O`zbekiston Respublikasining xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki - Iqtisodiyot - Referatlar

O`zbekiston Respublikasining xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.O`zbekiston Respublikasi - xalqaro moliya munosabatlarning faol ishtirokchlsi 2. Xalqaro moliya munosabatlarini erkinlashtirishning huquqiy asoslari

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi - xalqaro moliya munosabatlarning faol ishtirokchisi O`zbekiston Respublikasini jahon xo`jaligiga kirib borishida, uning hududiy va global darajadagi raqobatbardoshligi bo`yicha ustunligi, tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va uni amalga oshirish bilan ko`p jihatdan bog`liq. Amalga oshirilayotgan tarkibiy islohotlar bo`yicha kizgin munozaralarning mavjudligiga qaramasdan, tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda, hukumat, mamlakatning geografik, ishlab chiqarish va texnologik hamda mehnat resurslaridan foydalanish samarasini inobatga olmoqda. Xalqaro mehnat taqsimotining kuchayishi, xalqaro xo`jalik ishtirokchilaridan yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni talab etadi. Shu jihatdan, jahon xo`jaligida O`zbekiston kushni MDH mamlakatlaridan o`zining quyidagi xalqaro ustuvorliklari bilan ajralib turadi: 1) Qadimiy boy madaniyat, tarixiy va diniy yodgorliklari xalqaro turizm sonoatini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlarni yuzaga keltiradi; 2) Qulay tabiiy iklim va tabiiy boyliklar, ishlab chiqarish, qurilish va qishloq xo`jaligi sohasida raqobatbardosh muhitni shakllantiradi; 3) Buyuk ipak yo`lida joylashganligi xalqaro integratsiyada Yevropa bilan Osiyoni bog`lovchi «kuprik» vazifasini bajarishga yetarlicha imkoniyatni vujudga keltiradi. 4) O`zbekiston Respublikasi yetarli darajada malakali mutaxassislar bilan ta`minlangan. Zamonaviy texnologiya va ishlab chiqarish infratuzilmasini barpo qilish, ushbu sohadagi imkoniyatlarni kengaytiradi. 5) Mamlakat hukumati tomonidan ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish va eksportni rag`batlantirish siyosatini yuritilishi. O`zbekiston Respublikasining xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtirokida, xalqaro Moliya institutlari bilan hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni inobatga olib, 1992 yilda O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 633-XII sonli «O`zbekiston Respublikasini Xalqaro Valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi, Xalqaro moliya

www.arxiv.uz korporatsiyasi, Investitsiyalarni kafolatlash bo`yicha ko`p tomonlama agentlikka a`zo bo`lishi to`g`risida»gi qarori qabul qilindi. XVF va Jahon banki kabi tashkilotlar bilan hamkorlikning yo`lga qo`yilishi, nafaqat respublikani jahon bozoriga integratsiyasini tezlashtirdi, balki amalga oshirilayotgan tarkibiy islohotlar va makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash samarasini oshirdi. Xalqaro moliya institutlari bilan aloqalarning salmoqli qismi xalqaro kreditlar va qarzlar masalasi bilan bog`liq. Ushbu munosabatlarni amalga oshirishning huquqiy asoslari sifatida O`zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to`g`risida»gi, «Tashqi qarzdorlik to`g`risida»gi qonunlari va boshqa me`yoriy aktlar ishlab chiqildi. Mustakillikning dastlabki yillarida olingan kreditlar va qarzlar, asosan, qisqa muddatli bo`lib , ichki bozorni iste`mol tovarlar bilan to`ldirishga qaratilgan bo`lsa, keyingi yillarda hukumat mazkur qarzlami jalb qilish sohasini tarkibiy qayta qurish bo`yicha ma`lum ishlami olib bormoqda. Olinadigan qarzlar va jalb qilinadigan uzoq muddatli kreditlarning asosiy yo`nalishlari sifatida: eksport potentsialini kengaytirish, import umini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish sohalari tanlandi. Mineral xom-ashyo resurslarini, shu jumladan, neft va gazni ishlab chiqarish va qayta ishlash, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, mashinasozlikni rivojlantirish, telekommunikatsiya sohasini zamonaviylashtirish hamda kichik va o`rta biznesni rivojlantirish - xorijiy investitsiyalar jalb qilinadigan ustuvor yo`nalishlar sifatida qaralmoqda. Xorijiy investitsiyalar sonining amaldagi ortishi va sifat darajasi, amalga oshirilayotgan davlat investitsiya dasturi haqida ma`lumot beradi. Uning maqsadi - milliy va xorijiy investorlaming investitsion faoliyatini optimal darajada huquqiy tartibga solishdan iborat. Xorijiy kapital oqimini rag`batlantirish, xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalarga xizmat ko`rsatuvchi moliya-valyuta infratuzilmasini tashkil etishga bog`liq. Moliya-valyuta infratuzilmasi xo`jalik sub`ektlari bilan jahon pul-kapital

www.arxiv.uz bozori o`rtasidagi aloqalarni ta`minlashga xizmat qiladi. Ushbu infratuzilmalarni tashkil etish, quyidagi yo`nalishlami qamrab oldi: • bank tizimini takomillashtirish; • ichki sug`urta xizmatlari sohasini rivojlantirish; • ichki valyuta bozorini faoliyatini yaxshilash; • lizing xizmatlari bozorini rivojlantirish; • audit va maslahat xizmatlari bozorini rivojlantirish; • milliy tovarlarni xalqaro bozorlar tomon harakatini tashkil etish va h.k. O`zbekiston Respublikasini xalqaro hamkorligi va iqtisodiy siyosatining ustuvor yo`nalishlari belgilandi va u mamlakatni xalqaro bozorga qo`shilishining asosini tashkil etadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning zamonaviy rivojlanish tamoyillari. O`zbekiston sobiq Ittifoqda yirik respublikalardan hisoblanib, aholisining soni bo`yicha 3-urinni va yalpi milliy mahsulot hajmi bo`yicha 5-urinni egallab kelgan. Respublika tabiiy resurslarga boy, sanoatda va qishloq xo`jaligida yetarli darajada rivojlangan ayrim ishlab chiqarishlarga ega. Masalan, O`zbekiston tabiiy gaz qazib olishda dunyoda 9-o`rinda, oltin kazishda 7-o`rinda, oltingugurt kislotasi va mineral ugitlar ishlab chiqarishda hamda pilla etishtirishda 7-o`rinda turadi. Yuqoridagi tabiiy imkoniyatlardan kelib chiqqan holda, respublikaning xalqaro moliya munosabatlari va jahon xo`jaligiga integratsiyasi majmui aniq belgilangan maqsadlar va ularni amalga oshirishga qaratilgan asosiy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Birinchidan, respublika milliy iqtisodiyotining kuchli eksport buginini tashkil etuvchi va uni jahon bozorida munosib o`rinni egallashini ta`minlovchi buginlarni aniqlash; Ikkinchidan, iqtisodiyotning eksport buginida davlat tomonidan qo`llab- quvvatlash usulidan keng foydalanish; Bu usullar quyidagilardir: 1. Eksportga yo ` naltirilgan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun

