Milliy xo`jalikning rivojlanishlda xalqaro moliya munosabatlarining ahamiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Milliy xo`jalikning rivojlanishlda xalqaro moliya munosabatlarining ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Iqtisodiyotning rivojlanishlda tashqi iqtisodiy aloqalarning hamda xalqaro moliya munosabatlarining roli va ahamiyati 2.Milliy iqtisodiyot va xalqaro moliya munosabatlari 3.Xalqaro moliya tashkilotlari va ularning xalqaro moliya munosabatlarida tutgan o`rni

www.arxiv.uz Iqtisodiyotning rivojlanishlda tashqi iqtisodiy aloqalarning hamda xalqaro moliya munosabatlarining roli va ahamiyati XX asrning so`nggi yillarida sobiq Ittifoqning parchalanishi, mamlakatlar o`rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalarning sifat jihatdan yangi bosqichga chiqishi, milliy xo`jalik aloqalarining integratsiyalashuvi bilan, globalizatsiya jarayonlarining jadallashuvi yuz berdi. Globalizatsiya natijasida jahon xo`jaligining tarkibiy qismiga aylanib borayotgan mamlaqatlaming soni ortib bormoqda. Bu milliy darajadagi huquqiy, iqtisodiy hamda texnologik to`siqlar yo`qolishiga, uning o`rniga xalqaro iqtisodiy xo`jalikning umumiy iqtisodiy qonuniyatlari va xalqaro xo`jalikning funktsional aloqalarini tadbiq etilishiga olib kelmoqda. Mamlakatlar hayotidagi globalizatsiya - iqtisodiy munosabatlardagi tovarlar, xizmatlar, kapital hamda fond bozorlaridagi savdo va siyosatga doir tartiblarning tobora erkinlashuvi orqali namoyon bo`lmoqda. Tashqi savdo aloqalari erkinlashtirilayotgan mamlakatlar soni yil sayin ortib bormoqda. Jahon iqtisodiy va moliyaviy muhitining shakllanishiga ta`sir etgan sezilarli o`zgarishlar sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin: 1) 1957 yili Londonda Britaniya hukumatining funt sterling ustidan nazorat o`rnatishiga javob tariqasida evrodollar bozorining yuzaga kelishi; 2) 1958 yilda dastlab, "Umumiy bozor" deb atalgan Yevropa Iqtisodiy Hamkorligi (EIH) - hozirgi Yevropa Ittifoqining (EI) tashkil topishi; 3) Amerika korporatsiyalari xorijiy faoliyatlarini kengaytirishga intilishi (1950 yillardan boshlab). Jahon bozorida Yevropa va Yaponiya korporatsiyalari faoliyatining sezilarli o`sishi, shuningdek, xalqaro maydonda Amerika korporatsiyalari bilan ushbu mamlakatlar o`rtasida raqobatning kuchayishi; 4) O`tgan asrning 60-yillarida Yaponiya iqtisodiyotini tez sur`atlar bilan o`sishi, Uzoq Sharq biznes faoliyatida yangi imkoniyatlarning ortishi; 5) 1971-1973 yillarda Brettonvud tizimini qo`llashiga olib kelgan jahon moliya inqirozlari, valyutaning belgilangan kursi tizimidan, suzuvchi valyuta

www.arxiv.uz kurslariga o`tish; 6) 1971-1979 yillardagi birinchi va ikkinchi neft inqirozlari jahon iqtisodiy tizimiga bosim o`tkazishi. Ushbu sanalarda neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti (OPEK) neft narxini sezilarli darajada oshirshi; 7) Rivojlanayotgan mamlaqatlaming 1982 yilda tashqi qarzlarga xizmat ko`rsatishi bilan bog`liq jahon qarzdorlik inqirozining boshlanishi; 8) 1980 yillarda Yaponiyaning xalqaro moliyaviy kuch va jahon kapitalining manbasi sifatida yetakchi mamlakatga aylanishi; 9) 1987 yilda ettita mamlakatning ("Katta ettilik") Parijda Luvr bitimini imzolashi. Ular o`z valyuta kurslarining dollarga nisbatan tor tebranish doirasida sun`iy ravishda almashtirish orqali, kuchsizlanib borayotgan dollami qo`llab- quvvatlashni rejalashtirdilar. Shuningdek, ushbu mamlakatlar kelishilgan iqtisodiy siyosat yuritishni mo`ljalladilar; 10) 1987 yilda EIH yagona Yevropa aktini qabul qilish orqali 1992 yilda yaxlit Yevropa bozorini tashkil qilishni rejalashtirilishi. Bunda, mazkur tashkilotning G`arbiy Yevropa moliyaviy va iqtisodiy holatiga sezilarli ta`sir etishi kutildi; 11) 1989-1992 yillarda Sharqiy Yevropa mamlakatlari o`z siyosiy yo`nalishlarini o`zgartirishi. Ulaming kommunistik dunyoqarashdan ko`p partiyaviylikka, markazdan rejalashtiriladigan iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o`tishi, jahondagi siyosiy, iqtisodiy va moliyaviy holatga chuqur ta`sir etdi; 12) 1992 yildan keyin yaxlit Yevropa bozorining yuzaga kelishi, 1993 yil noyabr oyidan erkin savdo bo`yicha Shimoliy Amerika bitimining kuchga kirishi, 1993 yilda Osiyo-tinch okeani iqtisodiy hamkorligi konferentsiyasi va boshqa jarayonlar, o`tgan asrning 90-yillarida hududiy rivojlanishni jadallashtirdi. XXI asr bo`sag`asida jahon iqtisodiyotida to`rtta asosiy tarkibiy an`ana kuzatildi: birinchidan, xom-ashyo eksportiga asoslangan hamda sanoati rivojlangan mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlardagi o`zgarishlar. Xom-ashyo yetkazib

