’lchashlarga bo’lgan ehtiyoj qadim zamonlarda paydo bo’lgan. Kishilar o’zlarining kundalik hayotida har xil kattaliklarni (masofa, Er maydonining yuzasi, jismlarning o’lchamlari (razmerlari), vaqt va boshqalar) yuzaga kelish sabablari va manbalarini bilmasdan turib, o’zlarining sezgilari hamda tajribalari asosida o’lchay boshlaganlar. Masalan, antropometrik, ya’ni insonning muayyan a’zolariga muvofiqlikka yoki moyilikka asoslangan holda kelib chiqqan eng qadimgi o’lchash birliklari hisoblanadi. Jumladan, Ladon - bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to’rttasining kengligi; fut-oyoq tagining o’zunligi; pyad - yozilgan bosh va ko’rsatkich barmoqlar orasidagi masofa qarich, quloch, qadam va shu kabilar shular jumlasidandir. Asrlar o’tishi bilan bizgacha etib kelgan ba’zi bir o’lchov birliklari hozirgi kunda ham ishlatilmoqda. Masalan, qadimgi janubiy-sharqda «Loviya doni», «No’xatcha» ma’nolarini bildiruvchi turli xil qimmatbaho toshlarning o’lchov birligi sifatida ishlatilgan «KARAT», dorishunoslikda og’irlik

birligi qilib qo’llanilayotgan ingliz, franso’z, lotin va ispan tillarida «Bug’doy doni» ma’nosini bildiruvchi «GRAN» va boshqalar. Vaqt o’lchovlari ham o’zoq o’tmishga ega bo’lgan tabiiy o’lchovlarning daslabkilaridan biri hisoblanadi. Munajjimlarning ko’p yillik kuzatishlari va natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilganligi tasdiqlangan. Keyinchalik Erning o’z o’qi atrofida to’liq aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning eramizdan oldin 11-asrlardayoq vaqtni Minalarda o’lchashgan. Mina taxminan ikki astronomik soat vaqt oralig’iga teng bo’lib, bu vaqt mobaynida Vavilonda rasm bo’lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga teng bo’lgan «mina suv» oqib ketgan. Keyinchalik mina o’zgarib minutga aylangan. Vaqt o’tishi bilan suv soatlari o’z o’rnini qum soatlariga, ular ham vaqt kelib mayatnikli mexanizmli soatlarga o’z o’rnini bo’shatib bergan. Jahonda fan va texnikaning doimiy ravishda rivojlanib borishi har xil fizik kattaliklar o’lchamlarini muayyan o’lchovlarga taqqoslab qaratishni taqozo eta boshladi. Bunday faoliyat jarayoni va rivojlanishi natijasida o’lchashlar haqidagi fan – metrologiya paydo bo’ldi. Ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi o’lchov vositalari usullarini yanada takomillashtirishni talab eta boshladi. Jumladan, amaliyot (praktika) juda keng ko’lamdagi fizik kattaliklar qiymatini, ko’pincha juda ham tez (sekundning milliarddan bir bo’lagida), yuqori aniqlikda va nafaqat inson sezgi organlari to’g’ri ilg’ay olmaydigan, hatto hayot uchun sharoit bo’lmagan hollarda ham aniqlashni talab etadi. Hozirgi kunda fanga 100dan ortiq har xil fizik kattaliklar ma’lum bo’lib, ularning 70 dan ortig’ini o’lchash mumkin. Undan tashqari fan va texnikaning rivojlanib borishi tufayli ilgari o’lchab bo’lmaydi deb hisoblangan kattaliklarni ham o’lchash va baholash imkoniyatlari yaratilmokda. Masalan, Sankt-Peterbo’rg aloqa instituti olimlari hidni o’lchash bo’yicha bir muncha yutuqlapra erishganlar. Bu borada buyuk italiyalik olim Galileo Galileyninng quyidagi so’zlarini keltirish maqsadga muvofiqdir: - «O’lchash mumkin bo’lganini o’lchang, mumkin

bo’lmaganiga esa imkon yarating». Bu iboraning ma’nosi juda keng. Bunga misol qilib, kondensatorning elektr sig’imi, nurlanish oqimi, erigan metallning harorati va atomning magnit maydoni kuchlanishi kabi kattaliklarni maxsus texnik vositalaridan foylalanmasdan o’lchashni amalga oshirish mumkin emasligini ko’rsatib o’tish mumkin. Tarixda ko’plab olimlar o’lchash texnikasining rivoji uchun munosib hissa qo’shganlar. Masalan, Ahmad Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy. Mirzo Ulug’bek, Mixail Lomonosov, Dmitriy Mendeleev va boshqalar. Shulardan Axmad Farg’oniyning «Miqyosi Nil»», ya’ni Nil daryosining sahtini tutash idishlar qonuniyati asosida o’lchash va uning natijasiga ko’ra yilning yog’ingarchiligi va uning ekin xosiliga ta’siri to’g’risidagi ma’lumotlari. Mirzo Ulug’bekning «Zij jadvallari»da keltirgan natijalari, hozirgi kunda eng zamonaviy o’lchash qurilmalarida olingan natijalardan juda ham kam tavvofut qiluvchi ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. Shuning bilan birgalikda Farobiyning astronomik kuzatishlar va o’lchashlar uchun maxsus asbob-uskunalar yasash sirlari haqidagi qimmatli ma’lumotlari ham juda katta ilmiy, ham falsafiy ahamiyatga ega. Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasida ham metrologiya o’lchashlar birligini ta’minlash tizimining ilmiy asosi sifatida qabul qilingan. Metrologiya o’lchash texnikasinnng nazariy asoslari, etolonlar va namunaviy o’lchash vositalarini yaratish hamda takomillashtirish, o’lchash birliklarining nazariy asoslarini ishlab chiqish va boshqa masalalar bilan shug’ullanadi. O’zbekiston Respublikasining O’z RST 8.001-98 (O’zbekiston Respublikasi o’lchashlar birligini ta’minlash davlat tizimi. O’lchashlar birligini ta’minlash tizimi. Asosiy qoidalar) standarti bo’yicha metrologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - o’lchashlarning umumiy nazariyasi; - fizik kattaliklar birliklari va ularning tizimlari; - o’lchash usullari va vositalari; - o’lchashlar birligi va vositalarining bir xilligini ta’minlash asoslari;

