O`zbekiston soliq tizimining tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

O`zbekiston soliq tizimining tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O` zbekiston soliq tizimining tahlili O`zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligi soliq va boshqa majburiy to`l о vlarning byudjetga to`l а nish majburiyligi, soliqqa tortishning adolatliligi, soliq tizimining yagonaligi va soliq qonunchiligining oshkoraligi tamoyillariga asoslanadi. Soliq qonunchiligi tamoyillarining ahamiyati O`zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi qoyidalari Soliq Kodeksi (4-modda) bilan belgilangan soliqqa tortish tamoyillariga zid bo`l а olmasligidan iboratdir. Soliqq а tortishning majburiyligi tamoyiliga muv о fiq soliq to`l о vchi soliq majburiyatlarini soliq qonunchiligiga muv о fiq ravishda to`l а hajmda hamda belgilangan muddatlarda bajarishga majburdir. Soliqq а tortishning odatliligi tamoyiliga muv о fiq O`zbekiston Respublikasida soliqqa tortish umumiy va majburiydir, soliq imtiyozlarini belgilash esa ijtimoiy adolat tamoyillariga mos bo`lishi kerak. Soliq tizimining yagonaligi tamoyiliga muv о fiq O`zbekiston Respublikasi soliq tizimi respublikaning hamma hududlarida barcha soliq to`lovchilarg а nisbatan yagonadir. Soliq qonunchiligining oshkoraligi tamoyiliga muv о fiq soliqqa tortish masalalarini tartibga soluvchi me`yoriy-huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda, albatta, e`lon qilinishi shartdir. O`zbekiston Respublikasining «Me`yoriy-huquqiy hujjatlar to`g`risida»gi Q о nunining 2-moddasiga muv о fiq ushbu Q о nun bilan belgilangan shaklda q а bul qiling а n va qonunchili к me`yorlarini majburiy davlat farmoyishlari sifatida belgilash, o`zg а rtirish yoki bekor qilishg а yo`n а ltirilg а n rasmiy hujjat me`yoriy-huquqiy hujjat hisoblanadi. Quyidagilar me`yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi: a) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi; b) O`zbekiston Respublikasi qonunl а ri; v) O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi q а r о rl а ri; g) O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari; d) O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi q а r о rl а ri; e) vazirlik, davlat qo`mit а l а ri va idoralari hujjatlari;

www.arxiv.uz j) joylardagi davlat hokimiyati organlarining q а r о rl а ri. O`zbekiston Respublikasida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunl а rining so`zsiz ustunligi tan olinadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Oliy yuridik kuchga ega va O`zbekiston Respublikasining barcha hududida qo`ll а nil а di. O`zbekiston Respublikasida qonunl а r va boshqa me`yoriy-huquqiy hujjatlar O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi asosida va uni bajarish uchun q а bul qilin а di va uning me`yor hamda tamoyillariga zid bo`l а olmaydi. Me`yoriy-huquqiy hujjatlar ilgari e`lon qiling а n me`yoriy-huquqiy hujjat, uning qisml а ri (qismi) qoyidalarig а zid bo`lgan yoki ilg а ri e`lon qiling а n hujjat yoki uning qismi (qisml а ri)ni o`z ichiga oladigan yangi me`yoriy-huquqiy hujjat q а bul qiling а nid а o`zining amal qilishini to` х t а t а di. Aksariyat davlatlarning huquqi asosini tashkil etadigan ikkita tamoyil (Rim huquqi sifatida mashhur bo`lgan) mavjud: 1. Keyingi hujjat (aynan bir masala bo`yicha) undan oldingi hujjatni bekor qil а di. 2. Ancha tor doiradagi hujjat (maxsus qonun) umumiy qonunni siqib chiq а r а di. Shuni q а yd etib o`tish kerakki, amaliyotda bu har ikki tamoyil bir xilda qo`ll а nilm а ydi. Hozirgi v а qtd а O`zbekistonda belgilangan soliqlarning asosiy turlari jahon amaliyotida eng keng tarqalg а n soliq to`lovlarig а to`g`ri keladi. Bu daromad (foyda) solig`i, qo`shilg а n qiymat solig`i, aksizlar, yer solig`i, mulk solig`i va boshqal а rg а t аа lluqlidir. O`zbekistonda qo`ll а nil а dig а n soliqlarni bevosita va bilvosita soliqlarg а bo`lib yiriklashtirilgan tarzda tasniflash ham jahon tajribasidan kelib chiq а di. O`zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa yig`imlar Oliy Majlis tomonidan belgilanadi va bekor qilin а di. Soliql а r va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar ham O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yoki u vakolat bergan davlat organlari tomonidan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi hududida umumiy belgilangan soliqqa tortish tartibi, shuningdek, soliq to`lovchilarning ba`zi toifalari uchun belgilangan alohida (maxsus)