www.arxiv.uz beruvchi mamlakatlar va sanoati rivojlangan mamlakatlar o`rtasida an`anaviy iqtisodiy aloqalar mavjud bo`lib, ularning o`zaro munosabatlar modeli quyidagicha edi: xom-ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar, xom-ashyoni eksport qilib, olingan valyuta tushumlaridan sanoat mahsulotlari importini moliyalashtirganlar. O`tgan asrning 70-yillarida "Rim klubi" nomi bilan mashhur G`arbiy Yevropa olimlari "dunyo miqyosida tez orada tabiiy resurslarning global taqchilligi yuzaga keladi", deb bashorat qilgan edilar. Ushbu mulohazalarga asoslanib ko`pgina xom-ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar xom- ashyo sotish evaziga valyuta tushumini oshirish maqsadida kartellarga birlashdilar. Ammo, sanoat texnologiyasi va qishloq xo`jalik sohasining keskin rivojlanishi, xom-ashyoga bo`lgan talabning qisqarishiga ta`sir ko`rsatdi va natijada xom-ashyo bahosining pasayishi yuz berdi. ikkinchidan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo`l mehnatiga asoslangan ishlab chiqar ishdan, bilim va malakaga asoslangan ishlab chiqarishga o`tildi. Jahon iqtisodiy tuzilmasidagi ushbu o`zgarishlar natijasida bandlik tarkibida yuqori malaka talab qiluvchi mutaxassislarga ehtiyoj ortib, nisbatan past malakali mutaxassislarga talab pasayib bordi. Axborot almashuvining osonligi - tadbirkorlik faoliyatini, kichik biznes va shaxsiy tashabbusni rag`batlantirdi. Ilmiy-texnika progressi yutuqlaridan foydalanish, bilimni va yuqori malakani talab qildi, shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligi va raqobatbardoshlikni oshirish uchun, inson kapitaliga investitsiya qilish muhimligi ortdi. uchinchidan, jahon savdosida xalqaro kapital harakatining sezilarli darajada ortishi. Ushbu o`zgarish xalqaro savdoga nisbatan xalqaro kapital harakatining tez sur`atda o`sishi bilan yuz berdi. Xalqaro moliya statistikasining ma`lumotlariga ko`ra, jahon eksporti hajmi, 1981 yildagi 2000 mlrd. AQSH dollaridan 1991 yilda 3447 mlrd. AQSH dollari darajasigacha o`sgan. Shu vaqt oralig`ida xalqaro obligatsiyalar emissiyasi 23 mlrd.dan 342 mlrd. AQSH dollariga o`sdi. Bundan tashqari, uchta yetakchi xalqaro moliya bozorlarida ko`plab xorijiy valyutalar aylanmasi sezilarli darajada o`sdi. 1986 yildan 1992 yilgacha Londonda

www.arxiv.uz xorijiy valyutaning kunlik o`rtacha aylanmasi 90 mlrd.dan 303 mlrd. AQSH dollarigacha ortdi. Shu davrda Nyu-Yorkdagi kunlik aylanma 50 mlrd.dan 192 mlrd.ga, Tokioda 48 mlrd.dan 128 mlrd. AQSH dollariga ortgan. to`rtinchidan, transmilliy korporatsiyalar(TMK)ning qo`shma korxonalarni tashkil etish uchun xalqaro investitsiyalari va hamkorlik bitimlarida diversiflkatsiya darajasining ortishi. Bunda asosiy o`zgarish sifatida TMKlar va ularning turli mamlakatlarda qo`shma korxonalari sonining o`sib borishini ko`rsatish mumkin. TMKlar o`zlarining tashkiliy, ishlab chiqarish va marketing tizimlarini chet mamlakatlar hududlariga yoyib, shu yo`l bilan tovar, xizmat, kapital va texnologiyalarini ishlab chiqarishga jalb etib, ushbu mamlakatlar o`rtasidagi o`zaro harakatlarga ta`sir etdi. Qo`shma korxonalar xalqaro biznes integratsiyasining keng tarqalgan shakliga aylandi. Shuningdek, jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv jarayonlarida xalqaro tashkilotlar rolini alohida e`tirof etish zarur. Xalqaro savdo tashkiloti (XST), Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (DCRT), Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) va shu kabi xalqaro institutlar hamda yetakchi mamlakatlar boshliqlari va moliya vazirlarining har yili bo`lib o`tadigan uchrashuv-larining xalqaro munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyati ortib bormoqda. Texnologiyalar bo`yicha, atrof- muhitni asrash, moliya institutlarining faoliyati, buxgalteriya hisobotlari, milliy statistika (milliy hisoblar tizimi) va boshqalarga yagona andozalarni qo`llash kengaymoqda. Ushbu andozalar ta`lim va madaniy sohalarga yoyilmoqda. Xalqaro tashkilotlar orqali makroiqtisodiy siyosatning yagona mezonlari tadbiq etilmoqda. Valyuta-kredit, soliq, tashqi iqtisodiy siyosat, bandlik sohasi bo`yicha qo`yiladigan talablarning birxillashuvi yuz bermoqda, xalqaro raqobat qoidalari ishlab chiqilmoqda. Bu jarayonlar qanchalik jadal sur`atlarda amalga oshirlmasin, zamonaviy