- etolon yoki namunaviy o’lchash vositalaridan ishchi o’lchash vositalariga birliklarning o’lchamlarini o’zatish usullari. Metrologiya: nazariy metrologiya, qonunlashtiruvchi metrologiya va amaliy metrologiya qismlaridan tashkil topgan. Nazariy metrologiya nazariy masalalarni ishlab chiqsa, qonunlashtiruvchi metrologiya milliy idora tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyatga tegishli bo’lgan birliklar, o’lchash usullari, o’lchash vositalari va o’lchash (sinov) laboratoriyalariga tegishli davlat talablarini ichiga oladi. Amaliy metrologiya, ya’ni kvalimetriya nazariy metrologiya nazariyalari va qonunlashtiruvchi metrologiya qoidalarini amaliy qo’llash bo’yicha metrologiyaning bir qismi hisoblanadi. 1993 ynlning 28 dekabrida respublikada metrologiya bo’yicha ishlarni huquqiy ta’minlash bo’yicha O’zbekiston Respublikasining «Metrologiya to’g’risida»gi qonuni qabul qilindi va u 1994 yilning 28 fevralidan boshlab huquqiy kuchga kirdi. Bu qonunning hayotga tadbiq etilishi respublikamizdagi mavjud metrologiya xizmatini yangi rivojlanish bosqichiga ko’tarilishi uchun asos bo’ldi. O’zbekiston Respublikasining "Metrologiya to’g’risida"gi qonuni 5 bo’lim va 22 moddadan iborat. Bu bo’limlar quyidagilardan iborat: - birinchi bo’lim. Umumiy qoidalar; - ikkinchi bo’lim. Fizik kattaliklar birliklari, ularni tiklash va qo’llash; - uchinchi bo’lim. O’zbekiston Respubikasining metrologiya xizmatlari; - to’rtinchi bo’lim. Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati; - beshinchi bo’lim. Metrologiya bo’yicha ishlarni mablag’ bilan ta’minlash. Qonunning "Umumiy qoidalar" bo’limi 1-4 moddalardan iborat. Unda metrologiyaning asosiy tushunchalari, metrologiya to’g’risida qonunlar majmui, xalqaro shartnoma va bitimlar, metrologiya bo’yicha faoliyatning davlat tomonidan boshqarilishiga izoh berilgan. Ushbu qonunning "Fizik kattaliklar birliklari, ularni tiklash va qo’llash" bo’limida fizik kattaliklarning etolonlari, o’lchash vositalari o’lchashni bajarish uslublari to’g’risida ma’lumotlar berilgan (5-8 moddalar).

Qonunning "O’zbekiston Respublikasining metrologik xizmatlari" bo’limi 9- 11 moddalarni o’z ichiga oladi. Unda O’zbekiston Respublikasining metrologiya xizmatining tuzilishi, davlat metrologik xizmatlarining tarkibi va yuridik shaxslar metrologik xizmatlari yoritib berilgan. Mazkur qonunning "Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati" bo’limida metrologik tekshiruv va nazorat o’tkazish tartibi, ularning ob’ektlari, davlat metrologik tekshiruvi va nazoratining tadbiq etish sohasi, davlat metrologiya nazorati va tekshiruvining turlari, o’lchash vositalarining tiplarini tasdiqlash, ularni taqqoslash va kalibrlash tartiblari ko’rsatilgan (12-20 moddalar). Qonunning 5-bo’limi "Metrologiya bo’yicha ishlarni mablag’ bilan taminlash» 21 va 22-moddalardan to’zilgan bo’lib, ularda metrologik ishlarni davlat tomnidan mablag’ bilan ta’minlash va metrologik ishlar hamda xizmatlar uchun to’lov ko’rsatib berilgan. Ushbu qonunda ko’rstilgandek, o’lchash vositalarining davlat sinovlarini o’tkazish ularning turlarini tasdiqlash va davlat ro’yxatiga kiritish O’zdavstandart tomonidan amalga oshiriladi. Qonunda davlat ro’yxati belgisini qo’yish masalasi to’g’risida ma’lumotlar bayon etilgan. "Metrologiya to’g’risida"gi qonunda ko’rsatilishicha, tasdiqlangan o’lchash vositalariga yoki uning foydalanish hujjatlariga ishlab chiqaruvchi davlat ro’yxati belgisini qo’yishi shart. Ushbu qonunning 17-moddasida ilmiy-tadqiqotlar bilan bog’liq bo’lgan o’lchash vositalari, asbob-uskunalari, qurilma va o’lchovlari O’zdavstandartning davriy ravishda taqqoslash (qiyoslash) dan o’tkazilib turishi lozim bo’lgan o’lchash vositalari guruhning ro’yxatiga kiritilishi kerak. 2. Metrologiya bo’yicha asosiy atamalar va tushunchalar Metrologiyada eng ko’p qo’llaniladigan atama (tushuncha)lar quyidagilardan iborat: YAgona o’lchash birligi. YAgona o’lchash birligi deb, o’lchash natijalari qonunlashtirilgan birliklarda ifodalangan va o’lchashdagi xatoliklar muayyan ehtimollikda bo’lgan o’lchash holatiga aytiladi.

