Mamlakat to`lov balansining xalqaro moliya munosabatlardagi roli - Iqtisodiyot - Referatlar

Mamlakat to`lov balansining xalqaro moliya munosabatlardagi roli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. To`lov balansining iqtisodiy mohiyati 2. To`lov balansini tartibga solishning asosiy usullari 3. To`lov balanslarini muvozanatlash usullari 4. Rivojlanayotgan mamlakatlarning to`lov balanslari. Ularni tuzishning o`ziga xos usullari 5. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansiga ta`sir qiluvchi omillar 6. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarini tartibga solish usullari 7. O`zbekiston Respublikasining to`lov balansi

www.arxiv.uz To`lov balansining iqtisodiy mohiyati Barcha mamlakatlar zamonaviy jahon xo`jaligining a`zosi bo`lib hisoblanadi hamda ular jahon xo`jaligining iqtisodiy tizimi orqali tashqi iqtisodiy aloqalarga ega bo`lmasdan, alohida faoliyat yurita olmaydilar. Mamlakatning o`z hamkorlari bilan bo`lgan tashqi iqtisodiy aloqalari uning jahon xo`jaligidagi aloqalari bo`lib, milliy iqtisodiyotni xalqaro xo`jalik bilan bog`lab turadi. Shu sababli ham, «tashqi iqtisodiy va xalqaro aloqalar hamda operatsiyalar» va «jahon xo`jaligi aloqalari» atamalarini sinonim sifatida qabul qilish mumkin. Jahon xo`jaligi aloqalari o`z rivoji davomida ma`lum bir bosqichlarni bosib o`tgan holda rivojlanib, mazmun va mohiyatan boyib boradi: savdo va xizmatlar ko`rsatishdan - kapital olib chiqish va xalqaro ishlab chiqarishni yo`lga kuyish, keyinchalik esa - valyuta, kredit, qimmatli qog`ozlar bozori yagona jahon bozori darajasiga ko`tarilmoqda. Jahon xo`jaligi aloqalarining evolyutsion generatori bo`lib, dunyoning rivojlangan mamlakatlari xizmat qiladi. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning sifat jihatdan yangi bosqichga ko`tarilishi, mazkur davlatlarning integratsiya-lashuvi natijasida kelib chiqmoqda. Mamlakatlar o`rtasi da iqtisodiy aloqalardan tashqari siyosiy, harbiy, madaniy va boshqa turdagi aloqalar mayjud bo`lib, ular natijasida pulli to`lovlar hamda hisob-kitoblar yuzaga keladi. Davlatning ko`p kirrali aloqalarining yig`indisini, uning xalqaro operatsiyalari bo`yicha balans hisobvaragida ko`rish mumkin. Bu hujjat to`lov balansi deb nomlanadi. To`lov balansi - xalqaro operatsiyalarning balans hisobvaragi, ya`ni bu - davlatning tovarlar, xizmatlar, kapitallarni olib kirish hamda olib chiqish ko`rsatkichlarining nisbati ko`rinish idagi barcha xalqaro aloqalari majmuining puldagi ifodasi. Xalqaro operatsiyalarning balans hisobvaragi o`z mohiyati jihatdan mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining ko`lami, tarkibi va tusi jihatdan miqdoriy va sifat ko`rinishini hamda uning xalqaro hamjamiyatdagi o`rni ni belgilaydi. Amaliyotda «To`lov balansi» deb ataluvchi termindan foydalanishga ko`nikma hosil qilingan bo`lib, barcha operatsiyalar bo`yicha valyuta oqimlariga kiruvchi va chikuvchi ko`rinish larda farqlash kelishib olingan.

www.arxiv.uz Nashr qilinadigan to`lov balanslaridagi ma`lumotlar faqat to`langan va ma`lum muddatga to`lanishi shart bo`lgan qismdan iborat bo`libgina kolmay, balki xalqaro darajadagi talablar va majburiyatlar to`g`risidagi ko`rsatkichlarni ham o`z ichiga oladi. Bu esa, ko`plab iqtisodiy aloqalar, kredit asosida amalga oshirilgan-ligidan dalolat beradi. So`nggi paytlarda, to`lov balansiga qo`shimcha ravishda, mamlakatning xalqaro aktivlari va passivlari to`g`risidagi balans ham nashr etilmoqda. Bu esa, mamlakatning jahon hamjamiyatiga integratsiyasi qanday darajada ekanligidan dalolat beradi. Bu hujjatda, mamlakatning bergan va olgan kreditlari, investitsiyalari va boshqa moliyaviy aktivlarining ko`rsatkichlari nisbiy ko`rinishlarda ifoda etiladi. Bu borada ma`lum bir mamlakatlar olgan mablag`lar yuzasidan ustunlikka ega bo`lsa, boshqa birlari esa, berilgan mablag`lar yuzasidan ustunlik qiladi. Ayrim mamlakatlarda esa, har ikkala ko`rsatkich ham bir xilda yuqori darajada. Bu borada AQSH xorij moliyaviy resurslarini netto-import qiluvchi sifatida yuqori o`rinlarda turadi. Xalqaro moliyaviy holat va to`lov balansi ko`rsatkichlari o`zaro aloqador bo`ladi. O`z iqtisodiy mazmuniga ko`ra, ma`lum bir vaqtga nisbatan va ma`lum bir davr davomida tuzilgan to`lov balanslari farqlanadi. To`lov balansini ma`lum bir vaqtga nisbatan mukim holda aks ettirish qiyin, chunki undagi holat vaqt sayin, to`lovlar va olinadigan tushumlar bo`yicha o`zgar ib turadi. Buxgalteriya nuqtai nazaridan, to`lov balansi doimo tenglashgan ko`rinishda bo`lishi lozim. Ammo, haqiqatda esa, uning asosiy elementlari, bulimlari bo`yicha tushumlar to`lovlardan ortiq - aktiv qoldiq; to`lovlarning tushumlar-dan ortiq bo`lishi - passiv qoldiq holatlar ko`proq yuzaga chiqadi. Shu sababli ham, to`lov balansini tuzish hamda qoldiqlarni aniqlash, alohida ahamiyat kasb etadi. To`lov balansini tuzish nazariyasi va amaliyoti jahon xo`jaligidagi o`zgarishlarga bog`liq holda o`zgarib bormoqda. Hozirgi kunda to`lov balansi turli ko`rinishlarda aks ettirilmoqda. To`lov balansining tarkibi. To`lov balansi quyidagi asosiy bulimlardan tashkil topgan:

www.arxiv.uz • savdo balansi, ya`ni tovarlarning olib kirilishi va olib chiqilishi o`rtasidagi nisbat; • xizmat va notijorat to`lovlar balansi; • o`z ichiga tovarlar, xizmatlar va bir yoqlama to`lovlar harakatini oluvchi joriy operatsiyalar balansi; • kapital va kreditlar harakatining balansi; • rasmiy valyuta zahiralari bo`yicha operatsiyalar. Savdo balansi. Tarixiy nuqtai nazardan olib qaraganda, tashqi savdo - xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ilk ko`rinishi bo`lib, milliy xo`jaliklarning jahon hamjamiyatiga aloqasini ifodalaydi. Xalqaro savdo orqali, dunyoda mehnat taqsimotiga binoan, mamlakat istiqboli belgilab beriladi. Tashqi savdo ko`rsatkichlari to`lov balansida o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. Tovarlar eksporti va importi ko`rsatkichlari savdo balansi asosini tashkil etadi. Har bir davlatning aktiv yoki taqchil qoldigi, uning dunyo hamjamiyatiga bo`lgan integratsiyasiga chambarchas bog`liq. Ayrim rivojlangan mamlakatlar (Yaponiya, GFR va boshqalar) o`z aktiv qoldiqlarini kapital eksporti, xorijda qo`shimcha iqtisodiyotni yo`lga kuyish kabi masalalarga safarbar etadi. Passiv savdo balansi, mamlakatning xalqaro jihatdan kuchsizrok ekanligini bildirib, unga ega bo`lish maqsadga muvofiq emas. Bu xol esa, valyuta tushumlariga muxtoj bo`lgan ayrim mamlakatlar uchun to`g`ri hisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mamlakatlar uchun, bu ko`rsatkich boshqa bir mohiyat kasb etadi. Masalan, mamlakat savdo balansidagi taqchillik, mamlakat bozoriga chetdan keladigan raqobatchilar sonini oshiradi. Xizmatlar balansi o`z ichiga transportli tashuvlar, sug`urta, elektron, telekosmik, telegraf, telefon, pochta va boshqa aloqa turlari bo`yicha, xalqaro turizm, ilmiy-texnik va ishlab chiqarish malakasining almashinuvi, ekspert xizmatlari, diplomatik, savdo va boshqa vakolatxonalarni xorijda saqlash xarajatlari, ma`lumotlar uzatish, madaniy va ilmiy almashinuvlar, turli

www.arxiv.uz komission yigimlar, reklama, yarmarkalar hamda boshqalar bo`yicha to`lov va tushumlarni oladi. Xizmatlar hozirgi kunda dunyo iqtisodiy aloqalarining eng dinamik holda rivojlanayotgan qismi bo`lib , uning to`lovlar va tushumlar hajmiga bo`lgan ta`siri doimo o`sib bormoqda. Odatiy hisoblangan xizmatlar (transport, sug`urta) savdo tashuvlarining hajm va shakl jihatdan qayta shakllanishi, ulardagi yarim tayyor mahsulotlar o`rnining oshishi, xalqaro kooperatsiya va ixtisoslashuvning rivojlanishi tufayli tubdan qayta tiklanmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda yashash darajasining o`sishi bois, xalqaro turizm ko`lamlari, buning tarkibida ishlab chiqar ishning xalqaro tus olib borishi tufayli, ishbilarmon tashriflar ham keskin ortib bormoqda. Xalqaro ishlab chiqarish, ilmiy-texnika inkilobi va boshqa baynalmilallashuv omillar, litsenziyalar, nou-xau, boshqa ko`rinishdagi ilmiy-texnik va ishlab chiqarish tajribasi, lizing xizmatlari (uskunalar ijarasi), ishbilarmon maslahatlar hamda boshqa ishlab chiqarish va shaxsiy tusdagi xizmatlar savdosi kun sayin rivojlanib bormoqda. Xalqaro statistika qoidalariga binoan, «xizmatlar» deb ataluvchi bulimda xalqaro kreditlar foizlari va investitsiyalar daromadlari bo`yicha tushumlar hisobga olinib kelinmoqda, vaxolanki, bu to`lovlar o`z iqtisodiy mazmuniga ko`ra, kapital harakatiga ko`proq yaqinligi mavjud. XVF uslubiga ko`ra, bir tomonlama o`tkazmalarni alohida bir element qilib ko`rsatish qabul qilingan. Bularning tarkibiga quyidagilar kiradi: 1) davlat operatsiyalari - boshqa davlatlarga beriladigan iqtisodiy yordam ko`rinishidagi subsidiyalar, davlat nafakalari, xalqaro tashkilotlarga beriladigan badallar; 2) xususiy operatsiyalar - ishchi, mutaxassis, karindoshlarning o`z vataniga qiladigan pulli ko`chirmalari. Bu turdagi operatsiyalar katta iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Italiya, Turkiya, Ispaniya, Gretsiya, Portugaliya, Pokiston, Misr va boshqa davlatlar o`z fukarolarining xorijda ishlashiga ijobiy nazar bilan qarashadi. Chunki, ular mamlakatga valyuta oqimini olib keladilar. GFR, Frantsiya, Buyuk Britaniya, AQSH, Shveytsariya, JAR kabi mamlakatlar to`lov balanslarida bu modda taqchil hisoblanadi, chunki bu mamlakatlarga xorijiy ishchilar kelib, o`zlari bilan ishlab topgan mablag`larini olib chiqib ketadilar.