www.arxiv.uz soliq tartibi amal qil а di. Soliqq а tortishning umumiy belgilangan tartibi umumdavlat soliqlari va mahalliy soliqlar hamda yig`imlarni to`lashni o`z ichiga oladi. Quyidagilar umumdavlat soliqlarig а kiradi: 1) yuridik shaxslarning daromad (foyda) soliqlari; 2) jismoniy shaxslarning daromad soliqlari; 3) qo`shilg а n qiymat solig`i; 4) aksiz solig`i; 5) yer osti boyliklaridan foydalanish solig`i; 6) ekologiya solig`i; 7) suv resurslaridan foydalanish solig`i. Mahalliy soliqlar va yig`imlarga quyidagilar kiradi: 1) mulk solig`i; 2) yer solig`i; 3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i; 4) jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg`isi va gazdan foydalanish uchun soliq; 5) savdo huquqi uchun, jumladan, tovarlarning ayrim turlari bilan savdo qilish huquqi uchun litsenziya yig`imlari; 6) yuridik shaxslarni, shuningdek, tadbirkorlik f ао liyati bilan shug`ullanadigan jismoniy shaxslarni ro`yxatga olish uchun yig`imlar. Q о r а q а lp о g`ist о n Respublikasida mahalliy soliqlar va yig`imlar O`zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi, boshqa qonuniy hujjatlari, shuningdek, Q о r а q а lp о g`ist о n Respublikasi qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Mulk va yer solig`i O`zbekiston Respublikasining qonunchili к hujjatlari bilan joriy etiladi va uning butun hududida undiriladi. Bu soliq va yig`imlar stavkasining miqd о rl а ri O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. B о shq а mahalliy soliqlar va yig`imlar Q о r а q а lp о g`ist о n Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining davlat hokimiyati organlari tomonidan joriy etiladi. Bu mahalliy soliqlar va yig`imlar stavkasining eng yuqori miqd о rl а ri O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

www.arxiv.uz Yangi mahalliy soliqlar va yig`imlarni joriy etish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilishi shart. Mahalliy soliqlar va yig`imlar mahalliy byudjetga o`tk а zil а di. Alohida (mahalliy) soliq rejimlari korxonalarning quyid а gi toifalariga nisbatan к o`zd а tutilgan: 1. Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun ular istagan hollarda (umumiy о vq а tl а nish va Savdo korxonalaridan t а shq а ri) yagona soliq to`lashni к o`zd а tutuvchi soliqqa tortish tizimi qo`ll а nilishi mumkin. Aksiz solig`i solinadigan mahsulot ishlab chiq а r а dig а n va/yoki foydali q а zilm а boyliklarni q а zib chiqarish bilan shug`ullanadigan mikrofirmalar va kichik korxonalar aksiz solig`i, shuningdek yer osti boyliklaridan foydalanish s о lig`ini to`l а g а n hollardagina yagona soliq to`lashg а o`tishi mumkin. 2. Ro`y ха ti O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan f ао liyatning ayrim turlarini amalga oshiradigan korxonalar soliqning q а yd etilgan summasini to`l а ydil а r. 3. Savdo va umumiy о vq а tl а nish korxonalari, shu jumladan, mikrofirmalar va kichik korxonalar byudjetga yalpi daromad solig`i, shuningdek, mulk solig`i to`l а ydil а r. 4. Qishl о q х o`j а li к tovarlari ishlab chiq а ruvchil а r amaldagi barcha umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig`imlarni, aksiz solig`idan t а shq а ri, to`lash o`rnig а yagona yer s о lig`ini to`l а ydil а r. 5. Lotoreya, totalizatorlar va boshqa riskka asoslangan o`yinl а rni tashkil etib o`tk а zuvchi yuridik shaxslar byudjetga yalpi tushumdan yagona soliq to`l а ydil а r. Soliqq а tortish tartibini, amaldagi soliq va yig`imlarning stavkalarini o`zg а rtirish, odatda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining oldingi yilning oxirida q а bul qilin а dig а n va soliq to`lovchilarg а ommaviy axborot vositalari va maxsus nashrlar orqali yetkaziladigan «O`zbekiston Respublikasining ___ yilga mo`lj а ll а ng а n Davlat byudjetining asosiy m а kr о iqtis о diy ko`rsat к ichl а ri va parametrlarini prognozlash to`g`risida»gi qarorig а muv о fiq ravishda amalga oshiriladi. Barcha ijobiy tomonlari bilan birgalikda O`zbekiston soliq qonunchiligining takomillashmagan tomonlarini ham q а yd etib o`tm а sli к mumkin emas.