O’lchash vositasi. O’lchash vositasi bu o’lchash uchun foydalaniladigan va meyorlashtirilgan metrologik xususiyatlarga ega bo’lgan texnik vositadir. Birlik ztoloni. Birlik etoloni deganda, fizik o’lcham birligini boshqa o’lchash vositalariga o’zatish maqsadida uni qayta hosil qilish, saqlash uchun mo’ljallangan o’lchash vositasi tushuniladi. Davlat etoloni. Davlat etoloni deb, vakolat berilgan Moddiy organning qarori bilan O’zbekiston respublikasi hududida o’lchash birligini o’lchash sifatida e’tirof etilgan etoloniga aytiladi. Metrologiya xizmati. Metrologiya xizmati bu davlat idoralari va yuridik shaxslarning metrologiya xizmatlari va o’lchash tarmog’i tomonidan hamda ularning yagona o’lchash birligida bo’lishini ta’minlashga qaratilgan faoliyatdir. Davlat metrologiya nazorati. Davlat metrologiya nazorati, bu metrologiya qoidalariga rioya etilishini tekshirish maqsadida davlat metrologiya xizmati idoralari tomonidan amalga oshiriladigan faoliyatdir. O’lchash vositalarini tekshiruvdan o’tkazish. Bu tushunchaning asosiy ma’nosi o’lchash vositalarining belgilab ko’yilgan texnik talablarga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida davlat metrologiya xizmat idoralari tomonidan bajariladigan amallar majmuidan iborat. O’lchash vositalarini kalibrlash – bu metrologik jihatlarning haqiqiy qiymatlari va o’lchash birliklarining qo’llashga yaroqliligini aniqlash hamda tasdiqlash maqsadida kalibrlash laboratoriyasi bajaradigan amallar majmuidir. Litsenziya – bu o’lchash vositalarini ishlab chiqish, yaratish, ta’mirlash, sotish, ijaraga berish uchun davlat metrologiya xizmati tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan, mazkur faoliyat turlari bilan shug’ullanish huquqini tasdiqlovchi hujjat. Kattalik – bu sifat tomonidan ko’pgina fizik ob’ektlarga nisbatan umumiy bo’lib, miqdor tomonidan har bir ob’ekt uchun xususiy bo’lgan xossadir. 3. O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi Ma’lumki, hozirgi kunda insoniyat bilan bog’lik bo’lgan faoliyatlarda jumladan, xalq xo’jaligi va davlatni boshqarish, ishlab chiqarishni rivojlantirish, tabiat va

jamiyat qonunlarini o’rganish, ilm-fan va texnika yutuqlarining amalga tadbiq etish va ularni rivojlantirish, mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy, ilmiy-texnik va boshqa sohalarda hamkorlik qilish hamda yuqori aniqlikda ma’lumotlar olishda o’lchamlar va ularning vositalari, turlari va birliklaridan foydalaniladi. Yuqorida ta’kidlagandek, insoniyatning o’lchashlar bilan bog’liq bo’lmagan birorta ham faoliyati yo’q, chunki ular inson faoliyatining eng muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Shuning bilan birgalikda metrologik o’lchamlar va vositalar yordamida olingan ma’lumotlarning ishonchlilik darajasi o’lchashlar birligiga qat’iy rioya qilinishiga bog’liq bo’lib, mahsulotlar (xizmatlar) sifatini yaxshilash va taminlash, ularning ichki va tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshirish, moddiy va ma’naviy boyliklar hamda vaqtdan tejamkorlik bilan foydalanishning ham garovi hisoblanadi. Respublika o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi halqaro tizimlar va rivojlangan mamlakatlarining tizimlari bilan to’liq uyg’unlashtirilgan. O’zbekiston Resiublikasiniig O’z RST 8.001-98 (O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi. O’lchamlar birligini ta’minlash tizimi. Asosiy qoidalar) standartida o’lchashlar birligini taminlash bo’yicha milliy davlat tizimining asosiy qoida va tushunchalari to’liq ko’rsatib berilgan. Ushbu tizimning asosiy maqsadi respublikani metrologik tomonidan ta’minlashdan iborat. Metrologik ta’minlash tushunchasi mamlakatda kerakli etolonlar, namunaviy va ishchi o’lchash vositalarini yaratish, ularni maqsadli tanlash va qo’llash, mahsulot sifatini ta’minlash, uning raqobatbardoshligini ichki va tashqi bozorda oshirish uchun kerak bo’lgan qoidalar, me’yorlar va boshqa metrologik ishlarni bajarishga qaratilgan metrologik idoralar faoliyatini ifodalaydi. O’zbekiston Respublikpsining o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi deb, o’lchamlar birligini ta’minlash bo’yicha davlat tomonidan boshqariladigan sohalarda metrologiya bo’yicha milliy idora tomonidan respublika hududida tasdiqlangan va joriy etiladigan talablar, qoidalar, nizomlar va ishlarni o’tkazish tartibini belgilaydigan o’zaro bog’langan va o’zaro aloqador bo’lgan xalqaro, davlatlararo va milliy me’yoriy hamda uslubiy hujjatlar majmuiga aytiladi.

O’lchamlar birligi deganda, o’ lchamlar natijalari qonunlashtirilgan birliklarda ifodalangan va ularning xatoliklari berilgan ehtimollik bilan belgilangan chegaradan chiqmaydigan o’lchashlar holati tushuniladi. Respublikada xo’jalik yurituvchi barcha sub’ektlar, ularning qaysi idoraga mansubligi va mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha korxona va tashkilotlar o’lchashlar birligiga rioya qilishlari shart. O’lchamlar birligini ta’minlash deb, o’lchamlar birligini ta’minlash bo’yicha O’zbekiston Respublikasi hududida amal qilinadigan qonun hujjatlari, standartlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq, o’lchamlar birligiga erishish va saqlab turishga yo’naltirilgan xizmatlar va idoralar faoliyatiga aytiladi. O’lchamlar birligini ta’minlash tizimi - bu o’lchamlar birligiga erishish va ularni saqlab turish uchun Respublika xalq xo’jaligi majmuasini samarali iqtisodiy rivojlanish talablariga bog’liq bo’lgan va ilmiy asoslangan, texnik tomonidan to’g’ri keladigan hamda iqtisodiy maqbul bo’lgan me’yorlar, qoidalar va tadbirlar tizimidir. Ma’lumki, har bir faoliyat, u qaysi yo’nalish yoki maqsad uchun bo’lmasin, albatta o’zining maqsad va vazifalari bo’lganidek, Respublika o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimining ham o’z maqsad va vazifalari mavjud. O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimining asosiy maqsadi qo’yidagilar hisoblanadi: - belgilangan huquqiy tartib, yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari va manfaatlarini o’lchashlar natijalarining ishonchli bo’lmagan salbiy oqibatlaridan himoya qilish; - o’lchash vositalarini ishlab chiqarish, ta’mirlash, sotish, ijaraga borish masalalari bo’yicha davlat boshqaruv idoralari, xo’jalik sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni yo’lga qo’yish; - O’zbekiston Respublikasi xalq xo’jaligi majmuasining barcha sohalarida o’lchamlar birligiga va talab qilgan aniqlikka erishishni ta’minlash asoslari va sharoitini yaratish; - o’lchamlar birligini ta’minlash milliy tizimi qoidalari va tadbirlari, xalqaro hamkorlikdagi texnik to’siqlarni bartaraf etish maqsadida xalqapo tashkilotlar va