www.arxiv.uz Yuqorida nomlari keltirib o`tilgan: investitsiyadan olinadigan daromadlar harakati, harbiy tusdagi bitimlar va bir tomonlama o`tkazmalarni «ko`rinmas» operatsiyalar deb atashadi, chunki ularning moddiy boyliklar harakatiga hech qanday ta`siri yo`q. Joriy operatsiyalar bo`yicha to`lov balansi tarkibiga savdo balansi va «ko`rinmas» operatsiyalar kiradi. To`lov balansi tuzishning ayrim uslublari davlatning bir tomonlama o`tkazmalarini alohida modda bo`yicha ifoda etishni va uning qoldigini joriy operatsiyalar bo`yicha qoldiqka qo`shmaydi. Bu operatsiyalarning joriy operatsiyalar deyilishiga sabab, dunyodagi tovarlar va xizmatlar savdosini moliyaviy resurslar harakatidan ajratib, alohida ravishda taqdim etishdan iborat. Kapital va kreditlar harakati balansida xususiy va davlat kapitallarining olib kelinishi yoki olib ketilishi, olingan yoki berilgan xalqaro kreditlarning o`zaro nisbatlari ifoda etiladi. O`z iqtisodiy mazmuniga ko`ra, bu operatsiyalar 2 kategoriyaga bo`linadi: tadbirkorlik va ssuda kapitalining xalqaro harakati. Tadbirkorlik kapitali to`g`ridan-to`g`ri, bevosita xorijiy investitsiyalar (korxonalarni xorijda sotib olish yoki ko`rish) va portfel investitsiyalar (xorijiy kompaniyalarning qimmatli qog`ozlarini sotib olish) ni o`z ichiga oladi. Bevosita investitsiyalar uzoq muddatli kapitalni olib chiqib ketishning eng muhim shakllaridan biri bo`lib, to`lov balansiga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Ular qarz majburiyatini anglatmaydi, chunki bunday operatsiyalar, odatda, mulk sotib olish bilan bog`liq bo`ladi. Bunday investitsiyalar natijasida, xalqaro ishlab chiqarish rivojlanib, milliy iqtisodiyotlarni dunyo xo`jaligiga bog`lanishi mustahkamlanadi. 1997 yilga kelib, barcha mamlaqatlaming bevosita investitsiyalari yig`indisi bilan hisoblanganida 3 trln. AQSH dollarini tashkil qilgan edi. Tadbirkorlik kapitalining olib chiqib ketilishi, ishlab chiqarish va tashqi savdo rivojiga nisbatan tezrok rivojlanmoqda. Bu esa, uning baynanmilallashuv va globalizatsiya jarayonidagi o`rni yuqoriligidan dalolat beradi. Bevosita xorijiy investitsiyalarning ikkidan uch qismidan ko`progi rivojlangan davlatlarning o`zaro kapital qo`yilmalari bo`yicha almashinuvidir.

www.arxiv.uz Bu esa, rivojlangan mamlaqatlaming o`zaro iqtisodiy aloqalari boshqa davlatlar bilan bo`lgan aloqalarga nisbatan mustahkamroq tus olib borayotganidan dalolat beradi. Xalqaro ssuda kapitali o`z muddatliligi bilan turli ko`rinishlarda tasniflanadi: Uzoq muddatli va o`rta muddatli operatsiyalar bir yildan ortiq muddatga taqdim etilgan, davlat va xususiy zayom va kreditlarni o`z ichiga qamrab oladi. Davlat zayom va kreditlarini oluvchi mamlakatlar bo`lib, iqtisodiy rivojlanish darajasi bo`yicha yetakchi mamlakatlardan birmuncha orqaroqda bo`lgan davlatlar maydonga chiqmoqdalar. Rivojlangan davlatlar esa, asosiy kreditor sifatida faoliyat yuritmoqdalar. Keyingi yillarda, xususiy zayom va kreditlar bilan bo`ladigan vaziyat uzgacharok tus olmoqda. Bu yerda ham, rivojlanib kelayotgan mamlakatlar, rivojlangan davlatlarning korxonalaridan, kredit-moliya institutlaridan qarz olishga majbur bo`lishi kuzatilmoqda. Rivojlangan davlatlarning korporatsiyalari o`z obligatsiyalarini dunyo bozorlariga kuyishi natijasida, ko`plab miqdorda kapital yig`ib oladilar. Qisqa muddatli operatsiyalar o`z ichiga bir yilgacha bo`lgan xalqaro kreditlarni, milliy banklarning xorijiy banklardagi joriy hisobvaraqlari (avuarlar), kapitalning banklararo harakatini aks ettiradi. Oxirgi 20 yil ichida banklararo qisqa muddatli kreditlar bilan bog`liq operatsiyalar keskin o`zgarishga uchradi. Agarda, o`tgan asming 60-70 yillarida «issik» pullarning harakati ustunlik qilgan va Brettonvud valyuta tizimining inqiroziga olib kelgan bo`lsa, 80-90 yillarda esa, qisqa muddatli kapital oqimlari, asosan, evrovalyuta bozorlari orqali amalga oshadigan bo`ldi. To`lov balansiga ma`lumot yig`ish va ularni statistik qayta ishlash uslubiyatlarining mukammallashib borishiga qaramasdan, ayrim xato va kamchiliklar xali ham sezilib turibdi. Shu boisdan ham, «Xato va kamchiliklar» moddasi maxsus kiritilgan bo`lib, unda statistik xatolar va nazardan chetda qoldirishlar hisobga olib boriladi. Mutaxassislaming ta`kidlashlaricha, qisqa muddatli kapital harakati, ayniqsa inqiroz davrlarida hisobga olish borasida ayrim

www.arxiv.uz qiyinchiliklarni yuzaga chiqarmoqda. To`lov balansining eng oxirgi moddalarida, likvid valyuta aktivlari bilan bog`liq operatsiyalar aks ettirilib, bu yerda davlatning valyuta organlari ham ishtirok etadi va natijada rasmiy oltin-valyuta zahiralarining miqdori va tarkibining o`zgarishiga olib keladi. COCA-COLA VA MICROSOFT DUNYONING YETAKCHI BREND (MARKA)LARI SIFATIDA TAN OLINDI Business Week jurnali va Interbrand maslahat kompaniyasi tomonidan tuzilgan dunyoning brendlari ro`yxatida Coca-Cola yetakchilik qilmoqda. Kuchli unlikdan, shuningdek, Microsoft IBM, General EIectric, Intel, Nokia, Disney, McDonald`s, Malboro va Mercedes joy olishdi. Ushbu reytingga bir-qancha talablarga javob beruvchi kompaniyalar kiritildi. Jumladan: birinchidan, qiymati milliard dollardan ortiq bo`lishi, ikkinchidan, ushbu marka ostida sotilayotgan tovarlarning 20 foizidan ortigi xorijiy bozorlarda sotilishi kerak. Yana bir majburiy shart - ushbu brend haqidagi marketing va moliyaviy axborotlarni olish imkoniyatlari bo`lishi lozim (mazkur talabga javob bermaganligi uchun Visa International, BBC va Mars reyting ro`yxatidan chiqar ildi). Reyting tuzish jarayonida amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasiga ko`ra, Samsung, Nivea, Harley-Davidson, Starbucks kabi brendlar sezilarli muvaffakiyatlarga erishayotganligi kuzatilgan. Ericsson, Ford, AT&T, Boeing, Merrill Lynch kabilar esa, omadsizlar safidan joy olishgan. To`lov balansini tartibga solishning asosiy usullari To`lov balansi qadimdan davlat tomonidan tartibga solinadigan ob`ektlardan biridir. Bunday bo`lishiga quyidagilar sabab bo`lib xizmat qiladi: birinchidan, to`lov balansiga tengsizlik, muvozanatsizlik xos bo`lib, bu holat ayrim davlatlarda uzoq muddatli taqchillik va xaddan tashqari aktiv qoldiq

www.arxiv.uz ko`rinishida namoyon bo`ladi. Bu nomutanosiblik valyuta kursi dinamikasiga, kapital ko`chishiga, iqtisodiyot holatiga qattiq salbiy ta`sir ko`rsatadi. Masalan, AQSH joriy operatsiyalaridagi taqchillikni milliy valyuta bilan qoplash natijasida, inflyatsiyani boshqa davlatlarga eksport qilishga erishgan. Xalqaro aylanmadagi dollar ortiqchaligini keltirib chiqardi va XX asrning 70-yillarida Brettonvud tizimining izdan chiqishiga olib keldi; ikkinchidan,XX asrning 30-yillarida oltin zahiralari bekor qilingandan so`ng, to`lov balansini tenglashtirishning baho mexanizmi ish bermay qo`ydi. Shu sababli ham, to`lov balansini davlat tomonidan ma`lum tadbirlar orqali boshqarilishi maqsadga muvofiq bo`lib qolmoqda. uchinchidan, xo`jalik aloqalari globallashib borayotgan bir davrda, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimida to`lov balansining roli borgan sari ortib bormoqda. Bu balansni tenglashtirish vazifasi - davlatning iqtisodiy o`sish jadalligini ta`minlash, inflyatsiyani jilovlab turish va ishsizlikni kamaytirish kabi vazifalari bilan bir qatorda tan olinmoqda. To`lov balansini tartibga solishning moddiy asosi bo`lib quyidagilar xizmat qiladi: • rasmiy oltin-valyuta zahiralari; • milliy daromadning davlat byudjeti orqali taqsimlanadigan qismi; • davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda kapital eksport qiluvchi, kreditor, kafolat beruvchi, qarz oluvchi sifatida bevosita qatnashishi; • tashqi iqtisodiy operatsiyalarni me`yoriy hujjatlar va davlat organlari yordamida tartibga solish. Mamlakatlar to`lov balansini tartibga solishda tez-tez uchrab turadigan muammolar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin. To`lov balansini tenglashtirish bo`yicha qaysi davlatlar (aktiv qoldiqka yoki taqchillikka ega bo`lgan) zaruriy chora-tadbirlarni qo`llashlari zarurligi. Bu masalada, nazariyotchilar va amaliyotchilarning fikrlari turlichadir. Odatda, bir- qancha ichki va tashqi omillarning bosimi ostida to`lov balansida taqchillik mavjud mamlakatlarda uni tenglashtirish muammosi turadi. Aktiv balansga ega