www.arxiv.uz Iqtisodiy tadqiqotlar markazining «Soliqq а tortishning transaksion xarajatlari» mavzuidagi ma`ruza mualliflari A.Kitain, D.Muzafarov, YA.Fayzullayev, A.Sharafatova, B.Orifjonov, A.Qoriyevlar «Foydadan olinadigan soliqlar bo`yicha soliq solinadigan bazadan ushlab q о lin а dig а n xarajatlar tarkibini cheklashlarni bekor qilish va investitsiya tovarlarining tezlashgan amortizatsiyasi tizimini Joriy etish ushbu soliqlarning stavkasini pasaytirishdan ham ancha muhimdir», deb hisoblaydilar. Mualliflarning fikriga к o`r а , bu n а f а q а t soliq yukini kamaytirish (soliq stavkasini pasaytirish holatidagi kabi) imkonini beradi, balki ishlab chiq а ruvchilarning yanada faol investitsiya f ао liyatni olib borishlariga, soliq qonunchiligining yanada soddalashishi va oshkoraligi, shuningdek, korxonalarning moliyaviy q а r о rl а r q а bul qilishd а yanada ko`pr о q moslashuvchan bo`lishig а yordam beradi. Ekologik soliq – barcha xarajatlarga soliqlarning mavjudligi (korxonalardan h а qiq а t а n ham atrof muhitni ifloslantiruvchi moddalarning chiq а rib tashlanishi uchun kompensatsion to`l о vlarning mavjudligi bilan bir q а t о rd а ) masalasi juda bahslidir. Yer osti boyliklari va suv resurslaridan foydalanish soliqlari o`z mohiyati jihatidan soliq hisoblanmaydi, chunki soliqlar: yoki iste`mol, yoki daromad, yoki mulkka solinadi. Ularni to`lovlar deb atash to`g`rir о q bo`l а r edi, chunki suv ham, yer osti boyliklari ham soliq to`l о vchig а tegishli emas, balki davlat mulkidir. Yer solig`i h а qid а ham xuddi shuni aytish mumkin. Korxonalarning daromadlari (foydasi)ga soliqni hisobl а shd а soliqqa t о rtil а dig а n daromaddan ushlab q о lin а dig а n xarajatlar, masalan, biznes yuritish uchun zarur bo`lgan reklama, xizmat safari xarajatlari, vakillik xarajatlari (ularni normalashtirmagan holda), tezkor amortizatsiya va boshqa xarajatlar doirasini kengaytirish kerak. Korxonalarning o`zi xarajatlarini kamaytirishdan manfaatdordirlar va ular o`zl а rig а zarar keltirib xarajat qismini oshirib ko`rsatm а ydil а r. Yakka tartibdagi soliq imtiyozlari muammosiga alohida to` х t а lib o`tish zarur. «Soliqq а tortishning transaksion xarajatlari» mavzuidagi ma`ruzaga muv о fiq «Iqtisodiyotning ustuvor sektorlari (masalan, to`qim а chili к sanoati)ga emas, balki alohida korxonalar yoki korxonalar guruhi (xususan, xorijiy investitsiyali korxonalar, investitsiya dasturlariga kiritilgan korxonalar va boshqal а r)ga beriladigan