boshqa Davlatlarning o’lchamlar birligini ta’minlash tizimlari tavsiyalari bilan uyg’unlashtirish; - metrologiya faoliyati sohasida xalqaro va mintaqaviy maqsadi, hamkorlikni ta’minlash, o’lchashlar, taqqoslash, kalibrlash (o’lchov asbobining aniqligini boshqa bir asbob bilan tekshirib to’g’rilash), sinash, sertifikat-lashtirish va metrologik idoralar va xizmalarni akkreditlash natijalarini o’zaro tan olish to’g’risidagi davlatlararo bitimlarni bajarish uchun sharoitlar yaratish; - xo’jalik sub’ektlari darajasida O’zbekiston Respublikasining o’lchamlari birligini ta’minlash davlat tizimi (O’zO’DT) talablarining sifat tizimlari, korxona va tashkilotlarda amal qilayotgan boshqa tizimlarning talablari va qoidalari bilan uyg’unlashtirish. Ma’lumki, bajariladigan vazifalar qo’yilgan maqsadlardan kelib chiqadi. Shunga ko’ra O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -xalqaro birliklar tizimini joriy etish, unga rioya qilish va respublikada o’lchamlar birligini ta’minlash tizimining (O’z O’BTT) metrologik me’yorlari, qoidalari va talablari, o’lchashlar birligini ta’minlash, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va akkreditlash bo’yicha xalqaro tashkilotlar va milliy tizimlar tavsiyanomalari bilan uyg’unlashtirish asosida respublikani davlatlararo munosabatlariga ko’maklashish; -O’zbekiston Resiublikasi xalq xo’jaligi majmuasining ajralmas qismi sifatida O’z O’BTT ning rivojlanishini oldindan belgilab berish; -o’lchamlar birligi, uning talab etilgan aniqligi va ishonchligini ta’minlash hamda o’lchash uslublari, o’lchash vositalari va ularning aniqligini unumdorligi hamda ishonchligini oshirishni mukamallashtirish asosida ilmiy-texnik imkoniyatlarni oshirish va milliy iqtisodiy rivojlaptirish; - bozor munosabatlari sharoitida o’lchashlarning maqbul variantlarini tashkil etish va mahsulot yaratishning barcha bosqichlarini metrologik ta’minlash asosida mahsulot sifati va raqobatbardoshligini ta’minlash;

- barcha sohalarda (savdo, sog’liqni saqlash, mehnat xavsizliginni ta’minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqalar) jamoa manfaatlarini hisobga olgan holda, o’lchashlar natijalarini kerakli ishonchlilik bilan o’rnatish va ta’minlashning yuridik hamda huquqiy asoslarinn yaratish. O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash tizimi belgilangan vazifalarni bajarish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirishi lozim: -katgaliklar birliklarining davlat etolonlari va eng yuqori aniqlikdagi o’lchash vositalarini yaratish hamda takomillashtirish, kattaliklar birliklarining o’lchamlarini etolonlarda o’lchash vositalariga o’zatish me’yorlari va qoidalarini belgilash maqsadida ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish va o’tkazish; - o’lchamlar birligini ta’minlashning asosiy nizomlari, qoidalari va me’yorlarini standartlashtirish O’zO’BTTning huquqiy, me’yoriy va uslubiy asosini yaratish va saqlab turish; - ishonchsiz o’lchamlarning salbiy oqibatidan jamiyatni himoya qilish uchun metrologik me’yorlar va qoidalarni ishlab chiqish hamda tasdiqlash; -fan, ma’lumotlar, axborotlar, metrologik idoralar, texnik, mehnat va moddiymoliyaviy manbalardan tashkil topgan metrologik infro to’zilmani tashkil ztish va boshqarish. Ma’lumki, har qanday faoliyat (ishlab chiqarish, savdo, respublika va xalqaro tashkilotlar, fan, texnika va boshqalar) o’zining ma’lum bir tizimiga ega. Shu sababli O’zbekiston Respublikasining o’lchamlar birligini ta’minlash tizimi ham o’z tizimlariga ega. Bu tizilmalar quyidagilardan iborat va quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: -mamlakat iqtisodining rivojlanish talablariga mos ravi щ da birliklarning qayta tiklanishini ta’minlaydigan kattaliklar birliklarining davlat etolonlari majmui va eng yuqori aniqlikdagi boshlang’ich o’lchash vositalari; -kattaliklar birliklarining o’lchamlarini taqqoslash sxema (jadval)lari asosida yaratilgan etolonlar;