www.arxiv.uz imtiyozli foizlar bo ` yicha ko ` p muddatli kreditlar ajratish , mo ` ljallangan investitsiyalarni sug ` urtalash ; 2. Eksport qiluvchilarga milliy ishlab chiqarish va uning xorijiy raqobatchilari ishlab chiqarishi xarajatlari o ` rtasidagi farqni qoplash ; 3. Davlat tomonidan respublikaga ilg`or texnologiyalar, tajribalar, bilimlarni kirib kelishi uchun subsidiyalar ajratish; 4. Eksport va importni litsenziyalash yoki chetga mol chiqarishga va chetdan uni olib kelishga ruxsatnomalar berish; 5. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltirilgan xom- ashyo va materiallar, asbob-uskunalar va jixozlar ulushini bosqichma-bosqich kamaytirish va boshqalar. Shu bilan birga, xalqaro moliya sohasidagi siyosat milliy valyutani mustahkamlash va uni boshqa valyutalarga erkin almashuvini ta`minlashni, ichki narxlarni jahon bozori narxlariga yaqinlashtirish maqsadida baholar islohotini tugallashni, tashqi iqtisodiy faoliyatning me`yoriy-huquqiy asoslarini xalqaro talablar darajasiga yetkazishni nazarda tutadi. O`zbekiston uchun asosiy strategik maqsadlar quyidagilardan iborat: 1. O`zbekiston Respublikasining jahon iqtisodiy tizimi integratsiyasiga kushilib borishini ta`minlash; 1. Eksport potentsialini rivojlantirish; 2. Import va import o`rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish; 3. Investitsiya siyosatini takomillashtirish; 4. Chet el sarmoyalarini jalb qilish; 6. Eksport mahsulotlari ishlab chiqarish zonalari va erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirish; 7. Tashqi iqtisodiy faoliyat infratuzilmasini rivojlantirish. Mamlakattiing jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvining muhim tarkibiy qismi - davlatlarning turli mintaqaviy birlashmalari hamda xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan aloqalarni rivojlantirishdan iborat. O`zbekiston mintaqaviy

www.arxiv.uz xalqaro tashkilotlar, chunonchi, Yevropa Ittifoqi, EHXT, NATO, EKO, OIK va boshqalar bilan ham samarali hamkorlik qilmoqda. Bular orasida Yevropa Ittifoqi alohida o`rin tutadi. 1996 yilda Yevropa Ittifoqi bilan O`zbekiston o`rtasidagi munosabatlami rivojlantirishda bir qancha muhim ishlar amalga oshirildi. Tif milliy banki va "Asaka" - dunyoning 1000 yirik banklari ro`yxatida Financial Times xalqaro axborot agentligi guruhiga kiruvchi The Banker, 2001 moliya yili yakunlari bo`yicha dunyoning 1000 ta yirik banki ro`yxatini e`lon qildi . Ushbu ro`yxatda respublikamizning ikkita banki - TIF Milliy banki va "Asaka" bank - mos ravishda 418 va 947 o`rinni egallashdi. "Asaka" banki, shuningdek, kapitalning aktivlarga nisbati bo`yicha uchinchi, kapital adekvatligi bo`yicha sakkizinchi o`rinni egalladi. Bu bank barqarorligi va iqtisodiyotdagi keskin makroiqtisodiy o`zgarishlardan dalolat beradi. TIF Milliy banki 639 mln. AQSH dollari kapital va 3,8 mlrd. AQSH dollari aktivi bilan MDHning yirik banklari ichida yuqori o`rinlarni egallaydi hamda Markaziy Osiyoning eng yirik banki hisoblanadi. Manba: http://vvvvvv.uza.uz, vvvvvv.uzreport.com Xalqaro moliya munosabatlarini erkinlashtirishning huquqiy asoslari O`zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadbirlar natijasida ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va tashqi iqtisodiy aloqalarni erkinlashtirish uchun mustahkam huquqiy asoslar yaratildi. Jumladan, «Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida»gi, «Chet el investorlar faoliyatining kafolatlari to`g`risidagi», «Erkin iqtisodiy zonalar to`g`risidagi» qonunlar, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa me`yoriy hujjatlar tashqi iqtisodiy aloqalar hamda xalqaro moliya munosabatlarini tartibga solib turadi, chet el investitsiyalarini jalb qilish va rag`batlantirish tartibini belgilab beradi. Xususan, tashqi iqtisodiy aloqalarni

www.arxiv.uz amalga oshirishning asosiy tamoyillari va tartiblari «Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risidagi» Qonunda belgilab berilgan. Xalqaro huquqning umume`tirof etilgan me`yorlariga muvofiq, mulkchilik shakllaridan qat`iy- nazar, tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilarining huquqlari, manfaatlari va mol-mulklari himoya qilinadi. «Chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining kafolatlari to`g`risidagi» qonunda xo`jalik jamoalari va shirkatlarida, banklar va sug`urta tashkilotlarida hissadorlik asosida ishtirok etish, ya`ni mulklarni aktsiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlarni sotib olish, shuningdek, yerga (jumladan, ijaraga olingan erga) va tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqi ham chet el investitsiyalarini amalga oshirish shakllari bo`lib xizmat qilishi mumkinligi qayd etilgan. Bu qonunning chet ellik sarmoyador huquqlarini kafolatlovchi muhim jihatlaridan yana biri shuki, agar O`zbekiston Respublikasining keyingi qonunlari investitsiya sharoitini yomonlashtirib qo`yadigan bo`lsa, u holda chet ellik investorlarga nisbatan un yilgacha bo`lgan muddatga investitsiyalar amalga oshirilib turgan paytda amalda bo`lgan qonunlar tadbiq etiladi. Shu bilan birga, qonunda chet el investitsiyalari milliylashtirish amalga oshirilmasligi kafolatlanadi, shuningdek, ularni majburan sotib olish ham mumkin emas, lekin tabiiy ofatlar, avariyalar, epidemiyalar, epizootiyalar (xayvonlar ulati) yuz bergan xollar bundan mustasno. Bunday hollarda chet ellik investorlarga to`lanadigan kompensatsiyani keltirilgan zararga barobar bo`lishi nazarda tutiladi. Chet ellik sarmoyadorlarning o`z investitsiyalarini ixtiyoriy ravishda sug`urta qilish huquqi investorlarni o`z mulklarining ekspropriatsiya qilinishidan, mamlakat ma`murlarining sug`urta tashkiloti bilan investor o`rtasidagi shartnomaviy munosabatlari aralashuvidan, milliy va boshqa valyutalar almashtirishni hamda ularni mamlakat tashqarisiga chiqarishni cheklashlardan va boshqa xatarlardan muxofaza qilishni ta`minlaydi. Chet el investitsiyalariga ega bo`lgan korxonalar o`zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni litsenziyalarsiz xorijga chiqarish va ehtiyojlari uchun chetdan