www.arxiv.uz bo`lgan davlatlar, xalqaro hisob-kitoblarga kirishuvchi mamlakat-larni «o`z uyida tartib o`rnatishini « talab qiladi: inflyatsiyani jilovlash, defilyatsion siyosatni qo`llashga zarurat, eksportni rag`batlantirish, importni cheklash va boshqalar. Ikkinchi Jahon urushidan so`ng AQSH, G`arbiy Yevropaning to`lov balansida asoratli taqchillikka ega mamlakatlariga nisbatan mana shunday talablarni qo`ydi. Ammo, 1980-yillarga kelib, vaziyat o`zgardi. Endi EI AQSHga nisbatan yuqoridagi talablarni qo`ydi. Takchillikli to`lov balansiga ega bo`lgan davlatlar esa, aktiv balansga ega bo`lgan o`z hamkorlaridan import bo`yicha cheklovlarni kamaytirish, mazkur mamlakatlarga kapital chiqar ilishini rag`batlantirish kabilarni talab qiladi. To`lov balansining davlat tomonidan tartibga solinishi - bu, davlatni to`lov balansining asosiy moddalarini shakllantirishga hamda paydo bo`lgan taqchillikni moliyalashtirishga yo`naltirilgan iqtisodiy, jumladan, valyuta, moliya, pul-kredit tadbirlarini amalga oshirishga yo`naltirilgan faoliyatining umumiy yig`indisidir. Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblari va valyuta-iqtisodiy holatiga bog`liq holda to`lov balansini boshqarishning, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni rag`batlantirish yoki qisqartirishga yo`naltirilgan turli usullari mavjud. To`lov balansida taqchillik mavjud bo`lgan davlatlar tomonidan, eksportni rag`batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo`llaniladi: Deflyatsion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga yo`naltirilgan holda, o`z ichiga byudjet mablag`larini aholiga kamroq ishlatish, baholarni va ish xaklarini muzlatish kabilarni qamrab oladi. Uning eng asosiy instrumentlaridan biri bo`lib, moliyaviy va pul-kredit choralari hisoblanadi: byudjet taqchilligini kamaytirish, Markaziy bankning hisob stavkalarini o`zgartirishi (diskont siyosati) kredit cheklovlari, pul muassasining o`sib borishiga chegara ko`yish. Iqtisodiy pasayish, ishsizlikning yuqori ko`rsatkichi va to`la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari sharoitida deflyatsiya siyosatini qo`llash, ishlab chiqarish va

www.arxiv.uz bandlikning yanada pasayishiga olib keladi. Bu esa, aholining turmush darajasiga sezilarli salbiy ta`sir ko`rsatib, vaziyatni yumshatish bo`yicha tezkor chora- tadbirlar qo`llanilmasa, ijtimoiy nizolar kelib chiqadi. Devalvatsiya. Milliy valyuta kursining pasaytirilishi. Bu tadbir milliy eksportni rag`batlantirish va importni jilovlash bilan bog`liq maqsadlarda amalga oshiriladi. Ammo, to`lov balansini tartibga solishda devalvatsiyaning roli, uni o`tkazish tartiblari va ularga hamkorlik qiluvchi mamlakatning umumiqtisodiy va moliyaviy siyosatiga bog`liq bo`ladi. Devalvatsiya faqatgina, raqobatbardosh tovarlarning eksport potentsiali va jahon bozoridagi qulay vaziyatlarning mavjudligi sharoitidagina tovarlar eksportini rag`batlantirishi mumkin. Devalvatsiyaning importni cheklashga ta`siri esa, takror ishlab chiqarish jarayonining baynalmilallashuvi hamda xalqaro ixtisoslashuv darajasining rivojlanishi bilan, mamlakatning importni cheklash bo`yicha keskin choralar qo`llash imkoniyatlari pasayishidan kelib chiqadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, hamma mamlakatlarda ham import o`rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish siyosati muvaffakiyatli chikavermaydi. Devalvatsiya importni cheklashi bilan, mamlakat ichida tovarlar ishlab chiqarish xarajatlari ortishiga, narxlarning ko`tarilishiga va oqibatda, tashqi bozorlarda raqobatbardoshlik qobiliyatining yo`qolishiga olib keladi. Shuning uchun, bu tadbir mamlakatga vaqtinchalik ustuvorlik berishi mumkin, ammo u to`lov balansining taqchilligini keltirib chiqaruvchi sabablami bartaraf etishga kodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, devalvatsiya yetarli darajada bo`lish i zarur. Aks holda, u valyuta spekulyatsiyasini kuchaytiradi va valyuta kursini qaytadan ko`rib chiqishga majbur qiladi. Masalan, 1967 yil noyabr oyida funt sterlingni 13,4 foizga devalvatsiyasi va 1971 yil dollarning 7,89 foizga devalvatsiya qilinishi, ushbu valyutalarga bulagan chayqovchilik bosimni yuk kilaolmadi. Ammo, xaddan ortiq darajada amalga oshirilgan devalvatsiya, boshqa valyutalar kursini ham tushirishga olib keladigan, zanjirli reaktsiyani amalga oshiradi. Va natijada, devalvatsiyani amalga oshirgan mamlakat, raqobatda o`zi kutgan ustuvorlikka ega bulaolmasligi mumkin. Ayrim mamlakatlar, ba`zi paytda

www.arxiv.uz turli valyuta kurslarini qo`llaydi , masalan, ikkita valyuta bozorini tashkil etish, yoki yashirin devalvatsiya shaklidagi. Suzib yuruvchi kurslar tartibining qo`llanilishi, to`lov balanslarini tenglashtirish imkonini bermadi. Tarkok va ba`zi holatlarda qo`llaniladigan devalvatsiya amaliyotidan voz kechish, xalqaro hisob-kitoblarda spekulyativ kapital bosimini pasaytirdi. Ammo, uni suzib yuruvchi kurs sharoitida eksport va import narxlarining bozorda pasayish nisbatiga ta`sir etmadi. Shuning uchun, ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda, devalvatsiyaning samarasini oshirish maqsadida, tabakalashtirilgan poshlinalar hamda eksport- importga subsidiyalar berish amaliyoti qo`llanilmoqda. Valyuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksport qiluvchilar-ing xorijiy valyutalardagi tushumlaridan foydalanishni cheklash, xorijiy valyutani import qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, u valyuta operatsiyalarni maxsus ruxsatnomaga ega bo`lgan banklarda amalga oshirilishi hamda to`lov balansidagi taqchillikni kamaytirish maqsadida, kapital eksportini chegaralash va uning oqib kelishini rag`batlantirish, tovarlar importini chegaralashga qaratilgan tadbirlar yig`indisidir. XX asrning 70-yillari oxiri 80- yillarining boshlarida joriy operatsiyalar bo`yicha yuritilayotgan siyosatning erkinlashuviga qaramasdan, konvertirlanadigan valyutaga ega bo`lgan mamlakatlarning deyarli 90 foizida kapitallarning xalqaro harakatida turli xil cheklovlar mayjud bo`lgan. EIining ko`pchilik davlatlari ushbu cheklovlarni faqatgina o`tgan asrning 90-yillaria kelib bekor qildi. Moliya va pul-kredit siyosati. To`lov balansidagi taqchillikni bartaraf etish maqsadida eksport qiluvchilarga byudjet subsidiyalari beriladi, protektsionistik (ichki ishlab chiqar uvchilarni himoyalash) maqsadlarida import bojlari oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishini rag`batlantirish maqsadida qimmatli qog`ozlar egasi bo`lgan xorijliklardan olinadigan soliqlarni bekor qilish kabi chora-tadbirlardan keng foydalaniladi. Shuningdek, pul- kredit siyosati, bank hisob siyosati va muomaladagi pulning massasini belgilash tadbirlari yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. To`lov balansining maxsus moddalarini shakllan-tirish jarayonida davlat

www.arxiv.uz tomonidan ko`rsatiladigan maxsus ta`sir choralar - savdo balansi, «ko`rinmas» operatsiyalar hamda kapitallar harakati hisobvaraqlari bo`yicha olib boriladi. Savdo balansi - tartibga solishning muhim ob`ekti bo`lib xizmat qiladi. Hozirda davlat nazorati, nafaqat muomala sohasini, balki eksport tovarlari ishlab chiqarish jarayonini ham o`z ichiga qamrab olmoqda. Sotish bosqichida tovarlar ekportini rag`batlantirishga, faqatgina ularning narxiga ta`sir ko`rsatish orqali erishish mumkin. Eksport qiluvchilarning tovarlarni eksport qilishdagi kizikishini jonlantirish maqsadida, davlat ularga eksport kreditlarini beradi, ularni iqtisodiy va siyosiy risklardan sug`urtalaydi, kapitalni imtiyozli amortizatsiya qilishga sharoit yaratadi va boshqa moliyaviy imtiyozlarni taqdim etadi. Jahon bozoridagi raqobatning kuchayib borishi bilan, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni tartibga solish borasida tarmoq ichidagi ixtisoslashuvni kuchaytirish va milliy firmalarni xorij firmalari bilan kooperatsiyalashuvini amalga oshirish lozim bo`ladi. Xalqaro ixtisoslashuvni kuchaytirish maqsadida, barcha mamlakatlarda hukumat kichik va o`rta biznes vakillarining eksport faoliyatini rag`batlantirmoqda. O`zbekiston Respublikasida qishloq xo`jalik mahsulot-larining eksportini kuchaytirish, mashina va uskunalar ko`rinishidagi ilg`or texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish rag`batlantirilmoqda. Bugungi kunda, eksportni davlat tomonidan tartibga solinishi, tovarlarning chet eldagi bozorlarini o`rganishdan boshlab, ularni sotuvdan keyingi xorijiy xizmatlarini ta`minlashni ham o`z ichiga olmoqda. Eksportni rag`batlantirish usuUarining kuUanilishi tobora kompleks ravishda tus olmoqda. Ular o`z tarkibiga valyuta, kredit, moliyaviy-tashkiliy ko`rinishda eksportni qo`llab-quvvatlash va reklama, axborot, kadrlar tayyorlash kabilami ham qamrab oladi. Mazkur vositalar yordamida kapital olib chiqib ketishni cheklash hamda tovarlar eksportini rag`batlantirishda foydalanilmoqda. Passiv to`lov balansiga ega bo`lingan holatlarda, importni tartibga solish, mamlakat ichkarisida importning o`rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirish mexanizmlaridan foydalanish amaliyoti ham mayjud.