- vazirliklar, muassasalar, korxonalar miqyosida ishlab chiqiladigan, tasdiqlanadigan va O’zO’DT nizomlari, qoida va me’yorlari talablarini amalga oshirishni ta’minlaydigan me’yoriy va uslubiy hujjatlar majmui; -o’lchash vositalarini sinash, metrologik attestatsiyalash, sertifikatlashtirish; -o’lchashlarni bajarish uslublarini metrologik attestatsiyadan o’tkazish orqali o’lchash vositalarini taqqoslash, kalibrlash va solishtirishni tashkil etish hamda ularni amalga oshirish; -moddalar va materiallar tarkibi va xossalarini tavsiflaydigan kataliklar birliklariniig qayta tiklanishini ta’minlaydigan moddalar hamda materiallar tarkibi va xossalarining standart namunalarini tasdiqlash; - moddalar va materiallarning fizik konstantalari to’g’risida standart ma’lumotlaridan foydalanish; - metrologiya bo’yicha idoralar, xodimlar va ishlarni akkreditlash va sertifikatlashtirish; - metrologik axborotni tasniflash, kodlash va axborotli texnologiyalarni joriy etish; 4. Metrologik xizmatlar va metrologik ta’minot me’yoriy-huquqiy asoslari O’zbekiston o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimining me’yoriy va huquqli asoslari metrologiya bo’yicha respublika qonun hujjatlari, standartlari va xalqaro tashkilotlar (o’lchov me’zonlar bo’yicha bosh anjuman (konferensiya), metrologiyaning qonunlashtiruvchi xalqaro tashkiloti, standartlashtirish bo’yicha xalqaro tashkilot ISO, metrologiya bo’yicha MDH mamlakaglari doirasidagi xalqaro hamkorlik va boshqalar)ning qarorlariga amal qiladi. O’zbekiston Respublikasida metrologik ta’minotniig xuquqiy asosi O’zbekiston Respublikasining «Metrologiya to’g’risida»gi qonuni va respublikaning boshqa qonun hujjatlarining majmuidan iborat bo’lsa,

Qoraqalpog’iston Respublikasi hududida metrologiya bo’yicha barcha munosabatlar Qoraqalpag’iston Respublikasining qonun hujjatlari orqali tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasining «Metrologiya to’g’risida»gi va 2000 yil 29 mayda qabul qilingan «Metrologiya haqida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish haqidagi qonunlari respublikadagi o’lchamlar birligini ta’minlash sohasidagi ishlarning qonunchilik asosi bo’lib hisoblanadi. Chunki, bu qonunlarning asosiy yo’nalishlari noaniq natijalarning salbiy oqibatlari bo’yicha belgilangan xuquqiy tartibni, davlat va yuridik shaxslarning huquqlari hamda manfaatlarini himoya qilish, metrologiya masalalar bo’yicha davlat boshqaruv idoralari (organlari) va xo’jalik sub’ektlari orasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Shu boisdan ham metrologik ta’minotining bajaradigan vazifalarini amalga oshirish maqsadida O’zdavstandartga katta vakolat va xuquqlar berilgan. Masalan, harakatdagi qonun hujjatlariga asosan O’zdavstandart («O’zstandart» agentligi)ning metrologik qoidalariga rioya qilmagan holda ishlab chiqarilgan, saqlangan mahsulotlarni sotish va ulardan foydalanishni ta’qiqlashdan boshlab to aybdor shaxslar ustidan jinoiy ish qo’zg’atish uchun takliflar berish xuquqiga ega. O’lchamlar birligini ta’minlash bo’yicha asosiy qonun-qoidalar, talab va me’yorlar O’BTT (O’zbekiston o’lchamlar birligini ta’minlash tizimi)ga kiradigan standartlarda belgilangan. Masalan, O’zRST 8.003-92 (O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi. O’lchash vositalarin qiyoslash. Asosiy qoidalar), O’z.RST 8.002-92 (O’zbekiston Rsspublikasining o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi. Metrologik boshqaruv va nazorat), O’z.RST 8.010-93 (O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi. Metrologiya. Atamalar, ta’riflar va boshqalar). Yuqorida ko’rsatib o’tilgan O’zbekiston Respublikasining qonunlari respublikada o’lchamlar birligini ta’minlash bo’yicha davlat strategiyasini belgilaydi va bu sohada asos bo’luvchi qonun hujjatlari bo’lib hisoblanadi. Undan

tashqari yuqorida ko’rsatilgan hujjatlar metrologiya sohasida rasman tan olingan xalqaro va mintaqaviy (davlatlararo) qoidalar va me’yorlarga muvofiq keladi, bu esa mamlakatning jahon ham jamiyati, sanoat va iqtisodiy integratsiyasi hamda savdodagi texnik to’siqlarni bartaraf etishga imkon yaratib beradi. Ma’lumki, har qanday o’lchash vositasi ham uni ishlatish jarayonida o’z xususiyatlarini o’zgartiradi. Shuning uchun o’lchash vositalarining parametrlari vaqtivaqti bilan tekshirilib turiladi va ularning tekshirish natijalari asosida bu o’lchash vositalarini bundan so’ng ham qo’llanishiga yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. O’lchash vositalarining parametrlarini tekshirish, ularni tasdiqlash, qiyoslash (taqqoslash) va kalibrlash orqali amalga oshirildi. Bu operatsiyalar esa tasdiqlangan uslub asosida O’zdavstandart («O’zstandart» agentligi) tomonidan o’tkaziladi. O’lchash vositalarini qiyoslash to’g’risidagi asosiy qoidalar O’zRST 8.00-92 (O’zbekiston Respublikasining o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi. O’lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy qoidalar)da belgilab berilgan. Ushbu standart talablari bo’yicha barcha o’lchash vositalari, shu jumldan, foydalanilayotgan, ishlab chiqarilayotgan, ta’mirlanayotgan va chetdan keltirilgan o’lchash vositalari davlat yoki tarmoq qiyoslashidan o’tkazilishi shart. Bunday vazifani bajarish davlat metrologik idoralari va belgilangan tartibda akkreditlangan xo’jalik sub’ektlari (tashkilotlar, konsernlar va boshqalar)ning metrologik xizmatlariga yuklatilgan. Qiyoslash - bu me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan sharoitlarda o’lchash vositalarining yaroqliligini aniqlash maqsadida davlat metrologik xizmati idoralari (organlari) tomonidan o’tkaziladigan operatsiyalar majmuidir. Shunday ekan, qiyoslashning asosiy maqsadi o’lchash vositalarini foydalanish uchun yaroqliligini aniqlashdir. Qiyoslash paytida metrologik tavsiflarni baholash bilan bir qatorda, o’lchash vositalarining xavfsizlik tavsiflari ham baholanadi. O’lchash vositalarini qiyoslash dastlabki, davriy, navbatdan tashqari, taftishli va ekspert qiyoslash turlariga bo’linadi.