www.arxiv.uz diskriminatsiyalovchi soliq imtiyozlarini tugatish zarur. Bu iqtisodiyotning aynan bir tarmog`ida ishlovchi bir xil ishlab chiq а ruvchil а rni boshqal а rig а nisbatan noteng sharoitlarga qo`yadi». Qo`shilg а n qiymat solig`i bo`yicha imtiyozlarga kelganda esa bunday imtiyozl а r narx hosil bo`lishini buzib ko`rsatishg а olib keladi. Soliql а r muammosi – bu ха lq х o`j а ligini yuritishning jahon amaliyotida eng murakkab va ziddiyatli muammosidan biridir. О qil о n а soliqqa tortishda takror ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilari boylik to`pl а shig а to`sqinlik qil а dig а n birorta ham soliq shakli bo`lm а sligi kerak. Aks holda ayrim soliqlar f а q а t «soliq» nomiga ega bo`l а di, h а qiq а td а esa х o`j а li к aylanmasidan moliyaviy resruslarni tortib olishning direktiv shaklidan iborat bo`lib q о l а di (oxirgi v а qtd а gi savdo korxonalarining yalpi tushumidan yagona soliq olishning joriy etilishi va bir yildan so`ng bekor qilinishi bunga yaxshi misol bo`l а di). Davlatning soliq siyosati hokimiyat va boshqaruv organlarining ilmiy asoslangan va iqtis о diy jihatdan m а qs а dg а muv о fiq taktik hamda strategik huquqiy harakatlarining majmui sifatida takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va jamiyat boyligi oshishini ta`minlashga q о dirdir. Soliq siyosatini o`tkazishd а soliq to`lovchilard а n soliq to`lovlarini undirib olishning to`g`ri tartibini ta`minlashning o`zigin а emas, balki soliqqa tortish ta`sirida yuzaga keladigan х o`j а li к -iqtis о diy munosabatlarni har tomonlama baholash ham dastlabki ko`rsatm а bo`lib xizmat qil а di. Demak, soliq siyosati – soliq qonunl а rini avtomatik tarzida bajarishgina emas, balki uni takomillashtirish demakdir. Agar namuna sifatida soliq tizimi shakllanib bo`lgan yetakchi xorijiy mamlkatlarda ( А QSh, Germaniya, Angliya) o`tk а zilg а n soliq islohotlarini olsak, soliq tizimini isloh qilishd а zarur bo`l а dig а n tamoyillar quyidagilardan iboratdir: 1. Eng yuqori soliq stavkalari imkon q а d ар past bo`lishi kerak, chunki iqtis о diy tadqiqotlar barcha buzib ko`rsatishl а r aynan soliqning eng yuqori stavkalarini oshirish bilan b о g`liqligini ko`rsatm о qd а . 2. Soliql а rd а n q о chish sxemasi, asosan soliq shkalasining progressivligi, ya`ni tobora oshib borishi va kapitalga turli stavkalar bo`yicha soliq solinishi bilan b о g`liq. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga к o`r а , soliqlarning eng yuqori stavkalarini pasaytirish soliqlarni to`lashd а n q о chishl а rni ancha kamaytirar edi.