www.arxiv.uz Hozirgi kunda, importni cheklashda tarifsiz cheklovlar qo`llanib kelinayotgan bo`lib, kontragentlar bilan ularning o`z xoxishi bilan eksportni chegaralashga bitim tuziladi (masalan, AQSH bilan Yaponiya, Ispaniya, Meksika, Braziliya o`rtasida XX asrning 80-yillarida tuzilgan bitimlar). To`lov balansining «ko`rinmas» operatsiyalari bo`yicha to`lovlar va tushumlar bilan bog`liq bo`lgan operatsiyalarni tartibga solish maqsadida quyidagi choralar qo`llaniladi: • mazkur davlat sayyohlari tomonidan valyuta olib chiqib ketish me`yorlarining chegaralanishi; • xorijiy sayyohlarni jalb qilish maqsadida mamlakatda sayyohlikni yo`lga ko`yish uchun davlatning bevosita yoki bilvosita aralashuvi; • «Transport» bandi bo`yicha xarajatlarni kamaytirish maqsadida; • byudjet mablag`lari orqali dengiz transportini ko`rishga ko`maklashish; • ilmiy-texnikaviy bitimlar, litsenziyalar, savdo patentlari va boshqalar savdosi orqali tushumni rivojlantirish maqsadida ilmiy izlanish ishlariga davlat xarajatlarini oshirish; • ishchi kuchi ko`chishini tartibga solish, jumladan, xorijiy ishchilar almashuvini qisqartirish uchun immigrantlar chiqishini cheklab ko`yish. Kapital harakatining tartibga solinishi, bir tomonlama milliy monopoliyalarning tashqi iqtisodiy ekspansiyasini rag`batlantirishga, boshqa tomonlama esa, to`lov balansini muvozanat holatiga keltirish uchun xorijiy valyuta oqimi va milliy kapitalni repartiatsiya qilishni rag`batlantirish lozim. Shu maqsadda, hukumat chet ellik xususiy investorlarga qulay investitsiya muhitini tashkil etish orqali kapital olib kiruvchilar va tovar olib chiqib ketuvchilarni rag`batlantiradi. Investitsiyalar bo`yicha hukumat kafolatlari, tijorat va siyosiy risklarni sug`urtalash orqali amalga oshiriladi. Davlat shuningdek, kapital «kochishi»ni chegaralashga qaratilgan chora- tadbirlarni ko`radi. Bular tarkibiga: mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, milliy valyuta va hukumatga ishonchni oshirish, davlatchilikni mustahkamlash, «qora» bozor va korruptsiyaga qarshi kurash ish kiradi. Kapitalning «kochishi»ni

www.arxiv.uz kamaytirishning eng samarali yo`llaridan biri, kapitalning xalqaro harakati ustidan davlat nazoratini o`rnatish, shuningdek, uning olib chiqib ketiladigan hajmini chegaralash va dividend hamda foizlarni o`z vaqtida repartiatsiya qilishni talab qilish hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda kapitalning «kochishi»ni chegaralash, pul kapital operatsiyalarni va xorijga investitsiyalarni qonuniy me`yorlar, ma`muriy va moliyaviy nazorat qilishning birgalikda amalga oshirish orqali erishiladi. Banklar nazoratni amalga oshiradilar va chet el banklariga o`tkazilgan shubxali summalar, tashqi iqtisodiy soxta shartnomalar bo`yicha bunaklar hamda to`lovlar yuzasidan davlat organlariga xabar beradilar. Eksport bitimlari sub`ektlarining yagona zanjirini hosil qilish (eksport qiluvchi-bojxona-bank), hisob-nazorat mexanizmi, hisobotlarni birxillashtirish (xususan, eksport yuklari va ularni etib berish to`g`risidagi) kapital «kochishi»ni chegaralashga ko`maklashadi. Kapitalning chetga chiqib ketishini chegaralovchi yana muhim bir vosita, valyuta va eksport nazoratini samarali yuritishdir. Bu erda, nazorat organlari funktsiyalarni, vakolat va javobgarlikni aniq bo`lib olishi, muvaffakiyat garovi hisoblanadi. Kapital «kochishi»ning oldini oluvchi muhim omil - ushbu kapitallar borib joylashadigan mamlakatlar bilan valyuta va eksport nazorati bo`yicha xalqaro shartnomalar tuzish hamda hamkorlik qilishdir. Aktiv to`lov balansi mavjud bo`lganda, davlat tomonidan tartibga solish, asosan, yuzaga kelishi mumkin bo`lgan uta aktiv qoldiqka barham berishdan iborat. Shu maqsadda, yuqorida ko`rib o`til gan usullar - moliya, kredit, valyuta va boshqalar, shuningdek, valyutani revalvatsiyasi, importni kengaytirish, tovarlar eksportini kamaytirish, kapital eksportini oshirish (shuningdek, rivojlanayotgan mamlakat-larga yordamlar va kreditlar) va kapital importini cheklash qo`llaniladi. Odatda, to`lov balansini muvozanatlovchi tartibga solish usuli qo`llaniladi, ya`ni ikkita bir-biriga mutlok qarama-qarshi tadbirlar: restriktsion (kreditlarni chegaralash, jumladan, foiz stavkalarini oshirish, pul massasi o`sishini, tovarlar importini, kapital «kochishi»ni chegaralash) va ekspansion (tovarlar, xizmatlar

www.arxiv.uz eksportini, kapitallar harakatini rag`batlantirish, devalvatsiya va h.k.). Davlat nafaqat to`lov balansining ayrim moddalarini, balki uning qoldigini ham tartibga soladi. To`lov balanslarini muvozanatlash usullari Rasmiy jihatdan, to`lov balansi har qanday balans kabi muvozanatda, chunki asosiy muvozanatga olib keluvchi omillar o`zaro bir-birini koplaydi. Agarda, joriy hisobvaraqlar bo`yicha taqchillik kelib chiqadigan bo`lsa, u holda bu hisobvaraqlarni muvozanatlashtirish, tenglashtiruvchi - to`lov balansi qoldigini tartibga soluvchi moddalar orqali amalga oshiriladi. Odatda, bunday maqsadlar uchun joriy qarzlar va kapital kiritilishidan foydalaniladi. To`lov balansi taqchilligini qoplash uchun XVF zahira kreditlarini taqdim etadi. Bu kreditlar miqdori unchalik ko`p bo`lmaydi, ya`ni badalning 25 foiz miqdorida. Bundan ham ko`proq mablag`lar olish uchun, XVF tomonidan ko`yilgan ko`plab me`yorlarni bajarish talab qilinadi. Rivojlangan mamlakatlar o`z to`lov balanslari taqchilligini qoplash maqsadida, jahon bozorida banklar konsortsiumlarining kreditlari, obligatsion qarzlarini jalb qiladi. Ushbu turdagi qarzlarni taqdim etishda tijorat banklari yetakchilik qilmoqda. Xalqaro valyuta fondlari kreditlaridan bank kreditlarining farqi, banklar hech qanday barqarorlashtiruvchi dasturlar bajarilishini talab kilmasligi hamda ularning ommaviyligidadir. Ammo, bank kreditlari qimmat va yirik tashqi qarzlari mavjud mamlakatlar uchun, u qiyinlik tugdiradi. Masalan, amerika banklari vaqti-vaqti bilan rivojlanayotgan mamlakatlarning ayrimlarini «qora» ro`yxatga kiritishganini e`lon qilishadi va bu mamlakatlarga bank kreditlarini berish tavsiya etilmaydi. Shuningdek, keyingi yillarda xususiy banklar bilan xalqaro moliya- kredit tashkilotlari o`rtasida, kreditlar berishni muvofiqlash-tirish amaliyoti kuchayib bormoqda. Mamlakat to`lov balansining passiv qoldigini qoplash uchun «svop» bitimi orqali, qisqa muddatli kreditlardan foydalaniladi va bu kreditlar, Markaziy

www.arxiv.uz banklar bilan o`zaro kelishuv orqali milliy valyutada olinadi. O`tgan asrning 70-yillari o`rtalaridan 80-yillari o`rtalarigacha, rivojlangan davlatlar o`z to`lov balanslaridagi taqchillikni moliyalashtirish maqsadida bunday kreditlardan foydalanishgan. To`lov balansi taqchilligini moliyalashtirishning vaqtinchalik usullaridan biri bo`lib, xorijiy yordam liniyalari orqali olingan imtiyozli kreditlar ham xizmat qiladi. Oltin monometalizmi davrida, to`lov balansining passiv qoldigini to`lash oltinning mamlakatdan olib chiqilishi orqali amalga oshirilgan bo`lsada, ammo qimmatbaho metallning harakati hech kachon to`lov balansining holatiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`lmagan. Agar, mamlakat oltin qazib chiqaruvchi bo`lsa, mamlakatdan oltinning olib chiqib ketilishi, to`lov balansining passivligini bildirmaydi. Oltin andozasining bekor qilinishi bilan, to`lov balansining taqchilligini moliyalashtirishda, undan foydalanish ancha qisqardi. Oltinning rasman demonitizatsiya qilinganligi sharoitida, undan umumiy to`lov vositasi sifatida quyidagi vaziyatlarda foydalanilmoqda: birinchidan, noiloj kolingan paytlarda cheklangan miqdorda; ikkinchidan, savdo va kredit bitimlarini bajarishda xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun qabul qilingan milliy valyutalarni sotib olish uchun, oltinni dunyo bozorlarida sotish orqali bilvosita shaklda foydalanilmoqda. O`tgan asrning 50-70-yillarida AQSH o`zining to`lov balansidagi taqchilligining 1/5 dan 1/3 gacha qismini oltinni mamlakatdan tashqariga olib chiqish orqali moliyalashtiradi. Ammo, AQSH tajribasi shuni ko`rsatdiki, har qanday ulkan oltin zahirasiga ega bo`lgan davlat ham, bu usul orqali, uzoq muddat to`lov balansidagi taqchillikni koplay olmaydi (mazkur tadbirlar natijasida AQSH oltin zahirasi 1949 yildagi 24,6 mlrd. AQSH doll, dan 1985 yilga kelib 11 mlrd. AQSH doll.ga kamayib ketdi). Ayrim davlatlar (Italiya, Portugaliya, Urugvay va boshqalar) oltin zahiralaridan foydalanish huquqini o`zida saqlab qolish maqsadida, oltindan faqatgina kreditlar ta`minoti sifatidagina foydalandi. Bu oltin-ning favkulodda pul

www.arxiv.uz sifatidagi funktsiyasining iqtisodiy mohiyatini saqlab qolganligini yana bir bor isbotlaydi. 1974 yilda Italiya 3,5 mlrd. AQSH doll.ga ega bo`lgan holda, to`lov balansini tenglashtirish uchun Germaniyadan ikki yil muddatga oltinni o`rtacha bozor bahosida kredit ta`minoti sifatida qo`yib kredit oldi (usha davrda bir untsiya 120 AQSH doll.ga teng bo`lgan). Germaniyaning talabi bilan, oltin AQSHdagi omborlardan olinib, Nemis Federal bankiga deponentlashtirilgan. Yana bir misol, 1976 yilda Portugaliya banki Germaniya va Shveytsariyaning qator banklaridan 580 mln. AQSH.doll. miqdorida kredit oldi. Rredittiing ta`minoti esa, mamlakat oltin zahirasining 20 foizidan iborat edi. Konvertirlanadigan xorijiy valyuta zahiralari mamlakat to`lov balansini balanslashtirishning eng asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Ikkinchi Jahon urushidan so`ng, AQSH va Buyuk Britaniya to`lov balanslaridagi taqchillik milliy valyuta hisobidan moliyalashtirildi. Chunki, Brettonvud kelishuvida dollar va funt sterlingga xalqaro zahira valyutasi maqomi berilgan edi. Mazkur imtiyoz natijasida, AQSH urush vaqtida va undan key in jamgargan ulkan oltin zahirasining yarmini saqlab qoldi. O`tgan asrning 50-60-yillarida AQSH to`lov balansidagi taqchillikni moliyalashtirishda 70-80 foiz, 1971 yilda dollarni oltinga konvertirlanishi bekor qilinishi bilan 100 foiz o`z milliy valyutasidan foydalandi. Mazkur holat, muomaladagi oltinning hajmini ortib ketishiga va uning qadrini davriy ravishda tushishiga olib keldi. AQSHdan farqli ravishda, boshqa mamlakatlar to`lov balansidagi taqchillikni moliyalashtirish uchun, zaruriy miqdordagi konvertirlanadigan valyutani milliy boyligining ma`lum qismini eksport qilish orqali «ishlab topishi» lozim. Mamlakatlar o`rtasida valyuta zahiralarining notekis taqsimlanganligi, to`lov balansini tenglashtirish imkoniyatlarini chegaralaydi. 1970 yillardan boshlab, to`lov balansidagi taqchillikni moliyalashtirish uchun zaruriy valyutani sotib olishda, XVFdagi bir mamlakatning hisobvaragidagi SDRni, ikkinchi mamlakatning hisobvaragiga o`tkazish orqali amalga oshirilmoqda. SDRning emmissiyasi sezilarsiz va uning xalqaro likvid zahiralardagi ulushi 1,9 foizni tashkil etadi. U notekis taqsimlangan, XVFining