Dastlabki qiyoslash deb, ishlab chiqarish yoki ta’mirlashdan chiqarilayotgan o’lchash vositalarini birinchi marta qiyoslashga aytiladi. O’lchash vositalarining har biri dastlabki qiyoslashdan o’tkaziladi. Davriy qiyoslash deganda, dastlabki qiyoslashdan o’tkazilgan o’lchash vositalaridan foydalanish jarayonida, ularni majburiy davriy qiyoslashdan o’tkazish tushuniladi. Shunday zkan, davriy qiyoslashning asosiy maqsadi dastlabki qiyoslashdan o’tgan va ishlatilayotgan hamda vaqtincha saqlanib turgan o’lchash vositalarining yaroqliligini aniqlashdan iboratdir. Davriy qiyoslashning muddatlari O’zdavstandarti («O’zstandart» agentligi) tomonidan belgilanadi. Namunaviy va ishchi o’lchash vositalari davlat qiyoslashi bo’yicha to’ziladigan shartnomalarda belgilangan muddatlarda va tarmoq qiyoslashi bo’yicha xo’jalik sub’ekti rahbari tomonidan tasdiqlangan jadval yoki shunga o’xshash hujjatlar asosida o’tkaziladi. O’lchash vositalarini navbatdan tashqari qiyoslash foydalanayotgan o’lchash vositalari bo’zilganda, o’lchash vositalarining dastlabki yoki davriy qiyoslashdan o’tganligini tasdiqlovchi hujjatlar yo’qolganda, saqlashdan so’ng ishlatilganda, ularning yaroqliligini tasdiqlovchi qiyoslash belgisi yoki hujjatning amal qilish muddati tugaganda va boshqa hollarda o’tkaziladi. Taftishli qiyoslash deganda, o’lchash vositalarini ishlatish uchun yaroqliligini aniqlash bo’yicha davlat metrologik xizmati idoralari (organlari) tomonidan o’lchash vositalarining holati, ularni qiyoslash va qo’llash qoidalarining bajarilishini tekshirish tushuniladi. O’lchash vositalarini qiyoslash qat’iy belgilangan va bajariladigan ish tartibi (protsedura) hisoblanadi va yuqorida ta’kidlanganidek, O’zstandart agentligi tomonidan tasdiqlangan qiyoslash usullariga asosan amalga oshiriladi. Qiyoslashning ishonchliligi uchun javobgarlik qiyoslashni amalga oshiruvchi mansabdor shaxsga yuklatiladi. Qiyoslash natijalari esa o’lchash vositasiga maxsus (shaxsiy) belgi qo’yish yoki qiyoslash haqida guvohnoma berish yo’li bilan rasmiylashtiriladi.

Ekspert qiyoslash o’lchash vositalari ma’lumotnomalarining ishonchliligi va foydalanish yoki ishlatish uchun yaroqliligi bo’yicha janjalli yoki munozarali masalalarni hal qilish maqsadida o’tkaziladi. Ekspert qiyoslash xo’jalik sub’ektlarining arizalari yoki sud va tergov organlarining talablariga binoan metrologik xizmat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Bu paytda manfaatdor tomonlarning vakillari qatnashishi mumkin. Qiyoslashning natijalari bo’yicha yozma ravishda xulosalar qilinadi va ular davlat metrologik xizmat idoralari rahbarlari tomonidan tasdiqlangandan so’ng arizachi yoki tergov, yoki sud organlariga yuboriladi. Qiyoslashning boshqa turlarining natijalari dalolatnoma (akt) orqali rasmiylashtiriladi. O’lchash vositalarining quyidagi turlari davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o’tkaziladi: - davlat metrologik xizmatlari va xo’jalik sub’ektlarining namunaviy o’lchash vositalari; - namunaviy o’lchash vositasi sifatida ishlab chiqarilayotgan o’lchash vositalari; - ion holatda nurlanadigan va tarkibida ion tariqasida nur ajratib chiqaradigan manbali o’lchash vositalari; - boshqa xo’jalik sub’ektlari uchun ta’mirlashdan chiqarilgan o’lchash vositalari; - milliy va xalqaro sportning eng yuqori natijalari (rekordlari)ni ro’yxatga oladigan o’lchash vositalari; - davlat arbitraji tomonidan ekspertiza o’tkazishda va bojxona nazoratida qo’llaniladigan o’lchash vositalari; - ishchi o’lchash vositasi sifatida qo’llaniladigan o’lchash vositalari; - atrof-muhitni muhofaza qilish va sog’liqni saqlashda qo’llaniladigan hamda mehnat, transport harakati, xo’jaliklararo o’zaro hisob-kitob, savdo-sotiq va aholiga ko’rsatiladigan pullik xizmatlarni ta’minlaydigan o’lchash vositalari. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan o’lchash vositalariga kirmagan boshqa o’lchash vositalari tarmoq qiyoslashidan o’tkaziladi. O’lchash vositalari davlat metrologik xizmatlari tomonidan 15 kun muddat ichida o’tkazilishi kerak.

O’lchash vositalarini qiyoslash huquqi davlat yoki tarmoq qiyoslovchisi degan guvohnomaga ega bo’lgan shaxslarga beriladi. Qiyoslashdan o’tgan barcha o’lchash vositalariga qiyoslash belgisi qo’yiladi va u belgi o’lchash vositasining qiyoslash omili va uning ishga yaroqliligini tasdiqlaydigan belgi hisoblanadi. Agar jismoniy shaxslarning o’lchash vositalari individual mehnat uchun qo’llaniladigan bo’lsa, u holda ular davlat qiyoslashidan o’tkazilishi shart. O’quv vositalari yoki indikatorlar guruhiga kiradigai o’lchash vositalari qiyoslashdan o’tkazilmaydi. Bunday o’lchash vositalarining old tomoniga O’zRH 51008-93ga muvofiq «I» (indikator) yoki «U» (uchebn ы y) belgisi qo’yiladi va ularni kattaliklar qiymatlarini aniqlash uchun qo’llash taqiqlanadi. Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati tomonidan belgilangan doiradan tashqari qo’llaniladigan o’lchash vositalari kalibrlashdan o’tkazilishi kerak. O’lchash vositalarini kalibrlash deb, o’lchash vositalarining haqiqiy metrologik tavsiflarini aniqlash maqsadida kalibrlash laboratoriyalari tomonidan o’tkaziladigan operatsiyalar majmuiga aytiladi. Kalibrlash ham dastlabki va davriy kalibrlash turlariga bo’linadi. Dastlabki kalibrlash qiyoslash kabi ishlab chiqarish yoki ta’mirlashdan chiqarilayotgan va tasdiqlanishi lozim bo’lmagan o’lchash vositalari bo’yicha o’tkaziladi. Davriy kalibrlash ham qiyoslash kabi o’lchash vositalarining ishlatish jarayonlarida o’tkaziladi. Yuridik shaxslarning metrologik xizmatlarini kalibrlash ishlarini bajarish huquqi O’zdavstandart («O’zstandart» agentligi)ning hududiy markazlari (HSMSM) tomonidan O’z RH 51-071-98 va O’z RH 51-081-99 talablariga muvofiq akkreditlanadi. O’lchash vositalarini kalibrlash vazifasini bajaruvchi mutaxassislar qiyoslovchilar kabi majburiy davriy tayyorgarlik va attestatsiyadan o’tishlari kerak.