www.arxiv.uz jahon iqtisodiyoti to`la global holatda faoliyat yuritayotgani yo`q, balki u endi globallashuv jarayonlarining dastlabki bosqichlarini boshdan kechirmoqda. O`tish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlarning jahon bozoriga integratsiyalashuvi uzoq muddatli jarayon hisoblanadi. Ba`zi milliy bozorlarning ochiq, ba`zilarining qattiq tartibga solinadigan bo`lgan hozirgi holati bilan, globallashuvning asosiy tamoyillaridan bo`lgan erkinlashuv, bir-biriga nomuvofiq bo`lgan ko`rinishni hosil qilmoqda. Xalqaro tovarlar, xizmatlar va kapitallar almashinuvining erkinlashish an`anasi kengayayotgan bir paytda, har bir davlat eksport va importni tartibga solishning ma`lum instrumentlarini saqlab qolmoqdalar. Ularning asosiy maqsadi - tarkibiy qayta qurish va inqiroz davrining qiyinchiliklarini yengib o`tish, milliy xavfsizlikni ta`minlash - takror ishlab chiqarish uzluksizligini ta`minlovchi (energetika, transport, aloqa va h.k.) va mamlakat mudofaa qobiliyati kabi strategik sohalarni moliyaviy ta`minlash, shuningdek, savdo sheriklardan munosib imtiyozlar olish, shuningdek, byudjet tushumlarini oshirishdan iborat bo`lmoqda. Amaldagi bunday protektsionizm fiskal muammolami hal etishdan ko`ra, ko`proq tarkibiy siyosat o`tkazish vositasi hisoblanadi. Hozirgi sharoitda nafaqat erkin savdo g`oyasi (erkinlashuv) bilan protektsionizm o`rtasida qarama-qarshilik yuzaga chiqmoqda, balki milliy xo`jalikni jahon xo`jaligiga kirish samarasini maksimal tarzda ta`minlash maqsadida, xo`jalikni tartibga solishning yuqoridagi ikki instrumentining optimal aralashmasidan foydalanilmoqda. Bunday aralashmaning shakl va nisbatlari, ma`lum vaqtdagi pragmatik manfaatlardan kelib chiqib aniqlanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda globalizatsiya bilan birga, integratsiya jarayonlarining yana bir shakli - ma`lum geografik joylashuvga asoslangan hududiy integratsiya (hududiylashuv) yuz bermoqda. O`sib boruvchi globallashuv, hududiylashuv, iqtisodiyotning transmilliylashuvi va integratsiya natijasida, eski - davlatlararo tartibga solish mexanizmi tubdan o`zgardi. Mamlakatlar o`rtasi dagi iqtisodiy aloqalar ikkiyoqlama munosabatlar chegarasidan chiqib, ko`pyoqlama tus olmoqda.

www.arxiv.uz Ammo, "milliy xo`jalik majmui", "mamlakatning milliy iqtisodiy manfaatlari" tushunchalari o`z ma`nosini saqlab qolmoqda. Milliy xo`jalik hamon ishlab chiqarish, almashuv, taqsimot va iste`mol, shuningdek, iqtisodiy faoliyatning asosiy markazidir. Har bir davlatning yillar davomida shakllangan o`z tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy rivojlanish xususiyatlari mavjud bo`lib, boshqa mamlakatlarning tajribalarini ko`r-ko`rona ko`chirib olish, yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etiladigan, iqtisodiy rivojlanishning hamma uchun umumiy retseptlarini qo`llash, samarasiz va iqtisodiy vaziyatni izdan chiqarishi mumkin. Jahon xo`jaligiga kirishda ilg`or mamlakatlarning boy tajribalariga tahliliy yondoshish va ushbu tajribalarni milliy xususiyatlar bilan eng optimal tarzda uyg`unlashtirish zarur. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng, o`zining mustaqil tashqi iqtisodiy siyosatini olib borish imkoniyati yuzaga chiqdi. Respublikaning tashqi iqtisodiy siyosati xalqaro moliyaviy munosabatlarda mamlakat milliy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan holda amalga oshiriladi va u quyidagi tamoyillarga asoslanadi: • mafkuraviy qarashlardan qat`iy nazar tashqi munosabatlarda oshkoralik; • teng huquqli va o`zaro manfaatli hamkorlik, boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; • o`zining milliy-davlat manfaatlari ustuvorligida o`zaro manfaatlarni har tomonlama hisobga olish; • respublika biron-bir davlatning ta`sir doirasiga kirmasligi tamoyiliga to`la amal qilish; • to`la ishonch, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish asosida ikki tomonlama, shuningdek, ko`p tomonlama tashqi aloqalarni o`rnatish va ularni rivojlantirish; • umume`tirof etilgan xalqaro huquq me`yorlariga rioya etish. Tashqi iqtisodiy soha tarmoqlari majmuini vujudga keltirmasdan turib, shuningdek, moliya, bank-kredit tashkilotlari, bojxona xizmati ishini xalqaro