www.arxiv.uz mahsulot keltirish huquqiga egadirlar. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlar uchun chetdan respublikamizga keltirilayotgan mol- mulklarga boj to`lashdan ozod qilingan. 1996 yilda «Erkin iqtisodiy zonalar to`g`risida»gi qonunning qabul qilinishi ham iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirishga qaratilgan eng muhim tadbirlardan biri bo`ldi. O`zbekiston Respublikasining «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to`g`risida»gi Qonunida kichik va xususiy tadbirkorlik sub`ektlarining eksport- import operatsiyalaridagi ishtirokini kengaytirish, ularning xalqaro kurgazmalar va yarmarkalarda ishtirok etishlariga ko`maklashish tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish asosida tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishga yordam berish nazarda tutiladi. 1995 yil 1 oktyabrdan boshlab, tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning yangi mexanizmi ishga solindi. Bu mexanizm negizida tartibga solishning tarifga asoslanmagan usulidan tarifga asoslangan usuliga o`tishga, eksport-import operatsiyalarini xalqaro me`yorlar talablariga mos unifikatsiyalashni amalga oshirishga qaratilgan tadbirlar majmui yotadi. Tayyor mahsulotlarning tashqi bozorlarga kirib borishiga va eksport krediti mexanizmi shakllanishiga ko`maklashish natijasida respublikamiz Prezidentining «Eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarni rag`batlantirishga oid qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi Farmoni (1996 yil 20 mart) bilan 1996 yil 1 apreldan ko`plab korxonalar tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksport hajmlari oshirilishidan erkin almashtiriladigan valyuta shaklida olingan tushum foydasidan (daromaddan) soliq to`lashdan ozod qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportini rag`batlantirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi (1997 yil noyabr) farmoniga ko`ra , o`tgan yilning 1 noyabridan boshlab, tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) barcha turiga eksport bojxona bojlari hamda tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportini litsenziyalash bekor qilindi. Faqat maxsus mahsulot turlarigagina bu qoidadan mustasno qilib qo`yildi. Ushbu Farmonda belgilangan chora-tadbirlar - birinchi navbatda, tashqi savdo

www.arxiv.uz faoliyatini yanada erkinlashtirishga, eksport-import operatsiyalarida tarif va notarif boshqarish usullarini tartibga solishga va takomillashtirishga qaratilgan. Farmonda ko`rsatilgan muddatdan boshlab, raqobat-bardoshli mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida erkin muomaladagi valyutaga eksport qiladigan korxonalar uchun bir qator qo`shimcha imtiyozlar berish joriy etilgan, masalan: - bu korxonalarga o`z mahsulotini oldindan pul olmasdan va akkreditiv ochmasdan eksport qilish huquqi beriladi; - eksport qilinayotgan tovar ulushi mahsulotni sotishning umumiy hajmi 30 yoki undan ko`proq foizini tashkil etsa, u holda korxonalaming daromad soligi stavkasi amaldagi stavkaga qaraganda ikki barobar kamaytiriladi; - korxonalar o`z mahsulotlarini ichki bozor narxlaridan arzon narxlarda eksport qilgan sharoitda ulardan olinadigan soliq baza eksport mahsulotini sotishdan tushgan amaldagi narx bilan hisob-kitob qilinadi. Farmonning muhim xususiyatlaridan yana biri shundan iboratki, unda ko`rsatilgan imtiyozlar faqat eksportga tayyor mahsulot ishlab chiqarishga astoydil intilgan korxonalarni rag`batlantirishga qaratilgan. Keyingi 5 yil ichida respublikada tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish bo`yicha muhim ishlar qilindi, uning me`yoriy-huquqiy bazasi yaratildi, tegishli institutsional o`zgarishlar amalga oshirildi, iqtisodiyotimizni tashqi dunyoga yanada kengroq ochish va erkinlashtirishga qaratilgan jiddiy qadamlar qo`yildi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslari haqida so`z yuritganda, bu yerda albatta xalqaro bitimlar to`g`risida ham biroz tuxtalib o`tish maqsadga muvofiqdir. Chunki, ikkita yoki bir nechta xalqaro munosabatlar qatnashchilarining har qanday birgalikdagi faoliyati, kelishilgan, huquqiy kuchga ega bo`lgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Ikki va undan ortiq davlatlar o`rtasida xalqaro bitimlar tuziladi va ular quyidagi turlarga bo`linadi: • umumiy tusdagi bitimlar. Ushbu bitim ikki davlat o`rtasida tuzilgan xalqaro bitim

www.arxiv.uz bulib, o`z ichiga munosabatlar asosi, diplomatik munosabatlarni o`rnatish haqida bitimdir. Unda iqtisodiy munosabatlar alohida bulim sifatida ajratilib ko`rsatiladi. • maxsus bitimlar. Bu bitimlar asosan, iqtisodiy masalalar bo`yicha ikki yoki ko`p tomonlama tuziladigan quyidagi bitimlardir: a) bitimlar va shartnomalar. Bu bitimlar mahsulotlar va xizmatlar eksport- importining umumiy shartlari va tartibini aniqlovchi hujjatlardir. Ular qatorida alohida ahamiyatga ega mahsulotlar va xizmatlarga taalluqli maxsus bitimlar ajratiladi. Masalan, usimlik va xayvonot dunyosiniig yukolib borayotgan turlarining xalqaro savdosi bo`yicha Konventsiya, shuningdek, ishlab chiqaruvchi va iste`molchilar manfaatlarini ko`zlagan holda keskin narx tebranishining oldini olish yoki yumshatish maqsadida xom-ashyo resurslari savdosida qo`llaniladigan ko`p tomonlama shartnomalar. Bu bitimlar kontrogentlar yoki xorijiy sheriklar o`rtasida xalqaro tijorat shartnomalari shartnoma tuzish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. b) bojxona bitimlari; v) soliq bitimlari. Masalan, ikki marta soliq olishning oldini olish maqsadida. Xalqaro munosabat qatnashchilarining soliq solish umumiy qoidalari, sharoitlari va tartibi to`g`risidagi soliq bitimlari; g) investitsiyalarni himoyalash haqidagi davlatlararo bitimlar, ya`ni iqtisodiy munosabat o`rnat ilayotgan ikki mamlakat o`rtasida tuziladigan kapital qo`yilmalarning o`zaro kafolati va rag`batlantirish haqidagi shartnomalardir. 1992-1995 yillarda O`zbekistonning umumiy tashqi savdo aylanmasi kariyb 2 marta ko`p aydi, MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiya chuqurlashdi, o`z navbatida iqtisodiy rivojlangan uzoq xorijiy mamlakatlar bilan savdo hajmi va geografiyasi birmuncha kengaydi. Uzoq xorijiymamlakatlar bilan eksport hajmi qatorida an`anaviy paxta tolasidan tashqari, elektr manbalari chiqarish, tukimachilik sanoati mahsulotlari, shuningdek, transport xizmati, sayyohlik va boshqa xizmatlar keng o`rin oldi.