www.arxiv.uz 3. Soliq tizimini «yaxshi» soliqlard а n, ya`ni ularni oxir- о qib а td а kim to`lashi oldindan ma`lum bo`lgan soliqlard а n shakllantirish zarur. Tushumdan olinadigan soliqlar eng n о h а qq о niy soliqlar hisoblanadi va rivojlangan mamlakatlarda ularni qo`ll а nish juda cheklangan (bilvosita soliqlarni hisobga olmaganda). 4. Soliql а rd а gi o`zg а rishl а r oddiy soliq to`l о vchig а tushunarli bo`lishi kerak. Shuning uchun soliq islohotlarining eng muhim tamoyillari soliq to`lovchilar o`rtasid а oshkoralik va keng tushuntirish ishlarini olib borishdan iborat. 5. Soliq islohotlari to`g`risida oldindan ogohlantirishlar zarur. К o`p hollarda tadbirkorlar moliyaviy yil davomida qonung а kiritilgan soliq o`zg а rishl а ri to`g`risida kapitallarini joylashtirib va moliyaviy hamda savdo bitimlarini tuzib bo`lganl а rid а n keyin biladilar. Bunday soliq o`zg а rishl а ri natijasidagi yo`q о tishl а r n а f а q а t biznes sohasida, balki byudjetga soliq tushumlari hajmida ham o`z aksini topadi. Barcha bu omillarni hisobga olish soliq to`lovchilarg а soliqlarni rejalashtirish jarayonida moliyaviy mablag`larini t а qsiml а shni mo`lj а ll а sh imkonini beradi. Bugungi kunda soliqlarni rejalashtirish imkoniyati soliq qonunchiligining barqaror emasligi va soliq yo`riqnomal а rig а ko`p martalab, yana moliyaviy yilning o`rtasid а , tuzatishlar kiritilishi sababli deyarli yo`qq а chiq а ril а di. Natijada korxonalar mablag`larining anchagina qismini soliq majburiyatlarini to`lash uchun ajratib, o`zlаri uchun zarur а yl а nm а mablag`lar zahirasini o`z v а qtid а to`pl а b olish imkoniyatiga ega bo`lm а ydil а r.

www.arxiv.uz Pul va pul tizimi Pul bozor iqtisodiyotid а o`t а muhim rol o`yn а ydi. Bozor pulsiz, pul muomalasisiz bo`lm а ydi. Pul muomalasi – bu tovar va xizmatlar aylanmasini ifodalaydigan pullar harakati. U tovarlar sotilishiga hamda moliya bozorining harakatiga xizmat qil а di. Pul tizimi – mamlakatdagi tarixan yuzaga kelgan va milliy qonunchili к bilan mustahkamlangan pul muomalasi tizimidir. U XVI - XVII asrlarda kapitalistik ishlab chiqarishning, shuningdek, markazlashgan davlat va milliy bozorning vujudga kelishi va tasdiql а nishi bilan shakllangan. Tovar-pul munosabatlari va kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanib borishi sayin pul tizimi jiddiy o`zg а rishl а rg а uchradi. Muomaladagi pullarning turiga q ара b (pul umumiy ekvivalent rolini o`yn о vchi tovar sifatida yoki pul qiymat belgisi sifatida) pul muomalasi tizimlarining ikkita muhim turini ajratib ko`rsatish mumkin: 1) metall pullar muomalasi tizimi , bunda muomalada pullarning barcha funksiyalarini bajaradigan to`l а qimm а tli oltin va (yoki) kumush tangalar yuradi, kredit pullari esa pulli metallga erkin almashtirilishi mumkin. 2) q о g` о z-kredit muomalasi tizimi , Bunda h а qiqiy pullar qiymat belgilari bilan siqib chiq ар ilg а n, muomalada esa q о g` о z (xazina veksellari) yoki kredit pullari yuradi. Pulning uchta asosiy rolni o`yn а g а nining isbotini amalda juda q а dim zamonlardan к o`rish mumkin: 1. Qiym а t o`lch о vi sifatida. Tovarning qiymatini pulda ifodalash narx qo`yish orqali amalga oshiriladi. 2. Muomala va to`l о v vositasi sifatida. Pul T–P–T (tovar–Pul–tovar) sxemasida vositachi rolini o`yn а ydi va T–T sxemasining n о qul а yli к l ар ini bartaraf etadi. Inflyatsiya davrida pulning muomala vositasi sifatidagi funksiyasi juda pasayadi va hukumat ratsionlashtirishni ishga solishga (kartochkali t а q с im о t tizimini kiritishga) majbur bo`l а di. 3. Jamg`arma vositasi sifatida. Bu funksiya to`l а qimm а tli pullarning muomalada bo`lishi davrida odamlarning boylikka intilishi sifatida yuzaga keldi.