www.arxiv.uz me`yorlar va talablar darajasida yo`lga qo`ymasdan turib, xalqaro aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlashni tasavvur etib bo`lmaydi. Tashqi savdo, iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalarda quyidagi yo`nalishlar ustuvor hisoblanadi: birinchidan, respublikaning eksport qudratini rivojlantirish va yanada mustahkamlash, eksportga yo`naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish; ikkinchidan, eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun, avvalo, qimmatbaho xom-ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qo`shma korxonalarni rivojlantirish; uchinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish, xo`jalik ishlarini yurituvchi sub`ektlarga xorijiy sheriklar bilan bevosita aloqalar o`rnatishda, o`z mahsulotlarini chet ellarda sotishda ko`proq erkinlik berish, tovarlarni eksport va import qilishda birmuncha imtiyozli tartibni joriy qilish borasida aniq maqsadni ko`zlab siyosat o`tkazish; to`rtinchidan, xorijiy sarmoyalarni respublika iqtisodiyotiga keng ko`lamda jalb etish uchun zarur huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy hamda boshqa sharoitlarni yaratish; beshinchidan, xalqaro moliyaviy munosabatlarning tarkibiy majmuini vujudga keltirish; oltinchidan, xalqaro huquq va xalqaro moliyaviy munosabatlar sohasida malakali mutaxassislar tayyorlashni tashkil etish. Integratsiya munosabatlari, manfaatlar birikuvining xilma-xil mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanadi. O`zbekiston bir vaqtning o`zida turli darajalarda - dunyo miqyosida va mintaqa ko`lamida integratsiya jarayonlariga qatnashsada, ammo bir muhim qoidaga amal qiladi, ya`ni: bir davlat bilan yaqinlashish boshqa bir davlat bilan uzoqlashish hisobiga bo`lmasligi lozim. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy jihatdan rivojlangan bozor tizimiga ega bo`lgan, demokratik davlat haqidagi hozirgi zamon tushunchalariga mos ravishda jahon hamjamiyatiga kirishishi mumkinligiga asoslanadi.

www.arxiv.uz Mamlakat jahon hamjamiyati bilan hamkorlik o`rnatgan taqdirdagina, ya`ni xalqaro mehnat taqsimotida o`zining munosib o`rnini topganda, mintaqa va butun dunyo xavfsizlik tizimlarini barpo etishda faol ishtirok etgandagina uni iqtisodiy jihatdan rivojlantirishning yangi sifat bosqichga olib chiqish imkoniyatlari kengayadi. O`zbekiston Respublikasi rivojlanish va taraqqiyot yo`liga qadam qo`yib, iqtisodiy hamkorlik sohasidagi ko`pgina nufuzli xalqaro tashkilotlarning teng huquqli a`zolari saflga kirib kelmoqda. Qisqa vaqt oralig`ida respublika XVF, Jahon banki, XMT, Jahon sog`liqni saqlash tashkiloti (JSST), Osiyo va Tinch okeani ijtimoiy-iqtisodiy komissiyasi (OTIIK), ETTB, Xalqaro Moliya korporatsiyasi (XMK), Hamdo`stlikning mintaqaviy iqtisodiy tashkiloti (XMIT) va shu kabi qator xalqaro moliyaviy tashkilotlarga qabul qilindi. Jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuv haqida so`z borganda, BMT faoliyatida O`zbekistonning ishtiroki e`tiborga loyiq hodisa. Faqat BMTgina xavfsizlikni saqlash va ta`minlashga qaratilgan diplomatiyadan to tinchlik o`rnatishga qaratilgan operatsiyalarda qatnashishgacha bo`lgan vositalarga ega. Jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvning strategik maqsadi - davlatlarning turli mintaqaviy birlashmalari bilan aloqalarni rivojlantirishdan iborat. O`zbekiston mintaqaviy xalqaro tashkilotlar: EI, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik tashkiloti (EHHT), Shimoliy Atlantika bloki (NATO), Qo`shilmaslik Harakati va boshqalar bilan samarali hamkorlik qilmoqda. 1996 yilning iyul oyida Florentsiyada O`zbekiston bilan EI Kengashi o`rtasida sherikchilik va hamkorlik to`g`risida bitim imzolandi. Imzolangan ushbu bitim O`zbekistonning xavfsizligi va taraqqiyotini ta`minlashga qaratilgan yana bir muhim hissa bo`lib, bu sherikchilik iqtisodiy, madaniy, ilmiy sohalarni va siyosiy sohalarni qamrab oladi. Jahon banki bilan birgalikda O`zbekistonda milliy valyutani mustahkamlash, tashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirish va to`lov balansini qo`llab-quvvatlash, iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish va korxonalar darajasidagi islohotlarni amalga oshirish uchun tiklanish qarzi berish to`g`risidagi masalalar ko`rib chiqildi va