www.arxiv.uz Import tizimida oziq-ovqat keltirish kamayib, texnika va asbob-uskunalar olib kelish salmogi ortdi. O`zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi (TSA) to`g`risidagi ma`lumotlar quyidagi 19-jadvalda keltirilgan (mln. AQSH dollari) 1 9 - j a d v a l Ko`rsatkichlar 1992y 1993y 1994y 1995y 1996y TSA 1798,6 1900,0 5299,4 6001,7 9711,3 Eksport 869,3 919,2 2689,9 3109,0 4590,2 Import 929,3 980,8 2609,5 2892,7 4721,1 Qoldiq -60,0 -61,6 +80,4 +216,3 -130,9 Respublika tashqi savdo aylanmasining eng yuqori ko`rsatkichi 1996 yilda qayd etilgan bo`lib , u 9,7 mlrd. AQSH dollaridan ortigni tashkil etgan. Ammo, 1997-1998 yillarda respublikaning asosiy eksport tovarlari - oltin va va paxtaning jahon narxlarining pasayishi hamda Janubiy-Sharqiy Osiyo va Rossiyadagi moliyaviy inqirozlar natijasida, tashqi savdo aylanmasi sezilarli darajada qisqardi. Ushbu voqealarga qaramasdan, 2000 moliya yili yakunlariga ko`ra tashqi savdo hajmi, 1999 yildagiga nisbatan 39,4 foizga ortdi. 2000 yilda O`zbekistonning yalpi savdo aylanmasi 6212,1 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Bunda, eksport ulushi 52,5 foiz, import esa, 47,5 foizni tashkil etdi va 317,3 mln. AQSH dollari miqdoridagi ijobiy qoldiqka erishildi. Mazkur yilda, eksportning moddiy hajmida o`sish kuzatildi va eksport tarkibida bosqichma-bosqich diversifikatsiya amalga oshirildi. Natijada, uning tarkibida yuqori qo`shimcha qiymatli tovarlar ulushi jami eksport hajmining 36 foiziga etdi (ushbu ko`rsatkich 1998 yilda 25 foizni tashkil etgan edi). 2000 yilga kelib, tashqi savdo operatsiyalarining geografik kengayishida ham jiddiy o`zgarishlar yuz berdi. Masalan, 1990-yillarda tashqi savdo sezilarli darajada MDH mamlakatlariga yo`naltirilgan bo`lsa (xususan, 1994 yilda respublikaning jami tashqi savdo aylanmasining 57,8 foizi ushbu mintaqaga to`g`ri kelgan), marketing izlanishlari va bozor segmentatsiyasi bo`yicha

www.arxiv.uz tovarlarni qayta taqsimlash natijasida, 2000 yilda tashqi savdo aylanmasining 37 foizi MDH mamlakatlari va 63 foizi uzoq xorij mamlakatlari hissasiga to`g`ri keldi. Jumladan, umumiy savdo hajmidan: AQSH - 8,1 foiz, Germaniya - 7,6 foiz, Koreya - 6,7 foiz, Shveytsariya - 5,8 foiz, Buyuk Britaniya - 5,4 foiz, Turkiya - 4,6 foiz; MDH mamlakatlaridan: Rossiyaga - 17,3 foiz, Qozog`istonga - 3,9 foiz, Turkmanistonga - 2,7 foiz to`g`ri keldi. O`zbekiston Respublikasi tabiati rang-barang bo`lib, agrar sohani rivojlantirish uchun shart- sharoitlar mavjuddir. Bunga jahon bozorlarida talab yuqori va bahosi qimmat bo`lgan qishloq xo`jaligi va chorvachilik mahsulotlari etishtirilishi kiradi. Bular paxta tolasi, qorako`l teri va boshqa mahsulotlar hisoblanadi. Asosan, O`zbekistonning eksportida paxta tolasi, qorako`l teri, mashinalar, kabel mahsulotlari va boshqalar yetakchi o`rinda turadi. Respublikamizga keltirilayotgan import mahsulotlari esa, ko`proq texnika va xalq xo`jaligi ustuvor sohalarining rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Respublikaning jahon xo`jaligi tizimiga shaxdam qadamlar bilan kirib borishi uchun, xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan iqtisodiy aloqalarining o`rnatilishi tashqi faoliyatni boshqaruv tizimini tubdan o`zgartirishni talab qiladi. Ushbu ko`rinish respublika tashqi siyosati oldiga qo`yilgan ikki muhim holat bilan bog`liq: Birinchidan, O`zbekiston mustaqillikka erishgach, tashqi iqtisodiy munosabatlar uchun o`zining mustaqil siyosatini ishlab chiqishi va uni amalga oshirishi uchun javobgar bo`lgan maxsus tashkilotlar tuzish takozo etildi. Ikkinchidan, Respublikada milliy iqtisodiyotni tubdan o`zgartirib, qaytadan ishlab chiqish, ya`ni qayta qurish jarayoni tufayli tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari kengaydi, ularga turli sohada tashqi iqtisodiy bitimlarni tuzishda kengroq huquqlar berildi. Ushbu sohadagi shartnomalarni, bitimlarni faqat davlat idoralari emas, balki mulkchilikning boshqa shakllariga asoslangan turli birlashmalar, korxona-tashkilotlarga ham tuzish imkoniyati berildi. Ushbu omillarni hisobga olgan holda respublikada tashqi iqtisodiy faoliyat va xalqaro moliya munosabatlarini boshqarish tizimi shakllanmoqda hamda uning