www.arxiv.uz a`zolari o`rtasida, ularning badallariga qarab, SDR miqdori belgilangan. To`lov balansidagi taqchillikni moliyalashtirishning yana muhim manbasi - subsidiya va in`omlar ko`rinishidagi xorijiy yordamlar hisoblanadi. Masalan, 1947 yilda G`arbiy Yevropa mamlakatlarining to`lov balansidagi taqchillikning 75 foiziga yaqini AQSHning siyosiy va iqtisodiy yordami bilan koplandi. Hozirgi kunda, ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlarning to`lov balansidagi taqchillikni qoplashda, ko`proq mazkur usuldan foydalanilmoqda. To`lov balansidagi aktiv qoldiq, asosan, mamlakatning tashqi qarzini to`lashga (shu jumladan, muddatidan oldin), boshqa mamlakatlarga qarzlar berishga, rasmiy oltin-valyuta zahiralarini oshirishga, xorijda ikkinchi iqtisodiyotni tashkil qilish maqsadida chetga kapital olib chiqish maqsadlariga yo`naltirilmoqda. O`tgan asrning 70-yillariga kelib, dunyo xo`jaligining globallashuvi va iqtisodiyotni milliy darajada tartibga solishning samarasi etishmasligi kabilar natijasida, to`lov balansini davlatlararo tartibga solish amaliyoti yuzaga chiqdi. Takror ishlab chiqarish tashqi omillarining ta`sirini kuchayishi hamda mamlakatlar to`lov balansida uzoq vaqt davom etadigan tengsizliklar, mamlakatlar iqtisodiyoti va jahon xo`jaligida nomutanosibliklarni keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun ham, yetakchi mamlakatlar, to`lov balansini hamkorlikda tartibga solish yuUarini ishlab chiqmoqda. To`lov balansini tartibga solishning davlatlararo usullariga quyidagilar kiradi: davlat tomonidan eksportni kreditlashning shartlarini kelishish; ikkitomonlama hukumat kreditlari; «svop» bitimlariga asoslanib, Markaziy banklarning milliy valyutadagi o`zaro qisqa muddatli kreditlari; XVF va boshqa xalqaro moliya institutlarining kreditlari. Davlatlarning jahon hamjamiyati oldidagi qarzlarining oshib ketishi, birinchi navbatda iqtisodiy va so`ngra, siyosiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bozor tomonidan shunday davlatlarga kredit borasida cheklovlar qo`yiladiki, ularning to`lov balansidagi taqchillik, faqatgina, shartli kreditlar evazigagina koplanishi mumkin. Masalan, XVFining kreditlari ma`lum barqarorlashtiruvchi dasturlarni bajarish shartlarini kuysa, ayrimlari kreditor yoki xalqaro tashkilotlarning qarz

www.arxiv.uz oluvchi mamlakat iqtisodiy va siyosiy holatiga aralashuvini nazarda tutadi. Shu sababli ham, qarz olgan davlatlar o`z qaramligiga chek ko`yish maqsadida, o`z tashqi qarzlarini kamaytirishga harakat qiladi. Yevropa Hamjamiyatida to`lov balansini davlatlararo tartibga solish quyidagi usullar orqali amalga oshiriladi: • bojxona bojlarini bekor qilish (1968 y. 1 iyuldan boshlab, bojxona Ittifoqi tuzilgan, boshqa uchinchi tomonlar uchun yagona tashqi tarif belgilangan); • soliq tizimining birxillashtirilganligi; • tovarlar eksportini kreditlashtirish talablarining kelishilganligi. Shunday qilib, to`lov balansini tartibga solish birmuncha murakkablashdi. Kullaniladigan instrumentlar kengaydi, ularni iqtisodiy siyosatning boshqa shakllari bilan uyg`unlashtirilgan holda qo`llash tizimli tus oldi. Odatda, to`lov balansini barqarorlashtirish - iqtisodiyotni soglomlashtirish, inflyatsiyani cheklash, byudjetdagi taqchillikni qisqartirish va boshqa tadbirlar bilan birgalikda amalga oshiriladi. Ammo, to`lov balansidagi taqchillikni kamaytirish vazifasi aksariyat hollarda, xo`jalik faoliyatini kengaytirish, byudjet xarajatlarini oshirish, foiz stavkalarini pasaytirish kabilarni talab qiluvchi iqtisodiy siyosat - iqtisodiy o`sish va bandlikni ta`minlash vazifasi bilan tuknashadi. To`lov balansining eng samarali soglomlashtirish vositasi - bu, harbiy xarajat lami, shu jumladan, tashqi harbiy xarajatlami qisqartirish orqali erishiladi. To`lov balansini tartibga solishning xalqaro tajribasi, milliy iqtisodiyotni bir vaqtning o`zida ham ichki, ham tashqi tenglikka erishishning qiyinligidan dalolat beradi. Bu aktiv va passiv to`lov balansiga ega mamlaqatlaming o`zaro munosabatlarida ikki an`anani-hamkorlik hamda murosaga kelishning qiyinligini kuchaytiradi. Yaponiya pul mablag`larining taqsimlanishi 1987 yilda Yaponiya hukumati to`lov balansida yuzaga kelgan 30 mlrd.

www.arxiv.uz AQSH dollari miqdoridagi aktiv qoldiqni, rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam tariqasida qayta taqsimlashini e`lon qildi. Ushbu mablag`larni 10 mlrd. va 20 mlrd. AQSH dollari hajmdagi ikkita yirik transhga bo`lish mo`ljallandi. Birinchi transh uchta qismdan iborat: JTTB da 2 mlrd. AQSH dollari hajmdagi Yaponiyaning maxsus fondini tashkil etish; Yaponiya hukumati tomonidan XVFga 3 mlrd. SDR miqdorda kredit ajratish; Yaponiya hukumati tomonidan Xalqaro Rivojlanish Agentligiga 2,6 mlrd. AQSH dollari miqdordagi AMR-8 (pul mablag`larini sakkizinchi jamlanishiga tegishli bo`lib, JTTBning filiali hisoblanadi. Bu mablag`lar Xalqaro rivojlanish Assotsiatsiyasiga tegishli va 24 donor mamlakat hisobidan to`ldiriladi) va Osiyo rivojlanish fondiga 1,3 mlrd. AQSH dollari qo`yilma ajratish; Yaponiya Maxsus fondi JTTB tomonidan amalga oshirilayotgan loyihalami qo`llab-quvvatlash va texnik yordam ko`rsatish uchun 30 mlrd. ien miqdoridagi dotatsiyani ham o`z ichiga oladi. Shuningdek, fond Yapon kapital bozoriga JTTB qarzlari uchun keng imkoniyatlami yuzaga keltirdi va ushbu kapital miqdori 300 mlrd. ienni (2 mlrd. AQSH dollari) tashkil etib, 3 yil muddatga mo`ljallangan bo`ladi. Dtkinchi transh 1990 yilgacha, uch yil muddat ichida rivojlanayotgan mamlakatlarga berilishi kerak edi. 20 mlrd. AQSH dollaridan 8 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi mablag` JTTB va Yaponiya hukumatining kelishuviga ko`ra, Tokio bozorlariga JTTB tomonidan qo`shimcha taqdim etilgan mablag`larni tashkil etardi; ORBda va Amerika rivojlanish bankidagi Yaponiya maxsus fondlari, xuddi JTTBdagi fond tariqasida tashkil etilgan. Shuningdek, bu summaga ko`p tomonlama rivojlanish banklariga beriladigan dotatsiyalar ham kiradi. 9 mlrd. AQSH dollaridan ortiq mablag` rivojlanayotgan mamlaqatlami tartibga soluvchi dasturlarini hamkorlikda moliyalashtirishni amalga oshirish uchun ajratildi. Kamkorlikda moliyalashtirishni amalga oshiruvchi muassasalarga Yaponiya eksport-import banki, chet ellar bilan iqtisodiy JTTB va boshqa ko`ptomonlama rivojlanish banklari bilan hamkorlik fondi (ChEKF) va Yaponiya tijorat banklari kiradi. Mazkur dasturlami amalga oshirishda, ChlKF qo`shimcha to`g`ridan-

www.arxiv.uz to`g`ri kreditlami taqdim etishi mumkin. Qolgan 3 mlrd. AQSH dollari mablag` Yaponiya eksport-import banki tomonidan ishlab chiqilgan, rivojlanayotgan mamlakatlarga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`lmagan kreditlami taqdim qilish sxemasiga asosan yo`naltiriladi. Shu yo`l bilan Yaponiya rivojlanayotgan mamlakatlarga ko`rsatayotgan yordam miqdorini ikki barobarga oshirish va ushbu ko`rsatkichni 1990 yilda 7,6 mlrd. AQSH dollariga yetkazishni mo`ljallagan. Yaponiya rivojlanishga ko`mak lashish bo`yicha Frantsiyadan ilgarilab, dunyo bo`yicha AQSHdan keyin ikkinchi o`ringa chiqib oldi. Odatda, Yaponiya Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlariga o`z yordamini ko`rsatib kelardi, ammo keyingi yillarda Afrika davlatlariga ko`rsatilayotgan yordamlar miqdori ham ancha kengayganligini kuzatish mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarning to`lov balanslari. Ularni tuzishning o`ziga xos usullari Rivojlanayotgan mamlakatlarning to`lov balansi, mamlakatning xalqaro to`lov munosabatlaridagi turli operatsiyalarini umumlashtirib, ularni ma`lum bulim va moddalarga bo`lib aks ettirishga asoslangan, XVF andoza chizmasi bo`yicha tuziladi. «Joriy operatsiyalar balansi» bulimida tahlil davridagi eksport va importning o`zgarishi haqida tasavvur hosil qiladigan «savdo balansi» moddasi muhim o`rin egallaydi. Lekin, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarida eksport va import haqida keltirilayotgan ma`lumotlar birlamchi statistik ma`lumotlar noaniqligi tufayli ma`lum darajada noto`g`ri bo`ladi. Misol uchun, hamma qonuniy tashqi savdo operatsiyalarida tovarlar eksporti yoki importi paytida bojxonada, yetarli darajadagi aniqlik bilan qayd qilinadi. Keyin bojxona statistikasini to`lov balansi talablariga muvofiqlashtirish uchun, mamlakat valyuta organlari kerakli o`zgartirishlar kiritadilar. Xususan, Sif importni Fob importga qayta hisoblaydilar. Ya`ni, tovar sotib olishga bo`lgan