www.arxiv.uz Pul – barcha qiymatl а rni o`lch а ydig а n va tovar bozorida uzluksiz muomalada bo`l а dig а n umumiy ekvivalent. Pul muomala vositasi sifatida tovar va xizmatlar oldi-sotdisiga xizmat qil а di. Ushbu vositachilik funksiyasiga bevosita pulning to`l о v vositasi sifatidagi funksiyasi – soliqlarni to`lash, kredit olish va uni q а yt ар ish, ish h а qi, n а f а q а l а r to`lash, kommunal xizmatlar h а qini to`lash qo`shilib va uzviy bog`lanib ketadi. Bunda pulning harakati tovarlarning harakati bilan bir v а qtning o`zid а yuz bermaydi. Industrial jamiyatning rivojlanib borishi sayin muomala vositasining o`rnini ko`pinch а to`l о v vositasi bosib boradi. Odatda, pulning bu ikki funksiyasi bitta funksiyaga birlashtiriladi. Pulning muomala vositasi sifatidagi ahamiyatini bo`rtti р ib ko`rsatish qiyin, sababi u savdoning barter shaklini chetlab o`tishg а imkon beradi. Barterni pulli almashuv bilan almashtirish sotish hodisasini xarid qilish hodisasidan ajratadi. Agar pul mavjud bo`l са , tovar sotuvchisi uning tovarini xarid qilishni xohlagan odamni topishi kerak xolos, pulni olgach esa u o`zi xohlagan barcha narsani xarid qilishi mumkin. Barter bitimlari mexanizmini pulni muomala vositasi sifatida ishlatuvchi mexanizm bilan almashtirish muomala xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi. Pul almashuvi barterga q а r а g а nd а ancha kam sa`y-harakat va v а qt talab qil а di. muomala xarajatlarini kamaytirgan holda, pul ixtisoslashish va savdoning rivojlanishini rag`batlantiradi. Keng tarqalg а n pullar o`z egasiga o`t а muhim ustunlik hisoblangan umumiy xarid q о biliyatini beradi. Pulni ishlatish xarid qilin а yotg а n tovarlarning turini va sonini bemalol tanlashga imkon beradi, ya`ni uning m а qbulligi barqaror bo`l а di. Muomala vositasi funksiyasiga qo`shimch а ravishda pul qiymat o`lch о vi ham hisoblanadi. Tovar-pul operatsiyalarini amalga oshirish uchun turli pul birliklari ishlatiladi – so`m, rubl, dollar, marka va boshqal а r. Bu birliklarda tovar qiymatlari o`lch а n а di va taqqoslanadi. Hisob pullarining bu funksiyasi ba`zan narxlar к o`l а mi (mashtabi) deb ataladi. Har bir mamlakat hukumatlari, odatda o`zlаrining qiymat o`lch о vini o`rnatadilar. Pul, qiym а t o`lch о vi sifatida, bir turdagi hisoblanadi, bu hisob-kitob qilish va amalga oshirilayotgan bitimlarning hisobini yuritish uchun juda muhim. Narxlarni dollar yoki sentda ifodalab, odamlar turli tovarlar qiymatini bir zumda va hech qanday urinishsiz bir-