O’lchash vositalarini kalibrlash O’zstandart agentligining hududiy markazlari (HSMSM) bilan kelishilgan va korxona yoki tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlangan kalibrlash usuli (metodi) yordamida amalga oshiriladi. O’lchash vositalarining kalibrlanganligi ularga sertifikat berish yo’li bilan tasdiqlanadi. Agar kalibrlash xaqidagi shartnoma shartlariga ko’ra o’lchash vositasini faqat me’yoriy hujjatlar talabiga mos kelishini aniqlash ko’rsatilgan bo’lsa, u holda kalibrlash natijalari ijobiy bo’lganda kalibrlovchi shaxs o’lchash vositasiga o’zining shaxsiy kalibrlash tamg’asini bosadi. O’zbekiston Respublikasining o’lchash vositalarini kalibrlash tizimining asosiy qoidalari O’zRST 8.016-97 standartida belgilab berilgan. O’zbekiston Respublikasining «Metrologiya to’g’risida»gi qonuni va yuqorida ko’rsatib o’tilgan me’yoriy hujjatlar talablariga ko’ra qiyoslash hamda kalibrlashdan o’tmagan, qiyoslash haqidagi guvohnomalari bo’lmagan yoki kalibrlash haqidagi sertifikatlar bilan tasdiqlanmagan o’lchash vositalarining amalda qo’llanishi man etiladi. O’lchash vositalarining ko’rsatkichlarini haqiqiy qiymatlari to’g’risida ob’ektiv va ishonchli ma’lumotlar olish va me’yoriy hujjatlar talablariga mos kelishini ta’minlash maqsadida ular davlat sinovlaridan o’tkaziladi. Davlat sinovlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - respublikada ishlab chiqarilayotgan yoki chetdan keltirilayotgan o’lchash vositalarining me’yoriy hujjatlarga mos kelishini tekshirish va ularning metrologik, texnik-iqtisodiy hamda foydalanish xususiyatlarini baholash; - o’lchash vositalarining hozirgi zamon ilmiy-texnik darajasiga to’g’ri kelishini tekshirish va qiyoslash me’yoriy hujjatlari, qiyoslash va ta’mirlash me’yoriy vositalari bilan ta’minlanganligini tekshirish; - respublikada o’lchash vositalarini seriyalab ishlab chiqarilishi yoki chetdan keltirilishning maqsadga muvofiqligini aniqlash. Barcha o’lchash vositalari ikki xil - davlat qabul qilishi va nazorat sinovlaridan o’tkaziladi.

Qabul qilish sinovi o’lchash vositalarining texnik topshiriq va me’yoriy hujjatlar talablariga mos kelishini aniqlaydi, texnik darajasini baholaydi hamda ishlab chiqarishga qo’yish uchun qaror chiqaradi va o’lchash vositalarini chetdan keltirish maqsadga muvofiqligini tasdiqlaydi. Nazorat sinovlari esa, respublikada seriyalab ishlab chiqarilayotgan o’lchash vositalari namunalarining tasdiqlangan xili, me’yoriy hujjatlar va texnik shartlarga mos kelishi hamda ishlab chiqarish korxonalarining metrologik tomondan ta’minlanganlik darajasini aniqlab beradi. Respublikada seriyalab ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan o’lchash vositalarining tajribaviy namunalari va chetdan keltiriladigan o’lchash vositalari davlat qabul qilish sinovlaridan o’tkaziladi va faqat ushbu sinov natijalari buyicha o’lchash vositalarining xillari tasdiqlanadi, ularni Davlat reestriga kiritish, seriyalab ishlab chiqarish yoki chetdan keltirish bo’yicha ruxsat beriladi. Nazorat sinovlarining ijobiy natijalari respublikada o’lchash vositalarini seriyalab ishlab chiqarish yoki chetdan keltirish uchun asos bo’ladi va ularni ishlab chiqarish yoki chetdan keltirish uchun 5 yil muddatga ruxsatnoma beriladi. Agar nazorat sinovlari bo’yicha salbiy natijalar olinsa, u holda o’lchash vositalarini Davlat reestridan chiqarish, ularni ishlab chiqarilishini to’xtatish va respublikada muomalaga chiqarmaslik haqida qaror qabul qilinadi. Nazorat va davlat qabul qilish sinovlaridan o’tgan hamda Davlat reestriga kiritilgan o’lchash vositalari quyidagi paytlarda qaytadan sinovlardan o’tkaziladi: -o’lchash vositalarining yangi seriyali partiyasi ishlab chiqarilganda; - o’lchash vositalarini bir korxonadan ikkinchi (boshqa) korxonaga o’tkazishda; -seriyalab ishlab chiqarish yoki chetdan keltirish bo’yicha ruxsatnoma muddati tugaganda; -seriyalab ishlab chiqarilayotgan yoki chetdan keltirilgan o’lchash vositalarining sifati pasayganligi to’g’risida ma’lumotlar bo’lganda; - o’lchash vositalarining konstruksiyasi yoki tayyorlash texnologiyasi yoki ularning metrologik tavsiflariga ta’sir etuvchi o’zgartirishlar kiritilganda.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 12 avgustdagi 410sonli qarori bilan qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasida standartalar va o’lchash vositalari ustidan davlat nazorati to’g’risida»gi Nizomning 1-bandiga asosan O’zbekiston Respublikasida davlat metrologik tekshiruvi va nazorati davlat metrologik xizmati idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat metrologik tekshiruvi va nazoratining asosiy qoidalari O’zbekiston Respublikasining «Metrologiya to’g’risida»gi Qonuni va O’zRST 8.002-92 standartida belgilab berilgan. Ushbu hujjatlarda davlat metrologik tekshiruvi va nazoratining ob’ektlari, turlari, shakllari va joriy etish doiralari belgilangan. Davlat metrologik tekshiruvi deganda, o’lchash jarayonini boshqarish maqsadida ushbu jarayon elementlarini me’yoriy hujjatlar talablariga mos kelishini baholash bo’yicha vakolatlangan idora va shaxslarning faoliyati tushuniladi. O’lchash jarayonining barcha elementlari: kattaliklar birliklari, o’lchashni bajarish uslublari, o’lchash vositalari, shu jumladan etolonlar, xom ashyo va materiallarning tarkibi, xossa va xususiyatlarining standart namunalari, o’lchash tizimlari, metrologik faoliyatni amalga oshirayotgan xodimlar davlat metrologik tekshiruvi va nazoratining ob’ekti hisoblanadi. Davlat metrologik nazorati - bu belgilangan metrologik me’yorlar va qoidalarga rioya etilishini tekshirish bo’yicha davlat metrologik xizmatining vakolatlangan idoralarining faoliyatidir. Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati quyidagi doiralarda o’tkaziladi: sog’liqni saqlash, savdo-sotiq, moddiy resurslarni hisobga olish, mehnat, mahsulot, transport harakati xavfsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilish, telekommunikatsion xizmatlar, zararli va tez olov oladigan, portlovchi hamda radioaktiv moddalarni saqlash, tashish va yo’q qilish, milliy va xalqaro musobaqalarning yuqori natijalari (rekorlari)ni ro’yxatga olish, o’lchash vositalarini davlat sinovlaridan o’tkazish, qiyoslash, kalibrlash va boshqalar. O’zbekiston Respublikasida davlat nazorati O’zdavstandart («O’zstandart» agentligi) tomonidan amalga oshiriladi.