www.arxiv.uz to`g`ridan-to`g`ri harakatdan fraxt va sug`urta uchun bo`lgan xarajatni ajratadilar, bojlar olinib tashlangan narxlar bo`yicha importni hisobga oladilar, yordam doirasida olingan tovarlar qiymatlarini valyuta statistikasidan chegirib tashlaydilar va h.k. Bundan tashqari, ko`p davlatlarda, tashqi savdoning salmoqli ulushi kontrabanda yo`llari bilan amalga oshiriladi va ular bojxona hamda valyuta statistikalarida qayd qilinmaydi. Umuman, ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi savdo operatsiyalarini manfiy savdoga olib keladi. Bu esa, ularning xalqaro to`lovlarining umumiy balanslashtirilmaganligining muhim sabablaridan biridir. «Ko`rinmas» operatsiyalar shakli va iqtisodiy mazmuni jihatdan, turlicha bo`lgan moddalarni birlashtiradi. Shunday qilib, transport operatsiyalari o`z ichiga fraxtni, temir yul, havo va avtomobil transportidan foydalanilgan tashishlarni, shuningdek, kuvurlar ekspluatatsiyasi bilan bog`liq tashishlarni oladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi savdo yuklarining salmoqli hissasi kemalardan va G`arb mamlakatlarining chizikli kompaniyalar tariflari bo`yicha tashiladi. Bu tariflar, ko`p hollarda diskriminatsion bo`ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga jahon dengiz savdosidagi 50 foiz yuklangan va 20 foiz tushirilgan yuklar to`g`ri keladi. Ular jahon savdo flotining 15 foizdan kamroq yuklariga egadirlar. Yuk aylanmasining hajmi o`sib borgan sari, fraxt uchun to`lovlar, to`lov balanslariga ogir yuk bo`lib tushadi va bu hozirgi vaqtda, fraxt daromadlaridan 3 barobarga ortiq bo`lib, «ko`rinmas» operatsiyalar bo`yicha umumiy to`lov summalarining 30 foizini tashkil qiladi. Xatto, o`z flotiga ega davlatlarning (Misr, Hindiston, Birlashgan Arab Amirliklari, Eron va boshqalar) xorijiy tonnaj bo`yicha fraxt xarajatlari to`lov balansi taqchilligining 30-35 foiziga etadi. Bu xol, harbiy murosasizliklar va siyosiy ziddiyatlar davrida avj oladi. Bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda, xorijiy valyuta tushumining salmoqli manbai sayyohlik bo`lib, uning hissasiga jahon sayyohlik daromadining

www.arxiv.uz 1/5 qismi to`g`ri keladi. Bu modda bo`yicha katta daromadlar, alohida ekzotikaga ega davlatlar (Keniya, Hindiston, Misr, Saudiya Arabistoni, Filippin, Bermud orollari, Bagata orollari va boshqalar) uchun xos. Sayyoxlikning rivojlanishiga rivojlanayotgan mamlakatlarning geografik uzoqligi, ularning sayyohlik ob`ektlarining yetarli darajada tayyor emasligi, tez-tez yuz berib turadigan siyosiy va harbiy ziddiyatlar, teroristik hodisalar xalakit beradi. «Sug`urta» moddasini kuzdan kechirib, sug`urtasiz hech bir tashqi savdo bitimi amalga oshirilmasligini ko`rish mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarning sug`urta bo`yicha to`lovlari yiliga 4 mlrd. AQSH dollaridan oshadi. Bu esa, ularning to`lov balanslari holatini yomonlashtiradi. Keltirilgan rakam takribiydir, chunki xalqaro sug`urtalash va qayta sug`urtalash bo`yicha to`lovlar haqidagi umumlashgan rasmiy ma`lumotlar mavjud emas. Joriy operatsiyalarga shaxsiy va davlat «o`tkazmalar»i va «transfert» to`lovlari kiradi. «Shaxsiy o`tkazmalar» moddasi Turkiya, Pokiston, Braziliya, Janubiy Koreya, Filippin, Hindiston kabi ko`p sonli xorijda faoliyat yurituvchi ishchilar armiyasiga ega mamlakatlarda sezilarlidir. Bu mamlakatlarning chet elda ishlayotgan ishchi va mutaxassislarining o`z vataniga o`tkazayotgan ish xaklari, chet el valyutasi salmoqli darajada tushishini ta`minlaydi (yiliga 20 mlrd. AQSH dollariga yaqin). «Hukumat o`tkazmalari» moddasi ham, ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlar uchun muhim. Asosiy operatsiyalar, bu erda, chet eldagi diplomatik apparat subsidiyalar tarkibini tashkil qiladi, ya`ni to`lov balansining joriy operatsiyalarida aks etadigan beg`araz yordamlar. Bu zayomlar shaklidagi yordamlardan farq qiladi, chunki zayomlar to`lov balansining kapitallar harakati balansida aks etadi. Ko`rsatilan subsidiyalar, ma`lum darajada joriy balansning moddalari bo`yicha taqchillikni kamaytiradi. Tovarlar harakatini o`zida aks ettirgan beg`araz yordamlar rivojlanayotgan mamlakatlar importida aks etadi. Ayrim ozodlikka chiqqan mamlakatlar uchun «xizmatlar» moddasi ma`lum mazmunga ega. Bunga, ular hududida chet el xususan, AQSH, Buyuk Britaniya va Frantsiya harbiy bazalari va qo`shinlarini saqlashdan keladigan daromadlar

www.arxiv.uz kiritiladi. Chet el qurolli kuchlari mavjudligi Kipr, Tailand, Turkiya, Baxrayn, Janubiy Koreya, Samali va boshqalarga xosdir. Ushbu mamlakatlarda bu modda bo`yicha tushumlar miqdori bir qancha mlrd. AQSH dollariga etadi. «Xizmatlar» moddasida ilmiy-texnikaviy ayirboshlash operatsiyalari ham aks etadi, ya`ni litsenziyalar va patentlardan foydalanish bo`yicha to`lov tushumlar (texnik yordam, texnik va boshqaruv tajribasini berish (nou-xau). Ko`pgina rivojlanayotgan davlatlarga ko`rsatilgan operatsiyalar bo`yicha manfiyqoldiqxos, chunki bu mamlakatlar ilmiy-texnika taraqqiyotidan(ITT) ortda ekanliklari sababli, chet eldan katta miqdorda litsenziya va patentlar sotib olishadi va bu sohada, deyarli hech narsa chetga sotmaydi. Bu modda ITT sharoiti muhimligi sababli, mamlakatning «texnologik balansi» deb nomlanadi. «Ko`rinmas» operatsiyalarning muhim moddalaridan biri - bu «foydalarni chet el kapitaliga o`tkazish»dir. Jalb qilingan investitsiyalar va kreditlar buycha (yiliga 150 mlrd. AQSH dollaridan ko`p) foiz va dividendlar to`lash (asosiy qarz bilan birga) rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslari holatini ogirlashtirib kuymoqda. Lekin, Fors kurfazidagi neft qazib oluvchi mamlakatlar (Kuvayt, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari), chet elda joylashtirilgan yirik kapitallari tufayli bu modda bo`yicha musbat qoldiqka egalar. «Ko`rinmas» operatsiyalar balansi bo`yicha qoldiq, to`lov balansi yakuniy natijasi shakllanishida katta rol o`ynaydi. Bu operatsiyalar bo`yicha rivojlanayotgan mamlakatlar taqchilligi 1990 yillarda yiliga 40 mlrd. AQSH dollaridan oshardi. Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarning kapital harakati balansi moddalari, tarkibiy nuqtai nazardan deyarli farq kilmaydi. Kapital harakati xususiy, bank va rasmiy kapitallar harakatlariga bo`linadi. Rasmiy kapitallarga davlatlararo kreditlar, davlatlararo valyuta-kredit va moliya tashkilotlarining zayomlari kiradi. XVF kreditlari esa, rasmiy likvid zahiralar moddasida aks etadi. 1995 yilda rivojlanayotgan mamlakatlar uzoq muddatli resurslarning umumiy oqimi 205 mlrd. AQSH dollarini tashkil qildi, shu jumladan, davlat yo`nalishlaridan55 mlrd. va xususiy kanallardan 150 mlrd. AQSH dollari

www.arxiv.uz miqdorida. Bu mamlakatlardagi to`g`ridan-to`g`ri chel el investitsiyalarining umumiy yig`ilgan summasi 620 mlrd. AQSH dollari miqdorida baholandi. Tadbirkorlik va ssuda kapitalining importi, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansiga murakkab va qarama-qarshi ta`sir qiladi. Joriy investitsiya operatsiyalarining birlamchi va ikkilamchi ta`sir omillarini farqlash kerak. Boshlangich bosqichda kapital importi, import qiluvchi davlatning to`lov balansini yaxshilash an`anasiga ega. Bu birlamchi ta`sir, keyinchalik, chet el investorlariga tegishli korxonalarda ishlab chiqarilayotgan tovarlar esportini ikkilamchi o`sishi bilan mustahkamlanishi mumkin. Ikkilamchi ta`sir shundan iboratki, bir qancha vaqtdan keyin rivojlanayotgan mamlakatning to`lov balansi, uning ahvolini yomonlashtiruvchi an`ana ta`sirini seza boshlaydi. Birinchidan, ishlab chiqarish shaklidagi import rivojlanayotgan mamlakat yangi sanoat qurilishi uchun asbob-uskuna, xom-ashyo va materiallarning kelib tushishini rag`batlantiradi, ya`ni import o`sadi. Ikkinchidan, mamlakat litsenziyaga, patentlar va chet el kapitali importi bilan bog`liq boshqa xizmatlar to`loviga valyuta sarflashga majbur bo`ladi. Keyinchalik jalb qilingan chet el kapitali ko`lami o`sishi bilan, mamlakat bu kapitaldan foydalanishdan tushgan daromaddan, chet elga bo`lgan ajratmalarni oshirishga majbur. Nihoyat, ko`p rivojlanayotgan mamlakatlarda, o`zgaruvchan siyosiy sharoitda ilgari qo`yil gan chet el kapitalining rivojlangan mamlakatlarga qaytishi sezilarli darajada ortadi. Odatda, rivojlanayotgan mamlakat to`lov balansiga ijobiy ta`sir, asosan, kapitalni jalb qilish bo`yicha amalga oshirilgan boshlangich operatsiya davrida kuzatiladi. Lekin, keyingi yildan boshlab, uning to`lov pozitsiyalari o`sish tartibda yomonlasha boshlaydi va qisqa vaqt utgandan keyin, mamlakat har yili chet el investitsiyasini jalb qilishdan sof zarar ko`radi. Faqat bir nechta rivojlanayotgan davlatlar (yangi sanoat mamlakatlari va uzoq Sharq hududlari) mamlakat ichida chet el kapitalidan samarali foydalanganlari va tovar eksportini kuchaytir- ganliklari tufayli, kuzatilayotgan modda bo`yicha to`lovlarning salbiy