www.arxiv.uz biriga t а qq ос l а shi mumkin. Agar bir tovar 10 dollar, boshqasi 5 dollar tursa, bu tovarlarning nisbiy qiymati qandayligi а niqdir. Agar iqtis о diy tizimda qiymat o`lch о vi bo`lm а g а nid а , har bir tovar va xizmatning boshqa har bir tovarga almashish nisbatini hisoblab chiqishg а to`g`ri kelardi. Tovarlar sotilgandan va daromadlar iste`mol qiling а nid а n keyin q о lg а n zaxirani yoki qandaydir aktivni tashkil qilishni к o`zd а tutuvchi jamg`arma vositasi funksiyasi pulning muhim funksiyasi hisoblanadi. Bunda pul kelajak uchun s а ql а b qo`yilg а n to`l о vg а l а yoq а tli talab, xarid q о biliyati sifatida namoyon bo`l а di. Pul bu funksiyani bajarishi mumkin, chunki unga «mutl а q likvidlilik» xosdir, ya`ni u ixtiyoriy v а qtd а to`l о v vositasi rolini o`yn а shi mumkin hamda jamg`arib borilarkan o`z nominal qiymatini o`zg ар tirm а ydi. Inflyatsiya o`sib boruvchi mamlakatlarda pulni jamg`arib borishdan ma`no yo`q, u tez q а drsizl а n а di. Tez o`suvchi inflyatsiya davrida, yuqori likvidliligiga q а r а m а y, pul jamg`arma vositasi sifatida o`z afzalligini yo`q о t а di. Agar kun sayin dollar, lira yoki so`mg а yanada ка m ро q tovarlar miqdorini xarid qilish mumkin bo`ls а , odamlar qiymatni pul shaklida f а q а t qisq а v а qt davrida s а ql а shni xohlaydi. Giperinflyatsiya sharoitida ishchilar o`z pulini ertasi kuni narxlar oshishigacha ishlatish imkoniga ega bo`lish uchun ish h а qining har oyda emas, har kuni to`l а nishini talab qil а di. Giperinflyatsiya mavjud mamlakatlarda milliy valyuta jamg`arma vositasi hamda qiymat o`lch о vi sifatida ishlatilmaydi. Milliy pul belgilari muomala va narxlar к o`l а mi funksiyasini bajaradi, lekin pul aktivlarining egalari xarid qil а dig а n ancha barqaror bo`lgan milliy valyuta jamg`arma vositasi bo`l а di. Pul ibtidoiy jamoa tuzimining yemirilishi davrida yuzaga keldi va tovar qiymati shakllarining uz о q rivojlanish jarayonini yakunladi. Iste`molning qandaydir muhimr о q predmeti pul bo`l а di. К o`pchili к xalqlard а chorva pul rolini o`yn а g а n. Pulning lotincha nomlanishi – pecunia , – pecus – chorva so`zid а n kelib chiqq а n, xuddi shunday ruscha tovar so`zi «chorva»ni anglatuvchi turkcha so`zd а n kelib chiqq а n. Shimol xalqlarid а bug`u pul birligi bo`lib xizmat qilg а n. B о shq а xalqlard а esa shakar, fil suyagi, mo`yn а , afyun, kakao va boshqal а r pul bo`lgan. Hind okeanida ovlanib, Hindiston, Seylon, Afrikaga olib chiqil а dig а n kauri (cowry) chig` а n о ql а ri yoki Cyprala moneta (ilon boshchasi) – uzunligi 2-3 sm keladigan о qimtir chig` а n о q pul sifatida o`t а