www.arxiv.uz tarkibiy qismiga kirgan tashkilotlar faoliyati takomillashtirilmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning tarmoq tashkilotlari tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiruvchi vazirliklar, idoralar, yirik korxonalar va tashkilotlarning maxsus idoralar, yirik korxonalar va tashkilotlarning maxsus bulnmalaridan tashkil topgan. Ular tarmoq, idora, korxona va tashkilotlar tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish dasturini ishlab chiqadi, xorijiy sheriklar bilan shartnoma va bitimlar tuzadi, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishning aniq yo`nalishlari bo`yicha Vazirlar Mahkamasiga takliflar tayyorlaydi. Ushbu tashkilotlarga: Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, Davlat kimyo sanoati kontserni, Davlat metallurgiya sanoati kontserni, «Uzbeksavdo» uyushmasi, «Uzdonmahsulot», «Uzavtotrans», «O`zbekiston temir yo`llari», «O`zbekiston havo yo`llari», «Dori-darmon» hissadorlik uyushmasi va boshqalar. Tashqi iqtisodiy faoliyat boshqarilishida funktsional tashkilotlar ham muhim rol o`ynaydi. Butashkilotlarga: Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Markaziy Bank, Davlat soliq qo`mitasi, Mexnat vazirligi, Davlat texnika qo`mitasi va boshqalar kiradi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita iqtisodiy usullari ichida bojxona bojlari va tariflari juda muhim hisoblanadi. Ular yordamida xalqaro munosabatlarning kkrinishlaridan biri bo`lgan tashqi savdo tartibga solinadi. Tariflarni o`zgartirish orqali davlat eksport va importni rag`batlantirishi yoki qisqartirishi, uning tuzilishini vujudga keltirishi, bu orqali esa, milliy ishlab chiqarish va iste`mol munosabatlariga ta`sir etishi mumkin. Bojxona tariflari, asosan, milliy darajada qo`llaniladi va bunda qator vazifalarni bajaradi. 1. Fiskal, ya`ni davlat byudjeti daromadlarini to`ldirish manbai bo`lib xizmat qiladi; 2. Protektsionistik, ya`ni milliy ishlab chiqaruvchilarni chet el raqobatidan himoya qiladi; 1. Boshqaruv, ya`ni iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish

www.arxiv.uz vositasi hisoblanadi va ular yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg`or siljishlar rag`batlantiriladi. Shunday qilib, bojxona bojlari va tariflari milliy darajada bo`lgani kabi millatlararo darajada ham, tashqi savdoni tartibga solishning muhim vositalari hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlarini tartibga solishning bilvosita, egiluvchan usullari sifatida turli soliq turlari ham keng qo`llaniladi. Bunda faqat tashqi soliq tizimidagi emas, balki ichki soliq tizimidagi soliq turlaridan ham foydalaniladi. Faqat tashqi iqtisodiy bitimlarni tartibga solishda qo`llaniladigan soliqlarga import va eksport soliqlari kiradi. Ular olib kelayotgan yoki olib chikayotgan mahsulotlarga, ularning oqimlarini tartibga solish ya`ni, rag`batlantirish yoki tuxtatish maqsadida belgilanadi. Ko`pgina mamlakatlarda import tushumlariga soliqlar keng qo`llanilsa, eksport mahsulotini sotishdan tushumlarga soliqlar esa, ma`lum imtiyozlarga egadir. Bu eksportni rag`batlantirishga, ichki va tashqi bozorlardagi narxlar farqi ko`p bo`lganda o`z mahsulotlari kabi import mahsulotlarga ham mamlakat ichida sotish uchun bir xil sharoitlar yaratish imkonini beradi. Xalqaro moliya munosabatlari ichki soliqlar tizimi yordamida ham tartibga solinadi. Davlat mahsulot sotilishidan olingan foydaga, pul kapitalidan daromadlarga, kapitalning qo`shimcha o`sishiga, qimmatbaho qog`ozlarga, ortiqcha foydaga va boshqalarga soliqlarni belgilab, o`zining hamda xorijiy ishlab chiqaruvchilarning faoliyati uchun qulay yoki qulay bo`lmagan sharoitlarni yaratishi mumkin. Xalqaro moliya munosabatlarini tartibga solishda, egiluvchan iqtisodiy vositalar qatoriga eksportni rag`batlantirish, O`zbekistonda keng qo`llanilayotgan valyuta tushumlaridan yarim ajratmalar va sotilishi majburiy bo`lgan valyuta tushumlari hissasini kiritish mumkin. Jahon amaliyotida xalqaro moliya munosabatlarini tartibga solishning bilvosita usullariga qaraganda, bevosita usullaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullarni yuqorida, o`zining mazmuniga ko`ra , iqtisodiy, ma`muriy, me`yoriy-huquqiy ko`rinishga ega

www.arxiv.uz ekanligini aytib o`tgan edik. Asosan, litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy tusdagi bevosita usullar ichida eng keng tarqalgani hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma`lum tartibi bu - litsenziyalashdir. Litsenziyalash bilan bir qatorda, jahon amaliyotida mahsulotlar, shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash keng qo`llaniladi. Bu usulning mohiyati unda vakolatli yoki xalqaro tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi bo`yicha ma`lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarni (kvotalarini) belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash to`lov balanslarini, ichki bozorda talab va taklifhi balanslashtirish uchun, muzoqaralarda o`zaro kelishuvga erishish uchun qo`llaniladi. O`zbekistonda kvotalash xalq iste`mol mollarini va strategik xom-ashyoning muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida qo`llanilmoqda. Xalqaro moliya munosabatlarni davlatlararo tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash asosan, xalqaro barqarorlashtirish bitimlariga muvofiq qo`llaniladi. Bu bitimlar, qandaydir bir mahsulotni ishlab chiqarishda yoki eksport qilishda har bir ishtirokchi mamlakatning hissasini belgilaydi. Shuningdek, kvotalash faqatgina mahsulotlarnigina emas, balki ishchi kuchi migratsiyasini ham tartibga solishda ishlatiladi. Hozirgi davrda rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi oqimi importiga ham kvotalar o`rnatiladi. Respublikamizda qo`llaniladigan ma`muriy tusdagi tartibga solishning o`ziga xos choralari sifatida tashqi iqtisodiy aloqa qatnashchilarini ro`yxatga olish, mahsulotlar bayonnomasi yoki bojxona bayonnomasini taqdim etish hisoblanadi. Ro`yxatga olish o`rnatilgan shaklda to`ldirilgan ro`yxatga olish varaqasini taqdim etish, ro`yxatga olinganlik rakamini berish, tashqi iqtisodiy aloqa qatnashchilari rasmiy ravishda chop etiladigan Davlat ro`yxatlari to`plamiga kiritish va ro`yxatga olinganlik haqidagi guvoxnomani berishni o`z ichiga oladi. Maxsulotlar bayonnomasi - bu tashqi iqtisodiy aloqa qatnashchisining mahsulotni davlat chegarasini kesib o`tayotgani haqida ushbu mamlakatda