Davlat metrologik tekshiruvi va nazorating asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - metrologik qoidalarni o’z vaqtida tadbiq qilinganligini tekshirish; - belgilangan fizik kattaliklar birliklarini to’g’ri qo’llanishi, o’lchash vositalarining holati, ularni tayyorlash, saqlash, ta’mirlash, tekshirish va qo’llash, eskirgan o’lchash vositalarini ishlab chiqarishdan o’z vaqtida chiqarish va ularni yangilariga almashtirish sharoitlarini tekshirish; -o’lchash vositalari ustidan o’tkazilgan davlat nazorati natijalarini umumlashtirish, metrologik qoidalarning bo’zilish sabablarini tahlil qilish, o’lchash vositalari ustidan davlat nazorati idoralarining ta’sirini oshirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va o’tkazish; -o’lchash uslublarini to’g’ri qo’llash bo’yicha davlat nazoratini amalga oshirish; -sinov laboratoriyalarining faoliyati bo’yicha davlat tekshiruvi va nazoratini amalga oshirish. Tayanch iboralar: Metrologiya, metrologik xizmatlar; metrologik tekshiruv va nazorat; O’z.RST 010-93; O’z.RST 8.001-98; nazariy metrologiya, qonunlashtiruvchi metrologiya, amaliy metrologiya; yagona o’lchash birligi, o’lchash vositasi, birlik etoloni, davlat etoloni; o’lchash vositalarini kalibrlash, litsenziya, kattaliklar; metralogik ta’minlash; mahsulot, raqobatbardoshlik, o’lchamlar birligi: o’lchamlar birligini ta’minlash tizimi: uyg’unlashtirish; tan olish; ko’maklashish; potensial va milliy iqtisod; davlat egalonlari; egalonlar; davlat resstri; akkreditlash; metrologik ta’minotniig me’eriy-huquqiy asoslari; qiyoslash, dastlabki va muntazam qiyoslash; navbatdan tashqari va taftishli qiyoslash; ekspor qiyoslash: majburiy qiyoslash; qiyoslash muddati va belgisi: metrologik tekshiruv va nazorat; ob’ekt va boshqalar.

Nazorat uchun savollar: 1. Metrologiya qachondan boshlab paydo bo’lgan va u qanday rivojlanib kelgan? 2. O’zbekistonda qaysi standlartga asosan metrologiyaning vazifalari belgilab berilgan? 3. Metrologiya nechta qismdan tashkil topgan? 4. O’zbekiston Respublikasi «Metrologiya to’g’risida»gi qonun nechta bo’lim va moddalarni o’z ichiga oladi? 5. Metrologiyada ko’p qo’llaniladigan atama va tushunchalar nimalardan iborat? 6. O’zbekiston Respublikasining o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimi deb nimaga aytiladi? 7. O’lchamlar birligi va uni ta’minlash deganda nimani tushunasiz? 8. O’zbekiston Respublikasi o’lchamlar birligini ta’minlash davlat tizimining asosiy maqsadlari nimalardan iborat? 9. Qiyoslash nima va uning qanday turlari mavjud? 10. O’lchash vositalarining qaysi turlari davlat qiyoslashidan majburiy o’tkaziladi? 11. Davlat sinovlarining asosiy vazifalari qaysilardan iborat?

O'xshashlar

Standartlashtirish va sertifikatlashtirishning O’zbekistonda tashkillashtirilishi

Standartlashtrish bo’yicha davlat nazorati, xalqaro standartlashtirish

Metrologiya xizmati

O’zbekiston davlat standartlarini ishlab chiqish, joriy etish tartibi

O’zbekistonda g’aznachilik tizimi taraqqiyoti istiqbollari