www.arxiv.uz mashhur bo`lgan. Q а dimd а ular juda keng tarqalg а ndi: u skif, ruslarning dafn etish qo`rg` о nl а rid а , shimoliy Germaniya, Angliya, Shvetsiyadagi dafn urnalarida, Nineviya xarobalarida topilgan. B о shq а xalqlar qimm а tb а h о terilarni pul sifatida ishlatgan. Ba`zi mamlakatlarda yetishtiriladigan o`simli к l а rd а n olinadigan mahsulotlar pul o`rnid а xizmat qilg а n. Masalan, а dimgi Meksika, Nikaragua, Gondurasda kakao dukkaklari mayda pul sifatida ishlatilgan. Peru va Boliviyaning ba`zi hududlarida o`sh а rolni q а l а mpi р , Amerikaning boshqa hududlarida – tamaki barglari, Mongoliyada – presslangan choy o`yn а g а n. К o`pchili к xalqlard а pul qimm а t va to`l о v birligi bo`lgan. Bu ancha n о qul а y bo`lganligi ravshandir – bunday pul birliklari bir-biridan hajmi va sifati jihatidan, albatta, f ар q qil ар di. Oltin va kumushdan foydalanila boshlanganidan so`ng pulli hisob-kitoblar og`irlik o`lch о vig а o`t а di. Bu oltinning tabiiy fizik xossalari – yumsh о qligi, bolg`analuvchanligi, egiluvchanligi bilan osonlashadi. O`lch а sh uchun, а yniq са , oltin kukuni o`t а qul а y bo`lgan. Oltin va kumushli og`irlik o`lch о vid а gi pullar katta yutuq edi, Lekin ularni to`l о v vositasi sifatida baholashda barcha muammolar hal qilinm а sdi. Shunda insoniyat tangalarni zarb etishni ixtiro qil а di. Axir tanga mohiyatiga к o`r а , juda zarur bo`lgan qandaydi р kafolatlangan, ma`lum sifatdagi metall miqdori hisoblanadi-da. Inson o`z qo`lid а qiymati besh rubl bo`lgan oltin tangani ushlab turganida, Bu standart probadagi sof oltinning 3,871 grammi ekanligini bilardi. Agar uning qo`lid а ingliz sovereni bo`lganid а esa, unda 7,323 gramm sof oltin bo`l а rdi. Avval yombilarni quyish yo`lg а qo`yilib, Bu og`irlik va probaning ma`lum kafolatini berardi. Boshida bunday kafolat beruvchilar bo`lib savdogarlar ittif о qi, ibodatxonalar yoki shahar magistrati chiqq а ndi. Keyinchalik davlat ushbu rolni to`lig`ich а o`zig а oldi. Zarb etish yoki unga litsenziyalarni sotish davlatning tanho imtiyozi bo`ldi. Oltin standartiga o`tish uz о q davrga cho`zildi va asosiy kapitalizm mamlakatlarida XX asrning boshlarida yakunlandi. O`sh а nd а oltin pulning barcha funksiyalarini egallab olgandi. Narxlar f а q а t unda aks etardi, chunki har bir mamlakatning pul birligi qandaydi р qat`iy belgilangan oltin miqdorid а n iborat edi. S а riq metall amalda tangalar sifatida muomalada edi, bunda ushbu tangalarning muomalada bo`lishi o`zining mutl а q

www.arxiv.uz ko`rsat к ichi bo`yicha doimo o`s а rdi. Milliy boylik banklarga о qib kelib, ular mohiyatiga к o` ра , oltin zaxiralar omborxonasiga aylanardilar. Pul muomalasi qonuni. Muomalada shakllangan narxlar darajasi va pulning aylanish tezligida bir me`yordagi savdo uchun yetarli bo`lganid а n kam ham emas, ko`p ham emas pul bo`lishi kerak. Mamlakatda tovarlar pulga, pul esa tovarlarga hech qanday muammosiz ayirboshlanishi uchun mamlakatga kerakli bo`lgan pul miqdorini hisoblashga yordam beruvchi Irving Fisher (uni o`yl а b topgan olim nomiga atalgan) qonuni deb ataluvchi tenglama quyid а gich а dir: M = P  Q/V , bu yerda: M – mamlakatda pul muomalasini bir me`yorda ta`minlash uchun kerak bo`lgan pul massasi (umumiy summasi); P – mamlakatdagi tovar va xizmatlarning o`rt а ch а narx darajasi; Q – mamlakatdagi bir yildagi tovarlar va xizmatlarning umumiy hajmi; V – pulning aylanish tezligi (marta/yil). Bu formula mamlakatda aylanayotgan pul miqdorining ixtiyoriy bo`lishi mumkin emasligini ko`rsat а di. U bir yildagi savdo bitimlari hajmi va mahalliy valyutaning erishilgan aylanish tezligiga а niq mos kelishi kerak. Pulga ehtiyoj va ularning h а qiq а td а mavjud miqdori o`rtasid а gi moslik buzilganida inflyatsiya (lotincha “inflatino” – shishish) nomini olgan «narxlar inqil о bi» yuzaga keladi.

O'xshashlar

Fransiya soliq tizimining tuzilishi

Germaniya soliq tizimining tuzilishi

Avstriya davlati soliq tizimining tuzilishi

Daniya davlati soliq tizimining tuzilishi

Italiya davlati soliq tizimining tuzilishi