www.arxiv.uz o`rnatilgan qoidalarga muvofiq bergan rasmiy arizasidir. U ikki ko`rinishda: 1. Bojxona bayonnomasi bo`yicha; 2. Tovar-transport hujjatlari bo`yicha amalga oshiriladi. O`zbekiston hozirgi davrda jahon bo`yicha paxta tolasi etishtirishda 5-o`rinda turadi. 1996-97-yillarda respublikamiz 1,062 mln. tonna paxta tolasi etishtirdi, bu esa, jahon paxta ishlab chiqarishining -6 foiz, (urta tolali - 90foiz) va ingichka tolali - 10 foizini tashkil qildi. Etishtirilgan paxtaning 15 foiz ichki bozorga va qolganlari esa har xil davlatlarga eksport qilinadi. Paxta tolasi eksporti bo`yicha O`zbekiston jahonda ikkinchi o`rinni egallaydi, bu esa jahon eksportining 20 foizini tashkil qiladi. O`zbekiston Respublikasining xalqaro moliya munosabatlarini takomillashtirish va jahon xo`jaligidagi o`ziga xos o`rnini topishida, tashqi iqtisodiy aloqalarni erkinlashtirilishida quyidagi infratuzilmalarni rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir: 1. Xalqaro moliya munosabatlarni amalga oshirishning axborot va ilmiy- uslubiy ta`minoti. Ushbu axborot va ilmiy-uslubiy ta`minot uchun quyidagi vazifalar bajarilishi zarurdir: • tashkiliy, statistika, ilmiy-ulubiy, davlat boshqaruvi organlari va tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari buginlari, konyunktura tizimlarini o`z ichiga oluvchi tashqi iqtisodiy faoliyatga xizmat ko`rsatish va markazlashgan avtomatlashtirilgan axborot tizimini tashkil etish; • aniq tizim ko`rsatkichlari bo`yicha, tashqi iqtisodiy faoliyat sub`ektlarini to`liq statistik qamrab olishni ta`minlash; • o`quv qo`llanmalarini nashr qilish va ishlab chiqarish; • tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi va doimiy yangi qo`shimchalar bilan to`ldirilishini inobatga oluvchi qonuniy va me`yoriy aktlar chop etilishini markazlashgan holda bajarish. Hozirgi kunda respublikada jahonning mashhur «Motorola» (AQSH), «Simens» «Alkatel» (Germaniya), «DEU» (Janubiy Koreya) singari yetakchi chet el kompaniyalari ishtirokida telekommunikatsiya tarmoqlarini qayta ta`mirlash ishlari faol olib borilmoqda. Zamonaviy

www.arxiv.uz telekommunikatsiya va kompyuter tizimlari, kompyuter va telekommunikatsiya texnikasini ishlab chiqaradigan qo`shma korxonalar barpo etilmoqda. Zamonaviy infratuzilmani rivojlantirish ustida katta ishlar olib borilmoqda, lekin ushbu infratuzilmani barpo qilishda muammolar yetarlichadir. Masalan, respublika poytaxti, viloyat markazlari va tumanlar o`rtasida o`zaro telefon aloqalari yaxshi yo`lga qo`yilmagan. Tashqilotlarda elektron pochta va jahon kompyuter axborot turi internet yetarlicha darajada foydalanilayotgani yo`q. Bu esa, o`z navbatida, axborot ta`minotining rivojlanishini sustlashtiradi. Ushbu axborot va ilmiy-uslubiy ta`minot xalqaro moliya munosabatlarning infratuzilmasini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Tashqi iqtisodiy faoliyatning savdo aloqalarini erkinlashtirishda transport infratuzilmasini rivojlan-tirish. Tashqi iqtisodiy faoliyatda transport infratuzilmasini rivojlantirish muhim masalalardan biridir. Transport infratuzilmasi muammolarini echish uchun, avvalo, quyidagi vazifalar bajarilishi lozim: o tashqi iqtisodiy faoliyat transport infratuzilmasini rivojlantirish dasturini ishlab chiqish; o O`zbekistonning xalqaro ko`ptomonlama va ikki-tomonlama kelishuvlarga tashqi savdo tranzit yuk tashish masalalariga keng ko`lamda qo`shilishi (bu yerda tashqi iqtisodiy faoliyat infratuzilmasini rivojlantirishda transport ustuvor yo`nalishlardan biri, deb qaralishi kerak.) «Respublikamizning rivojlangan kommunikatsiyalari tizimining mavjudligi ham O`zbekistonning jugrofiy-strategik mavqeini jozibador qiluvchi muhim omildir». Chunki, transport kommunikatsiyalari davlatning o`z oldiga qo`ygan strategiyasini amalga oshirishda roli kattadir. O`zbekiston Respublikasidagi temir yo`l va avtomobil yo`llari Markaziy Osiyoda eng zich hisoblanadi. Temir yo`llarning ko`pgina tarmoqlari elektrlashtirilgan. Temir yo`llarning uzunligi 6,7 ming km.dan ziyoddir. Avtomobil yo`llarining 80 foizidan ortigi qattiq koplamali yo`llardir. Ushbu yo`llar xalqaro va davlat ahamiyatiga molik bo`lib, ular takomillashtirilgan koplamaga ega.