www.arxiv.uz amalga oshirilmoqda. Milliy iqtisodiyot va xalqaro moliya munosabatlari Tashqi iqtisodiy aloqalar majmuasining milliy iqtisodiyotga ta`sir ko`rsatishi muayyan miqdor va sifat ko`rsatkichlarida baholanadi. Eng avvalo, respublikaning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi ishtiroki va ularga jalb etilishining qanday ekanligini bilish muhimdir. Bu eksportning YAIMga nisbati bilan belgilanadi hamda u mamlakatning eksport kvotasi deb ataladi. U qancha yuqori bo`lsa, mamlakat xalqaro iqtisodiy munosabatlarga shu qadar yuqori darajada jalb etilgan bo`ladi. Masalan, AQSHning eksport kvotasi 10-15 foizga, Germaniya, Frantsiya, Italiya, Angliyada 25-30 foiz, Yaponiyada 18 foiz atrofida. O`zbekistonda eksportning YAIMdagi ulushi 10-12 foizni tashkil etmoqda. Biroq, ushbu ko`rsatkich xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sifat tuzilishini ko`rsatmaydi. Shu sababli, mamlakatning xalqaro munosabatlardagi ishtirokini aks ettiruvchi yana bir ko`rsatkich - eksportning mamlakat sanoat ishlab chiqarishiga nisbatidan foydalaniladi. Rivojlangan mamlakatlar uchun mazkur ko`rsatkich taxminan 40-50 foizga teng. Bu esa, ishlab chiqar ilgan sanoat mahsulotlarining yarmi tashqi bozorga olib chiqib ketilishini anglatadi. Mamlakatning tashqi iqtisodiy munosabatlarga jalb etilganligining yana bir ko`rsatkichi - eksportning elastikligi (eksport va YAMM o`sish sur`atlarining nisbati) bilan ham belgilanadi. EIastiklikning birlikdan yuqori bo`lishi mamlakatning xalqaro iqtisodiy operatsiyalarda shuncha ko`p ishtirok etishini anglatadi. Tashqi iqtisodiy aloqalardan keladigan samara juda ko`p miqdordagi eksport, import, kredit va boshqa operatsiyalar, shuningdek, texnikaviy va boshqa xizmatlar ko`rsatish bo`yicha barcha ishtirokchilarning bu sohadagi faoliyati natijalaridan tarkib topadi. Hozirgi bosqichda har qanday davlatning tez sur`atlarda rivojlanishini xorijiy investitsiyalarni jalb etmay turib ta`minlab bo`lmaydi. Tashqi iqtisodiy munosabatlar ham yangi sifatlarga ega bo`lib bormoqda: ikki mamlakatning

www.arxiv.uz xo`jalik vakillari o`rtasida savdo va xizmat ko`rsatishdan tashqari, alohida ishlab chiqarish, moliya va savdo-moliya aloqalari ham rivojlanmoqda. Bevosita chet el investitsiyalarining o`sib borishi, shuningdek, sotsialistik tizimning parchalanishi va bir qancha yangi mamlaqatlaming jahon bozorlariga qo`shilishi, sarmoya jalb qiluvchi mamlakatlar uchun yangi muhim jarayonlarni keltirib chiqaradi. Bu jarayonlarga quyidagilar kiradi: Transmilliy korporatsiyalar (TMK) o`rtasida raqobat kurashi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning tobora baynalmilallashuvi va erkinlashuvi milliy kompaniyalarning "bandargoxida" xavfsizlikda yashashga tobora kamroq imkoniyatlar qoldirmoqda. Milliy kompaniyalarni iste`molchi va mahsulot sotish bozorlari uchun TMK bilan raqobat qilishga majbur etmoqda. Natijada, TMKlar yanada "sezilarli" darajada mahsulotni arzonlashtirmoqda va uning sifatini yaxshilash sari bormoqda. Mazkur tamoyil rivojlanayotgan va o`tish davri iqtisodiyotiga ega mamlaqatlaming (tegishli sharoitlar mavjud bo`lganda) yuqorida tilga olingan jarayonga o`zining ilmiy va intellektual quvvatini jalb etish imkoniyatlarini oshiradi. Mamlakatlar o`rtasida investitsiyalar uchun raqobat kurashi. TMKlar tomonidan ajratilgan investitsiyalar hajmi o`sish sur`atlarining asosiy sabablaridan biri - ulaming o`zi bilan mablag`, menejment, nau-xau kabi yaqqol ajralib turadigan va sezilmaydigan juda ko`p aktivlar, shuningdek, jahon bozorlarida ishlash tajribalarini va ko`nikmalami olib kirishi bilan izohlanadi. Natijada, keyingi yillarda nafaqat rivojlanayotgan mamlaqatlaming, balki rivojlangan mamlakat hukumatlarining ham investorlar uchun qulay muhitni shakllantirishga intilishi ortmoqda. Ushbu, birinchi navbatda, huquqiy sohaga tegishli bo`lib, birgina 1991 yildan 1994 yilgacha bo`lgan vaqt oralig`ida, dunyoda chet el investitsiyalari bo`yicha mavjud qonun hujjatlariga 373 ta o`zgartirishlar kiritilgan. Ulardan 368 tasi qonunchilikni erkinlashtirishga bag`ishlangan. O`tgan asming 90- yillari o`rtalarida investitsiyalami o`zaro himoya qilish bo`yicha 900 dan ortiq ikki tomonlama bitimlar tuzilgan. Xorijiy sarmoyadorlar, potentsial investorlar birinchi navbatda foyda olishdan