www.arxiv.uz natijalarini oldini ola boshladilar. Aytilganlardan quyidagi xulosalar qilish mumkin: 1. Kapital importining rivojlanayotgan mamlakat to`lov balansiga ta`sinning umumiy ta`siri, chet el investitsiyalarining o`sish jadalligiga, kapital foydasiga bo`lgan me`yorlar va chet elga chiqarilayotgan hamda mamlakatda qoldirilayotgan foyda o`rtasidagi mutanosibliklarga bog`liq holda o`zgaradi; 2. Chet elga chiqarilayotgan foydaning o`sish jadalligi, yangi chet el kapital kuyilmalarining o`sishidan oshsa, to`lov balansi ma`lumot chizigida kumulyativ salbiy ta`sirni sezadi; 3. Yangi kapital oqimi va chet elga o`tkazilayotgan foyda o`rtasidagi mutanosiblik mamlakat uchun salbiy tus olishi bilan, mazkur ta`sirning paydo bo`lishi shunchalik tez bo`ladi; 4. Va aksincha, kapitalning oqimi, chetga chegirilayotgan daromadlarga va foyda me`yorining o`sishi jadalligiga qaraganda qanchalik tez bo`lsa, chet el kapitali oqimining to`lov balansiga bo`lgan salbiy ta`sirini shunchalik yumshatadi. Chet el investitsiyalari oqimi, uni qabul qiluvchi mamlakatlarning sanoat rivojlanishini va ular iqtisodiyoti umumiy zamonaviylashuvini tezlashtiradi. Shu bilan birga, xorijiy tajribadan ma`lumki, chet el kapitalini jalb qilish, rivojlanayotgan mamlakatlar oldida turgan muammolar echimini topishga olib kelmaydi. Aksincha, ushbu muammolardan ayrimlari avj olganligini ko`rish mumkin. Investitsiyalarni, birinchi navbatda, foydali joylashtirish istiqboli mavjud bo`lgan mamlakatlarga yo`naltirilishi natijasida, rivojlanishning notekisligi kuchayadi. Ushbu xorijiy investitsiyalarning faqatgina oz miqdori nixoyatda kolok va ularga muxtoj davlatlarga tushmoqda. Bir qator rivojlanayotgan mamlakatlar, 1970 yillar oxiridan boshlab, o`z kapitalini eksport qilish ga kirishdilar. Uning yillik hajmi 1990 yillar o`rtasida 30-35 mlrd. AQSH dollari miqdorida, deb baholangan. Bu guruhga birinchi navbatda neft qazib oluvchi mamlakatlar, hamda Janubiy Koreya, Malayziya,

www.arxiv.uz Braziliya, Meksika, Hindiston va boshqalar kiradi. «Kreditlar va zayomlar» moddasini tahlilida shu narsani nazarda tutish kerakki, oddiy maqsadlarga chet eldan olinadigan kreditlar to`lov balansining taqchilligi sifatida kurilmaydi. Birinchidan, ko`p rivojlanayotgan mamlakatlar uchun kredit va zayomlar doimiy tusga ega, ikkinchidan, kreditlar odatda, ma`lum loyihalar uchun beriladi. Salbiy valyuta-moliyaviy ko`rsatkich bo`lib, katta moliyaviy kreditlar va zayomlar, ular ichida eski qarzlarni qoplash uchun, yangi mablag`lar (qayta moliyalashtirish) olish hisoblanadi. Jalb qilingan moliyaviy mablag`larning umumiy summasidagi, qayta moliyalashtirish uchun kreditlarning salmogi, mamlakat moliyaviy ahvolining muhim ko`rsatkichi hisoblanadi. Kapitallar harakati balansini tahlil qilishning bosh maqsadi - to`lov balansi joriy operatsiyalar taqchilligini qoplash manbalarini hamda aktiv qoldiq summasidan foydalanish yo`nalishini aniqlashdan iboratdir. To`lov balansini muvozanatlashtirish uchun, agarda, joriy bitimlar balansi passiv bo`lsa, kapital harakati balansi bo`yicha aktiv qoldiqka erishish lozim. Bayon qilinganlardan kelib chiqqan holda, XVF andoza chizmasi bo`yicha, rasman ko`rsatish shart bo`lmagan rivojlanayotgan mamlakat to`lov balansini umumiy qoldigini hisoblab chiqish mumkin. U joriy operatsiyalar bo`yicha, kapitallar harakati va «xatolar» moddalari bo`yicha qoldiqlarning yig`indisiga teng. Boshqacha aytganda, to`lov balansining umumiy qoldigi, o`ziga valyutali va valyutasiz operatsiyalarni, hamda turli xil elementli balanslantiruvchi moddalarni oladi. Bu to`lov balansining umumiy qoldiq ko`rsatkichini sun`iy hosil qiladi va tahlilda, uning qiymatini tushiradi. Shuning uchun, bu ko`rsatkich bilan bir qatorda, rivojlanayotgan mamlakatning xalqaro hisoblari haqida to`laqonli ma`lumot beruvchi, joriy operatsiyalar balansi qoldigini ham doimo e`tiborga olish kerak. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarini tuzish usullarining o`ziga xos tomonlari. To`lov balansining andoza sxemasi, har biri o`z tartib rakamiga ega bo`lgan, iloji boricha, ko`p tashqi iqtisodiy operatsiyalarni qamrab oladigan, balanslarni tuzishni ko`zda tutadi. XVF chizmasi faqatgina to`lov emas,

www.arxiv.uz balki hisob balansini ham o`z ichiga oladi. Joriy operatsiyalar bo`yicha valyuta hisob-kitoblari, valyutasiz operatsiyalar bilan, kapitallar harakati, hamda hisob davrida valyuta mablag`larining harakati bo`lmagan, koplanmagan o`zaro operatsiyalar bilan birlashadi. To`lov balanslarining andozaviy chizmasi, uni moddalarining yagona nomenklaturasini ko`zda tutadi. Joriy operatsiyalar balansida har bir modda quyidagi yozuvlarga ega bo`ladi: debet (to`lovlar), kredit (tushumlar) va natijaviy (qoldiq). Kapitallar va oltin harakatining balansida majburiyatlarni oshiruvchi (kapitalning oqib kelishi +) yoki kamaytiruvchi (kapitalning oqib ketishi -) yozuvlar aks etgan. Mos ravishda, mamlakat aktivlarini oshiruvchi (kapitalning oqib ketishi -) yoki kamaytiruvchi (kapitalning oqib kelishi +) hamda qoldiq yozuvlari mavjud. XVF chizmasidan tashqari, ayrim mamlakatlar operatsiyalrni valyutalarga bo`lgan holda, balanslarni bulimlarga ajratib tuzishadi. Birinchi navbatda, bu valyuta guruhiga kiruvchi yoki o`zining xalqaro hisob-kitoblarida ma`lum bir valyutani mo`ljal qiladigan rivojlanayotgan mamlakatlarga tegishli. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansini tuzishning ayrim uslubiy tomonlari, ular statistik hisoblarining yetarli darajada emasligidan kelib chiqadi. Shu tufayli, ayrim operatsiyalar balanslarda o`z aksini topmasliklari va qayd qilinmasligi mumkin. Ayrim hollarda, operatsiya qisman aks etishi mumkin, misol uchun, faqat debet yoki kredit shaklida. To`lov balansi moddalarida aks etuvchi summalar miqdori, hajmi ko`p hollarda oshirilib yoki kamaytirilib ko`rsatilishi mumkin. XVF chizmasi bo`yicha to`lov balanslarini tuzish uslubi, kredit va debet yozuvlarining mos kelishi talab qilinganligi bois, rivojlanayotgan mamlakatlar, bu maqsadlarda, «xatolar» moddasidan foydalanadilar. U orqali, bir qator mamlakatlarning valyuta organlari, statistik ma`lumotlar yoki birlamchi hisob xatolarini koplaydilar. Ko`rsatilgan bu modda bo`yicha, ko`p hollarda, katta summalar o`tadi va shuning uchun, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balans- larida, xalqaro hisoblar bo`yicha real holat to`liq aks etmaydi. Shu bois XVF, agarda valyuta to`lovlar bazasida hisoblangan, ko`rsatilgan modda bo`yicha

www.arxiv.uz o`tadigan summa mamlakatning importi yoki eksportining 10 foizidan oshmasa (bu qiymatlarning eng kattasi hisobga olinadi), to`lov balansi konikarli tuzilgan deb hisoblaydi. «Xatolar» moddasi bo`yicha katta qoldiq, to`lov balansini sezilarli xatolar bilan tuzilgani haqida dalolat beradi. Lekin, kurilayotgan moddaning yirik hajmdagi qoldigi ham, aniqlik kafolati bula olmaydi, chunki bitim to`lov balansida qayd qilinmasa (misol uchun, kontrabanda), uning ma`lumotlari aniq bo`lmaydi. Lekin, «xatolar» moddasi bilan yo`qotish kerak bo`lgan, muvozanatsizliklar yuzaga kelmaydi. Bu moddaning kattaligi ham, mamlakatdagi valyuta nazoratining va statistikaning holati bilan bog`liq. Umuman, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslari ma`lumotlari, rivojlangan mamlakatlarnikiga qaraganda, ko`p hollarda, ishonchsizrok bo`ladi. Kup rivojlanayotgan mamlakatlar hisob balansini ham tuzishadi (xalqaro talablar va majburiyatlar mutanosibligi). Bu balanslar qoldigi, odatda, bir-biriga to`g`ri kelmaydi. Misol uchun, kapitallar chikimini amalga oshirayotgan OPEK a`zolari bo`lgan mamlakatlarning hisob balanslari aktivdir, to`lov balansi esa, neft narxini tushishi paytida, passivdir. Misol uchun, 1980-yillar o`rtasi va 1990- yillar oxirida, neft import qiluvchi bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga, ikkala balansning ham passiv qoldigi xarakterlidir. Bu balanslarning farqi, kapitallar va kreditlar harakati bilan bog`liq bo`lgan operatsiyalarning ularda aks etishi bilan namoyon bo`ladi. Agar, AQSH Braziliyaga 100 mln. AQSH dollari miqdorida kredit bersa, kapitallaming oqib ketishi sifatida bu summa kreditor-mamlakatning to`lov balansining passiviga yoziladi, hamda uni kelajakda to`lashi kerak bo`lgan mamlakatga talab sifatida, hisob balansining aktiviga yoziladi. Braziliya kredit olgani bois, bu uning to`lov balansining aktivida va mamlakat qarzi qayd qilingan hisob balansining passivida aks etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansiga ta`sir qiluvchi omillar To`lov balansiga ta`sir qiluvchi ichki va tashqi omillar farqlanadi. Bir tomondan, bu farqlar mamlakatda yuz berayotgan jarayonlar ta`siri ostida shakllanadi va mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida ishtiroki, tashqi

www.arxiv.uz iqtisodiy aloqalarning kengligi, tarkibi va xarakteri haqida tasavvur hosil qiladi. Boshqa tomondan, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansi jahon xo`jaligi, valyuta tizimi, rivojlangan mamlakatlardagi siyosiy holat bilan bog`liq omillarni kuchli ta`sirini sezadi. To`lov balansi holatiga quyidagi asosiy omillar ta`sir qiladi: 1. Rivojlanayotgan mamlaqatlaming jahon xo`jaligidagi qaramlik holati. Ular hissasiga dunyo eksportining 37,6 foizi to`g`ri keladi. Bu mamlaqatlaming ko`pchiligining eksportida, xaligacha, dunyo bozorida bahosi katta tebranishga ega bo`lgan xom-ashyo, energiya tashuvchilar, tropik monomadaniyatlar katta salmoqqa ega. 2. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining doiraviy o`zgarishlari. O`tgan asrning 70- 90-yillardagi dunyo iqtisodiy va moliyaviy inqirozlari, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarining nobarqarorligini oshiradi, birinchi navbatda ular mahsulotiga bo`lgan talabining va ular narxlarining tushib ketishiga olib keldi. 3. Harbiy harakatlar. Harbiy yo`nalishdagi tovarlar importining oshishi, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarining ahvolini yomonlashishiga olib keladi. 1990-yillarning birinchi yarmida, bu mamlakatlar yiliga 30 mlrd. AQSH dollarini chet eldan, asosan AQSH, Frantsiya, Buyuk Britaniyadan qurol-yarog` sotib olishga sarflashganlar. 4. Rivojlanayotgan mamlaqatlaming tashqi moliyaviy manbalarga bog`liqligi. Chet el kapitallarining oqib kelishi, ular to`lov balanslariga ikki tomonlama ta`sir qiladi, oldingi tushumlar ko`payadi, lekin to`lovlar muddati etib kelgani uchun, qarzdor mamlakatlar qarz summasini hamda foizlar va dividendlar to`lashga majbur bo`lishadi. 5. Dunyo savdosi shart-sharoitlaridagi o`zgarishlar. Rivojlangan mamlaqatlaming rivojlanayotgan mamlakatlar bilan teng huquqli bo`lmagan savdosi, rivojlanayotgan mamlaqatlaming to`lov balanslariga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Jahon bozoridagi monopoliyalaming baho ko`tarish siyosati natijasida, rivojlanayotgan mamlakatlarga eksport qilinayotgan tovarlar narxlar