www.arxiv.uz O`zbekiston Yevropa bilan Sharqiy Osiyo o`rtasida joylashgan juda istiqbolli xalqaro transport tarmog`i bo`lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, Germaniyaning Frankfurt-Mayn shaxridagi «Lyuftganza» aeroporti singari katta xalqaro miqyosdagi aeroportlar barpo etilsa, bemalol Yevropa va Sharqiy Osiyo davlatlari tranzit yuk tashish tarmoqlariga xizmat qilish mumkin. Hozirgi kunda «O`zbekiston havo yo`llari» milliy aviakompaniyasi IKAO a`zosi bo`lib, uning tarkibida Toshkent aeroportidan tashqari, yana 12 ta mintaqaviy aeroport mavjud. Shulardan 3 tasi xalqaro toifadagi samolyotlarni qabul qilishga moslashtirilgan. Bulardan tashqari, chet el kapitali ishtirokida va xorijiy mutaxassislarni jalb etgan holda Toshkent, Samarkand, Buxoro, Urganch, Namangan, Termiz shaxarlaridagi aeroportlar qayta ta`mirlanmoqda. Jahon xo`jaligida mamlakatning ishtirok etishi ko`p jihatdan mamlakatning arzon transport vositalaridan foydalanish imkoniyatlariga ham bog`liq. Shu nuqtai nazardan, eng arzon hisoblanadigan transport turlaridan dengiz orqali yuk tashish O`zbekiston uchun ancha noqulayliklar tugdiradi. Eng qisqa yo`l 3 ming kilometrni tashkil etsa, albatta mamlakatning iqtisodiy aloqalariga ta`siri juda ham kattadir. O`zbekiston o`z yuklarini 2-3 ta davlat orqali tranzit tarzida olib utsa, transport tariflarining yuqoriligi O`zbekiston mahsulotlarini jahon bozorida raqobatga bardoshsiz qilib qo`yadi. Markaziy Osiyo Respublikalari, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO)ga kiruvchi boshqa mamlakatlar o`rtasida hukumatlararo shartnoma tuzildi va uning asosida Tajan-Saraxs-Mashxad temir yo`lini ko`rish amalga oshirila boshladi. Bu temir yo`l Pekinni Istanbul bila bog`laydigan Trans-Osiyo magistralining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu yulda ikkala yo`nalishda 6-8 mln. tonnagacha yuk tashilishi kutilmoqda. TRASEKA - TSECSA (Transport Corridor Europe- Caucasus-Central Asia) - Yevropa-Kavkaz-Markaziy Osiyo transport koridori loyihasi hisoblanadi. Ushbu loyiha qatnashchilari Armaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Qozog`iston, Kirgiziston, Tojikiston, Turkmaniston, O`zbekiston va Yevropa Ittifoqidir. Markaziy Osiyo va O`zbekiston uchun eng asosiy temir yo`llarb (Gruziya

www.arxiv.uz orqali) Toshkent - Chorjou - Turkmanboshi - Boku - Poti (Botumi) bo`lib, bu temir yo`l Turkmanistondan Turkmanboshi bandargoxidan Ozarbayjon Boku bandargoxigacha va keyingi temir yo`l orqali Gruziyaning Poti yoki Botumi bandargoxiga chiqadi. Ushbu yulning uzunligi 2950 km.dir. Hozirgi kunda bu magistralning quvvati bir sutkada 40 juft poezdning o`tishini ta`minlashi mumkin, lekin Turkmanboshi - Boku parromchiligining va Kavkazning siyosiy muammolari tufayli, faqat 40-30 foiz imkoniyat bilan ishlamoqda. O`zbekiston temir yo`llari qurilishida ishtirok etish bilan bir qatorda, Xitoy va Pokistonga olib boradigan Andijon - O`sh - Ergashtom - Kashkar, shuningdek, Buxoro - Saraks - Mashxad - Texron va Termiz - Xirot - Kandaxor - Karochi avtomobil yo`llarini ko`rish va qayta ta`mirlash ishlariga hissa kushgan holda qatnashishdan ham manfaatdor. Bu yo`llar orqali Hind okeaniga chiqib olish mumkin va EKOga a`zo mamlakatlarga boradigan yulni 3 marta qisqartirish mumkin. Ushbu kit`alararo magistrallarni vujudga keltirish va ularning texnikaviy holatini mustahkamlash nixoyasiga etgach, O`zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlarining tashqi iqtisodiy aloqalarini amalga oshirish uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Osiyo - Tinch okeani mintaqasi (ATR) mamlakatlaridan, Hindiston va Xitoydan Yaqin Osiyo mamlakatlariga, Turkiyaga, shuningdek, Yevropa mamlakat-lariga tranzit yuk va yulovchilar tashishni kengaytirish uchun qulay imkoniyatlar ochiladi. Bundan tashqari, amalda Buyuk Ipak yo`li yo`nalishlariga mos bo`lgan bunday kommunikatsiyalar orqali dunyoning ko`pgina mamlakatlari bilan muntazam madaniy, sayyohlik va amaliy aloqalarni yo`lga kuysa bo`ladi. Shuningdek, MDH va Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari uchun jahon bozoriga olib chiqadigan «Janubiy yul», Janubiy, Janubiy-Sharqiy Osiyo va Yaqin Osiyo mamlakatlari uchun esa, Markaziy Osiyo bozoriga olib boradigan «Shimoliy yul» ochiladi. Xalqaro transport va iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish hamda mustahkamlash uchun qulay shart- sharoitlar yaratish maqsadida O`zbekiston hozirning o`zidayoq, bir qator tashkiliy-huquqiy va amaliy chora- tadbirlarni kurmoqda. O`zbekiston o`z manbalari hisobidan hozirgi

www.arxiv.uz kunda 2 ta yirik va strategik muhim temir yo`l magistralining uzunligi 342 km. bo`lgan Navoiy - Uchkuduk - Sulton Uvays - Nukus hamda uzunligi 223 km. bo`lgan Guzor - Boysun - Kumkurgon magistrali qurilishini va Angren - Kukon avtomobil yo`lini ta`mirlashni amalga oshirmoqda. Mazkur yo`llar nafaqat tabiiy minerallarning benixoya boy zahiralariga yo`l ochadi, balki respublika ichida transport katnovini arzonlashtirish imkonini beradi hamda dengiz bandargoxlariga va xalqaro transport kommunikatsiyalariga chiqishni ham ta`minlaydi. O`zbekiston avtomobilda yuk tashish borasida MDP guvoxnomasini kullagan holda xalqaro yuk tashish to`g`risidagi bojxona konventsiyasi xalqaro yuk tashish shartnomasi to`g`risidagi konventsiya, yo`l belgilari va signallari to`g`risidagi konventsiya va yo`l harakati to`g`risidagi konventsiyasini ratifikatsiya qildi. Fuqaro Aviatsiyasi sohasida bir qancha konventsiyalar ratifikatsiya qilindi. Masalan, havo kemalarini qonunsiz egallab olishga qarshi kurash to`g`risidagi konventsiya, havo kemasi ortida ruy beradigan jinoyatlar va ba`zi xatti-harakatlar to`g`risidagi konventsiya, havo kemalarida xalqaro yuk tashishga doir ba`zi qoidalarni uyg`unlashtirish konventsiyalari ratifikatsiya qilindi. Hozirgi kunga kelib, aviatsiyada yulovchi va yuklarni xalqaro tashish sohasidagi qo`shma korxonalar sirasiga: «Osiyo Rianta» (Irlandiyaning «Er Rianta interneyshenl» kompaniyasi va Shennon aeroporti bilan birga); «Askon» (Amerikaning «Konkord» korporatsiyasi bilan birga); «Aero Abda» (Malayziyaning «Abdi APR vreyg SND VXL» bilan birga); «Inter servis Kargo» (Birlashgan Arab amirliklari) va boshqalar kiradi. O`zbekistonning avtomobil transportida xalqaro yulovchi va yuk tashuvchilar Uyushmasi («ASMAP») doirasida ham, shunday transport korxonalarini tashkil etish sohasida ham samarali transport siyosatini amalga oshirishga yordam bermoqda. U respublikaning milliy manfaatlari himoya qilinishini ta`minlamoqda. 3. Xalqaro moliya munosabatlari sohasida mutaxassis kadrlarni tayyorlash. Xalqaro moliya munosabatlariga kadrlar tayyorlash sohasida ham, bir qancha murakkab vazifalar qo`yilgan edi. Bu vazifalarga quyidagilarni kiritish mumkin: • respublikamizda faoliyat yuritayotgan institut va universitetlarning