www.arxiv.uz manfaatdor, ammo investitsiyalar bilan bog`liq risklar ulami jiddiy havotirga soladi. Investorlarni o`ziga tortadigan asosiy omillar: rivojlangan infratuzilma, ishonchli va malakali mehnat resurslari, daromad va kapitalni chet elga o`tkazish, huquqiy kafolatlar, shuningdek, ijtimoiy va siyosiy barqarorlik kabilardan iborat. Bugungi kunda bevosita investitsiya oqimi foyda olishning yangi imkoniyatlariga chaqqon yuz tutadi va shuning uchun ham, u ishlab chiqarish, ish haki potentsial mehnat unumdorligiga nisbatan past bo`lgan joylarga ko`chmoqda. Mamlakatga chet el mablag`larini TMKlar quchok ochib foydalanishga tayyor turgan ichki bozordagi homiylik hisobiga emas, balki oqilona iqtisodiy tamoyillar asosida jalb etish muhimdir. Xalqaro moliya tashkilotlari va ularning xalqaro moliya munosabatlarida tutgan o`rni Davlatlararo har tomonlama hamkorlikning bir ko`rinishi sifatida xalqaro tashkilotlar va fondlar yuzaga chiqmoqda. Ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy- texnikaviy va madaniy sohalarda umumiy tusdagi maqsadlarga erishish uchun davlatlar, milliy institutlar, nodavlat assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Xalqaro tashkilotlar o`z faoliyatini har tomonlama muvofiqlashtirish uchun o`z fondlarini tashkil etadilar. Davlatlararo kelishuvlar asosida ishtirokchi davlatlarning yagona moliya va kredit siyosatlarini amalga oshirish uchun pul mablag`larining davlatlararo maqsadli fondlari tuziladi. Davlatlararo fondlar (tashkilotlar) daromadlarini shakllantirish usullari va moliyalashtirish tusiga ko`ra bir qancha turlarga bo`linadi. Birinchi turga moliya-kredit tashkilotlarining davlatlararo va xalqaro fondlari kiradi. Ular nizom kapitalida ishtirok etuvchilarga maqsadli kreditlar ajratadilar va maqsadli fondlarni tashkil etadilar. Bu tashkilotlar faoliyati davomida olgan daromadlaridan ulushiga ko`ra dividend to`laydi lar hamda turli maqsadlar uchun zahira fondlarini shakllantiradilar. Mazkur tashkilotlar jumlasiga Xalqaro

www.arxiv.uz Investtsiya bankini (XIB), Iqtisodiy Hamkorlik Xalqaro bankini (DTXB), ETTB, XVFni kiritish mumkin. Xalqaro banklar va fondlarning nizom kapitali shakllanishida, olingan daromadlarni taqsimlab, turli fondlarni tashkil etish kabilarda moliyaning rolini ko`rish mumkin. Milliy va xalqaro moliya-kredit institutlarining mablag`lari, xalqaro ishtirokchi-tashkilotlar fondi, manfaatdor mamlakatlarning valyuta fondlari va byudjet mablag`lari to`lanadigan badallarning manbasi hisoblanadi. EIida ham qator davlatlararo fondlar tashkil etilgan, jumladan, EIning byudjeti, Yevropa Taraqqiyot fondi, Yevropa Valyuta Hamkorlik fondi va boshqalar. Ikkinchi tur tashkilotlar ishtirokchilarning har yillik badallari evaziga byudjetlari tashkil etiladi. Bunday tashkilotlarga ma`lum sohalardagi milliy tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi xalqaro va umumjahon institutlari kiradi. Ularga: BMT, Xalqaro vaqt byurosi, Atom energetikasi bo`yicha xalqaro Agentlik, Dengiz yo`ldosh aloqasi bo`yicha xalqaro tashkilot, Ilmiy xizmatchilarning umumjahon federatsiyasi va boshqalarni kiritish mumkin. Uchinchi tur xalqaro tashkilotlarga vaqtinchalik tusga ega bo`lgan ilmiy dasturlar va kongresslarni kiritish mumkin. Ularni moliyalashtirish qatnashuvchi ishtirokchilar tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, Xalqaro biologiya dasturi (1964-1974 yy.), Xalqaro geodinamik loyiha (1971-1980 yy.), Xalqaro osoyishta quyosh yili (1964-1965 yy.), 1957 yildan boshlab har ikki-uch yilda chaqiriladigan Xalqaro tog` kongressi va boshqalar. Ushbu tashkilotlar turli mamlakat olimlari bilan yaxlit ilmiy tadqiqotlar olib boradi. To`rtinchi tur xalqaro tashkilotlar - xalqaro ilmiy laboratoriyalar, institutlar, ittifoqlar, yaxlit va sohalar assotsiatsiyalari, ma`lum ilmiy sohalar bo`yicha byurolar. Ular mamlakatlarni, milliy ilmiy tashkilotlarni, assotsiyatsiyalarni, ilmiy tadqiqotlar bilan shug`ullanayotgan alohida olimlarni birlashtiradi va ular faoliyatini muvofiqlashtiradi. Ushbu tashkilotlar yillik ulushli