www.arxiv.uz tashqi iqtisodiy munosabatlari, xalqaro marketing va menejment bulimlarida qo`shimcha o`quv-konsalting markazlarini tashkil etish; • universitet va unstitutlarning ukituvchi kadrlarini tayyorlash va malakasini oshirish; • iqtisodiyotning turli sohalarida faoliyat ko`rsatyotagan raxbar xodimlar va mutaxassislarni tashqi iqtisodiy tarkibda ish olib borishlarini ta`minlash, malakasini oshirish; • chet el universitetlarida va kompaniyalarida ukish va amaliyotga borishni tashkil etish va hokazolar. O`zbekistonda ta`lim sohasida ham juda katta o`zgarishlar ruy berdi. Respublikaning «Ta`lim to`g`risida»gi qonuni qabul qilindi va o`tgan davr mobaynida 300 ta yangi turdagi ta`lim muassasalari ochildi. Respublikada bozor munosabatlarini rivojlantirish, xo`jalik yuritishning ilg`or usullari va ishlab chiqarishni ilmiy-texnikaviy rivojlantirish, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog`liq bilim sohalari bo`yicha mutaxassislar tayyorlash kengaymoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatning yangi strategiyasi iqtisodiyotning tarkibiy qismidagi inqirozni yengib o`tish , iqtisodiy taraqqiyot va xalqaro mehnat taqsimotida, jahon savdosida yuqori sifatli mahsulotlar bilan ishtirok etish hamda tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish asosiy vazifalardandir. Buning uchun: Birinchidan, eksport saloxiyatini tiklash, rivojlantirish va eksport tarkibini yaxshilash. Buning uchun, qisqa fursat ichida eksportga mo`ljallangan mahsulotlar ishlab chiqarishni kuchaytirish, bu yerda nafaqat xom-ashyomiz va tabiiy resurslarimiz hisobiga balki, ilmiy-texnikaviy bilimlarimiz, arzon ishchi kuchi hisobiga, ishlab chiqarishning ustuvor sohalarini rivojlantirish hisobiga erishish kerak. Ikkinchidan esa, importni ratsionallashtirish muhim vazifalardan biri bo`lib, bu yerda import siyosati nafaqat aholining turmush tarzi va manfaatlarini ko`zlab, balki iqtisodiyotni yangilash va raqobatbardoshligini ta`minlashga xizmat qiladi. Mashinasozlik importida imkon boricha tayyor mashinalar, transport vositalari va texnologik asbob-uskunalari ko`proq foydali kazilmalar kazish ishlari

www.arxiv.uz uchun va qayta ishlovchi sohalar uchun sotib olinishi kerak. Importning samarasini oshirilishida yana, O`zbekiston iqtisodiyoti uchun zarur bo`lgan mahsulotlar o`rnini bosuvchi va kam xarajatlar sarflanadigan (ya`ni, bu yerda albatta sotib olish va olib kelish uchun ketgan xarajatlar e`tiborga olinib) mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish ham asosiy yo`nalishlardandir. Uchinchidan, respublikada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning jahon bozorlarida raqobatbardoshligini oshirishdir. Eksport potentsialini kengaytirishda va jahon xo`jaligiga kirishning integratsiya jarayonida, O`zbekistonda ishlab chiqarilgan mahsulotlar iloji boricha sifatli va kam xarajat qilingan, jahon bozori shartlari va talablarini koniktiradigan darajada bo`lish i shart. Buning uchun esa, asta-sekinlik bilan ichki va jahon ishlab chiqarish andozalari va mahsulotlar sifatini bir-biriga yaqinlashtirish kerak. To`rtinchidan, texnologiyani yangilash va kengaytirilgan ishlab chiqarish saloxiyatini tashkil qilishga chet el investitsiyalarini jalb qilish. Chet el kreditlari uzoq muddatli va katta masshtabli investitsiyalarni ta`minlashning yagona manbasi ekanligi ma`lumdir. Bu masalada aniq bir maqsad sari intilish kerakligini ta`kidlab o`tish lozim. Respublikada chet el sarmoyalarini siyosiy va iqtisodiy riskdan sug`urta qiluvchi institutlar yaxshi ishlamasa, chet el investitsiyasining respublikamizga kirib kelishi qiyinlashadi. Shuning uchun, respublikamizda chet el investitsiyasi uchun qulay shart-sharoitlar, aniq maqsad sari yo`naltirilgan vazifalar yo`lga qo`yilishi zarur. Beshinchidan, O`zbekiston Respublikasining iqtisodiy xavfsizligini ta`minlash. Xalqaro moliya munosabatlari sohasi shartlari tashkil etilishida iqtisodiy xavfsizlik asosiy roUardan birini o`ynaydi. Milliy xavfsizlikni ta`minlashda tartibga solishning asosiy 3 xil ko`rinishi mavjud: 1. Valyuta nazorati. 2. Eksport va import nazorati. 3. Xom-ashyoning strategik turlari olib chiqilishini tartibga solish. Ushbu sohalarning o`ziga xos shakllari va tartibga solish uslublari mavjud.

www.arxiv.uz Albatta, yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalarga, tahliliy qarashlarga hamda nazariy xulosalarga ustuvor yo`nalish sifatida e`tibor berish, shak-shubxasiz xalqaro moliya munosabatlami rivojlantirish uchun xizmat qiladi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to`g`risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O`zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo`yicha qonunchilik hujjatlari to`plami. T.: O`zbekiston. 2000. 3. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotida tutgan o`rni

Milliy xo`jalikning rivojlanishlda xalqaro moliya munosabatlarining ahamiyati

Mamlakat to`lov balansining xalqaro moliya munosabatlardagi roli

O`zbekiston soliq tizimining tahlili

Xalqaro mehnat taqsimotida O`zbekistonning o`rni