www.arxiv.uz badallar, konferentsiyalarda ishtirok etuvchilarni ro`yxatga olish badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning xayriya mablag`lari, davriy ilmiy nashrlardan daromadlar hisobidan tashkil etiladigan byudjetlar hisobidan moliyalashtiriladilar. Mazkur tashkilotlarga misol qilib, milliy va qo`shma dasturlar bo`yicha ishlaydigan Kuchli magnit maydonlari va past harorat bo`yicha xalqaro fond, Xalqaro matematik markaz va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Beshinchi tur xalqaro tashkilotlar faoliyatining ma`lum sohalariga ko`maklashish va tadbirlarni moliyalashtirish uchun mablag`larni yig`ish bilan shug`ullanadilar. Masalan, Yovvoyi tabiat xalqaro fondi - davlat, jamoat tashkilotlari va xususiy shaxslardan yovvoyi xayvonlar va tabiatni qo`riqlash uchun mablag`larni yig`uvchi nodavlat tashkilotdir. Ushbu tashkilot boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda ma`lum tadbirlarni moliyalashtiradi. Fond o`zining nashriga ega bo`lib , uni sotishdan olinadigan daromadlar fond byudjetining daromad manbalaridan biri hisoblanadi. "Olimpiya birdamligi" fondi rivojlanayotgan mamlakatlarning milliy olimpiya qo`mitalariga moliyaviy yordam ko`rsatish uchun tuzilgan. Mazkur fond milliy olimpiya qo`mitalarining badallari, xususiy kompaniya, firmalar va xususiy shaxslarning xayriyalari, Xalqaro olimpiya qo`mitasining investitsion va nashriyotchilik faoliyati natijasida olingan daromadlar hisobidan shakllantiriladi. Fondga olimpiya o`yinlarini televizion yoritishdan olingan daromadlaming 1/3 kelib tushadi (ma`lumki, olimpiya o`yinlarini televizion yoritishdan olingan daromadlar mos ravishda Xalqaro olimpiya qo`mitasi, "Olimpiya birdamligi" fondi va olimpiya sport turlari bo`yicha Xalqaro federatsiya o`rtasida taqsimlanadi). Fondning byudjeti har yili tasdiqlanadi. Asosiy tadbirlarni amalga oshirish bo`yicha hududlarga yo`naltiriladigan mablag`lar xarajatlarning 75-85 foizini tashkil etadi. Ushbu tadbirlarga: yig`inlar o`tkazish, hakamlar majlisini o`tkazish, sport buyumlarini sotib olish, Milliy olimpiya qo`mitalariga moliyaviy yordamlar ko`rsatish va boshqalarni kiritish mumkin. Boshqa mablag`lar nashriyotchilik faoliyatiga va joriy xarajatlarni moliyalashtirishga yo`naltiriladi. Yuqorida ko`rib o`tilgan fondlarni tarkibiy tuzilishi, maqsadi, vazifalarini

www.arxiv.uz yanada chuqurroq o`rganish maqsadida, birinchi tur fondlar - moliya-kredit tashkilotlariga mansub, XVF haqida ma`lumotlar keltiriladi. XVF: maqsadi, tashkil etilishi va faoliyat yo`nalishi. XVF - bu BMTning maxsus tashkiloti. U 1977 yilda Bretton-Vudsdagi valyuta-moliya masalalari bo`yicha bo`lib o`tgan BMT konferentsiyasida tashkil topgan va 1945 yilning 27 dekabrida ushbu kelishuv kuchga kirgan. Amalda u o`z faoliyatini 1946 yildan boshladi. Brettonvud kelishuviga muvofiq, XVFning vazifasi unga a`zo bo`lgan mamlakatlarning oltin va AQSH dollarida ifodalangan valyuta zahiralarini tartibga solish hamda a`zo-mamlakatlarning valyuta paritetilarining barqarorligini ta`minlashdan iborat edi. Ushbu kelishuvga ko`ra, a`zo-mamlakatlar o`z valyutalarini belgilangan kurslar asosida xalqaro joriy operatsiyalar bo`yicha almashinuvlarini ta`minlashlari shart edi. Shuningdek, mazkur mamlakatlar valyuta operatsiyalarini chegaralash bo`yicha mavjud to`siqlami bekor qilish lari kerak edi (amalda 181 mamlakatdan atigi 60 mamlakat ushbu talabni bajargan). XVFning nizom fondi a`zo mamlakatlarga o`rnatiladigan kvotalar asosida to`lanadigan badallardan tashkil etiladi. Kvotalar har bir a`zo-mamlakatning: moliyaviy badal hajmini aniqlash; proportsional ravishda XVF kreditlari hajmini aniqlash; ovozlar sonini aniqlash uchun xizmat qiladi. Kvotalar hajmi mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va uning jahon iqtisodiyoti hamda xalqaro savdodagi roliga bog`liq bo`ladi. Kvota YAIM, import va eksport hajmi, oltin-valyuta zahiralari hajmi ko`rsatkichlari asosida hisoblanadi. Kvotalar hajmi har besh yilda qayta ko`rib chiqiladi. Kvotalar hajmidan kelib chiqqan holda, XVF boshqaruv organlarida ovozlar mamlakatlar o`rtasida taqsimlanadi. Har bir mamlakat 250 ta ovozga ega va har bir qo`shimcha 100000 SDR uchun 1 ta ovoz qo`shib beriladi. Hozirda boshqaruv organida ovozlarning eng ko`pi AQSHga tegishli -17,7 foiz. Bugungi kunda XVFning asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:

www.arxiv.uz • valyuta siyosati sohasidagi xalqaro hamkorlikni kengaytirish; • valyuta siyosati sohasida balanslashgan rivojlanishda hamkorlik qilish; • yuqori bandlik darajasi hamda real daromadlarni ta`minlash va rag`batlantirish, barcha-a`zo mamlakatlarning iqtisodiy siyosatini asosini tashkil etuvchi, ishlab chiqarish potentsialini rivojlantirish uchun jahon savdosining balanslashgan o`sishini barqarorlashtirish; • valyuta barqarorligini ta`minlash va a`zo-mamlakatlar o`rtasida valyuta munosabatlarini soddalashtirish, shuningdek, raqobat muhitini shakllantirish nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, valyuta devalvatsiyasini oldini olish; • ko`p tarmoqli to`lov tizimlarini tashkil eishda ishtirok etish, shuningdek, valyutani o`tkazish bilan bog`liq cheklovlarni bekor qilish; • a`zo-mamlakatlar to`lov balanslari taqchilligini yo`qotish uchun mablag`lar berish. Oldiga qo`yilgan maqsad va vazifalarni bajarish uchun XVF o`z funktsiya va tamoyillarini ishlab chiqqan. XVF tamoyillari: • tartibga solishdan chetga chiqish maqsadida , xalqaro valyuta tizimi yoki valyuta kursi manipulyatsiyasini ta ` qiqlash ; • valyuta inqirozlariga barham berish maqsadida valyuta bozorlarida interventsiyani amalga oshirish majburiyati; XVFning funktsiyalari: • kodeksda kelishilgan munosabatlarga amal qilish xalqaro valyuta siyosati va davlatlararo to ` lovlar aylanmasi sohalarida hamkorlik ; • to`lov balansi taqchilligini yengib o`tish uchun moliyaviy yordam; • maslahat va hamkorlik. O`z vazifalarini amalga oshirish maqsadida XVF o`z va jalb qilingan mablag`lar hisobidan xorijiy valyutada kreditlar yoki a`zo-mamlakat to`lov balansini tenglashtirish maqsadida SDR taqdim etadi.

www.arxiv.uz Moliyaviy operatsiyalar, faqatgina, a`zo-mamlakatning rasmiy organlari: xazinachilik, Markaziy bank, valyutani barqarorlashtiruvchi fondlar bilan birga amalga oshiriladi. XVF resurslarini olishni tartibga soluvchi qoidalar barcha a`zo- mamlakatlar uchun bir xil. Joriy operatsiyalar bo`yicha xorijiy valyutaga ehtiyoj sezgan mamlakat, kreditning zarurligini isbotlashi shart. Bunday kreditlarning hajmlari quyidagi shartlar orqali tartibga solinadi: qarzdor mamlakatning milliy valyutasi uning kvotasini yil davomida 25 foizidan va umumiy hisobda kvota hajmining 200 foizidan ortib ketmasligi kerak. Kreditlar bo`yicha foizlar har bir moliya yili uchun daromad va xarajatlarni baholash asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, XVF tarkibida alohida kredit turlari bo`yicha bir necha maxsus fondlar tashkil etilgan. Ushbu fondlardan aksariyat hollarda, bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan mamlakatlarda savdo va to`lov tizimidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga kreditlar ajratiladi. Ushbu kreditlar odatda 4-10 yil muddatlarda qaytarilishi mo`ljallanadi. Keyingi yillarda XVFning daromadi past bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy islohotlarni qo`llab-quvvatlash, shuningdek, o`rta muddatli makro-iqtisodiy barqarorlashtirish dasturlariga ajratiladigan kreditlar salmogi ortmoqda.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to`g`risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O`zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo`yicha qonunchilik hujjatlari to`plami. T.: O`zbekiston. 2000. 3. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati

Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati

O`zbekiston Respublikasining xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki

Byudjet tashkilotlari moliya-xo’jalik faoliyatida nazoratning ahamiyati

Mamlakat to`lov balansining xalqaro moliya munosabatlardagi roli