www.arxiv.uz indeksining o`sishi, bu mamlakatlardan olib chiqilib ketilayotgan mahsulotlar baho indeksining oshishidan ancha baland. Bundan tashqari, «bog`langan» yordam hisobiga tashilayotgan tovarlar narxi, odatda, bozordagi o`rtacha narxlardan 20-40 foiz yuqori. TMKlarning faoliyati, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti va to`lov balanslarining nomutanosibligi hamda nobarqarorligini kuchaytiradi. Xalqaro monopoliyalar, firma ichidagi usayotgan aylanmadan o`z maqsadlarida foydalanadilar. Bu esa, baholar darajasiga, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tuzilmasiga, xalqaro mehnat taqsimotidan keladigan foydani taqsimlashga ta`sir ko`rsatadi, hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda bojxona protektsionizmining kuchayishiga olib keladi. TMKlarning yashirin va ochiq operatsiyalari, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslariga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Qator tovarlar jahon narxlarining vaqti-vaqti bilan bo`lib turadigan keskin ko`tarilish yoki pasayish chizigi bo`yicha portlashlari, ko`p rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarining nobarqarorligini oshiradi. Energetik inqiroz va jahon inflyatsiyasi sharoitida, energiya tashuvchilar, birinchi navbatda neft narxlari o`sishi, neft import qiluvchilar bo`lgan, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansiga yomon ta`sir qiladi. Vaqtincha neft eksport qiladi gan OPEK mamlakatlarining to`lov balanslarida yirik miqdorda ijobiy qoldiq shakllandi. 1980-yillar o`rtasida neft bahosining keskin tushib ketishi (1982 yildagi 1 barrel uchun 33,8 dollardan, 80-yillar oxiri va 90-yillaming ikkinchi yarmida 14- 16 dollargacha) OPEKka a`zo bo`lgan mamlakatlar to`lov balansining yomonlashuviga olib keldi. 6. Valyuta-moliyaviy omillar. Etakchi valyutalar, xususan AQSH dollarining va narxlarning nobarqarorligi rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarining nobarqarorligini oshiradi. 1971-1973 yillardagi dollarning ikki devalvatsiyasi hamda uning kursini ketma-ket tushishi, valyuta foydasini pasaytirib, ularga qo`shimcha ziyon olib keldi. 1990-yillarning birinchi yarmida, dollar kursining ko`tarilishi tufayli, rivojlanayotgan mamlakatlar –

www.arxiv.uz import qiluvchi va qarzdor sifatida ziyon ko`radilar, chunki xalqaro majburiyatlarni qoplash uchun Amerika valyutasini sotib olish ularga qimmatga tushar edi. 1990-yillaming ikkinchi yarmida, yapon ienasi kursining tushib ketishi, Janubiy-Sharqiy Osiyoning bir qator mamlakatlarining (xususan, Indoneziya, Tayland va Filippin kabi) valyuta-moliyaviy ahvolini ancha yomonlashtirib qo`ydi. Natijada, ular o`z pul birliklari devalvatsiyasini o`tkazishga majbur bo`ldilar. Umuman olganda, rivojlanayotgan mamlakatlar valyutasining devalvatsiyasi eksportni rag`batlantiradi va tovarlar importini ushlab turadi. Lekin, ko`pchilik mamlakatlarning eksport potentsiyali va tovarlar raqobatbardoshligi unchalik katta emas, importga bo`lgan ehtiyoji esa, juda katta. Bularning hammasi, devalvatsiyaning ular to`lov balanslariga ijobiy ta`sirini pasaytiradi. 7. Rivojlanayotgan mamlakatlarda inflyatsiya to`lov balanslariga salbiy ta`sir ko`rsatadi, chunki narxlarning oshishi, milliy firmalar raqobatbardoshligini pasaytiradi, eksportni ogirlashtiradi, tovarlar importini rag`batlantiradi va kapitallar oqib kelishiga yordam beradi. 8. Ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarning, rivojlangan davlatlar tomonidan savdo-siyosiy diskriminatsiya qilinishi. Aksariyat vaziyatlarda, savdo iqtisodiy munosabatlar yaxshi rivojlanishiga, AQSH va uning sheriklari tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy sanktsiyalar siyosati, xattoki ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan boykot e`lon qilinishi, mazkur mamlakatlarning yanada kashshoklanishiga olib kelmoqda. O`tgan asrning 80-90-yillari oralig`ida, shu kabi sanktsiyalar Liviya, Niqaragua, Kuba, Afgoniston, Iroqqa qarshi amalga oshirilgan va ayrimlari xanuzgacha saqlanib qolmoqda. 9. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarini muvozanatlashtirish usullari. Mavjud taqchillikni qoplash uchun, odatda, vaqtinchalik usullardan foydalaniladi: chet el kreditlari va kapitalini olib kirish. Rivojlanayotgan mamlakatlar Yevropa bozorlarida kredit olishga harakat qilishadi, lekin bu manbalarga bo`lgan imkoniyat cheklangan.

www.arxiv.uz Odatda evrobanklar, oz bo`lsada XVFdan kredit olgan mamlakatlarga kredit berishadi va uning nazorati ostida barqarorlashtirish dasturini amalga oshiradi. Xususiy banklardan olinishi mumkin bo`lgan kreditlar qimmat, ayniqsa katta qarzi bo`lgan mamlakatlar uchun bu samarasizdir. 1980- yillardan boshlab (keyinchalik asrimiz boshlarida takroran) yuqoridagi mamlakatlarning ayrimlarini G`arb mamlakatlari «qora» ro`yxatga kiritishdi. Sanoati ilg`or mamlakatlar nazorati ostida bo`lgan xususiy banklar va xalqaro valyuta-kredit va moliyaviy tashkilotlar faoliyatining muvofiqlashuvi ham rivojlanayotgan mamlakatlarning ssudalar kapitalining xalqaro bozorga kirishi imkoniyatlarii cheklab qo`yilishiga ta`sir ko`rsatadi. To`lov balanslarini muvozanatlashtirish uchun, chet el kreditlaridan faol foydalanish, rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi qarzlarini sezilarli o`sishiga olib keldi (1990-yillarda, bu summa jami 2 trln. AQSH dollaridan ortdi). Uni to`lash, rivojlanayotgan mamlakatlar valyuta ahvoli nobarqarorligini oshiradi. To`lov balansi taqchilligini qoplashning yakuniy usuli bo`lib, rasmiy oltin- valyuta zahiralaridan foydalanish xizmat qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga jahon valyuta zahiralarining 41 foizi, oltin zahiralarining 17,9 foizi to`g`ri keladi (1997 yil). Ularning katta qismi, OPEKka a`zo mamlakatlarda va ayrim yangi sanoatlashgan davlatlarda tuplangan. Rivojlanayotgan mamlakatlar, chet el valyuta zahiralari, asosan, G`arb mamlakatlarining banklarida saqlanganligi bois, qator yosh mamlakatlarga nisbatan, AQSH, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlar qo`llashi mumkin bo`lgan valyuta cheklanishlari va valyuta kamallari natijasida, ularni yo`qotib kuyish xavfi mavjud. Rivojlanayotgan mamlakatlar, juda bo`lmaganda, xalqaro hisob-kitoblar va tashqi karlarzni qoplash uchun, oltindan favkulotda pul sifatida foydalanishadi. Aksariyat, rivojlanayotgan davlatlar, XVF tomonidan berilgan (bu tashkilotga kiritilishi vaqtidagi «oltin kvotani» qaytarib berish tartibi asosida qaytarib berilgan), ular uchun kapital badalining 10-25 foizga teng bo`lgan, oltinni sotdi. 1970-yillardan boshlab, to`lov balansi taqchilligini qoplash uchun konvertirlanadigan valyuta sotib olishda

www.arxiv.uz SDR qo`llaniladi. Mamlakatlar Fond orqali kvotalar doirasida SDRni kerakli chet el valyutasiga almashtirib oladilar va ular bilan o`z tashqi qarzlarini koplaydilar. Lekin, rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga SDR emissiyasining faqat 1,4 qismi to`g`ri keladi. Bu mablag`lar mamlakatlar orasidagi to`lov balansiga qarab emas, balki kvota kapitaliga qarab avtomatik ravishda taqsimlanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning SDR emissiyasini oshirish va valyuta resurslari y etmayotganlarga yordam shaklida, ular taqsimoti tartibini o`zgartirish kabi talablari, qator rivojlangan davlatlar tomonidan qarshilikka uchramoqdalar. To`lov balansi passiv qoldigini qoplash manbai bo`lib, subsidiyalar, imtiyozli kreditlar shaklidagi chet el yordami ham xizmat qiladi. Aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro kreditlarga tobeligidan foydalangan holda, G`arb mamlakatlari tashqi yordamini birinchi navbatda, XVFning siyosiy-iqtisodiy talablari bilan bog`lashadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarini tartibga solish usullari Rivojlanayotgan mamlakatlarda to`lov balanslarini tartibga solish uchun,asosan, rivojlangan davlatlardan qarz olish, eksportni rag`batlantirish, importni ushlab turish, chet el kapitalini jalb qilish, kapital chiqib ketishini cheklashga qaratilgan turli usullardan foydalaniladi: 1. Diflyatsion siyosatni yuritish. 2. Milliy valyuta devalvatsiyasi: samaradorlikni ta`minlash uchun rivojlanayotgan mamlakatlar eksport va importga tabakalashtirilgan soliqlar hamda subsidiyalar qo`llashadi, turli valyuta kurslaridan foydalanishadi (ayrim vaziyatlarda ikkita valyuta bozorini tashkil etish orqali). 3. Valyuta cheklovlarini qo`llash. 3. Moliyaviy va pul kredit siyosatini yuritish (eksport qiluvchilarga byudjet subsidiyalari, importga bo`lgan soliqlarni protektsionistik ravishda oshirish, pul- kredit siyosati instrumentlarini qo`llash). 5. Asosiy moddalar shakllanishi paytida, davlatning to`lov balansiga ta`sir

www.arxiv.uz qiladigan maxsus choralarini ishlab chiqish. Tartibga solishning muhim ob`ekti, eksportning monomadaniyatli ekanligi va uning diversifikatsiyasini engish chizigi bo`yicha savdo balansidir. Tartibga solish, asosan, mamlakat tashqi savdo tarkibida sifat o`zgarishlarga, birinchi ehtiyoj predmeti bo`lmagan tovarlar importini cheklashga yo`naltiriladi. «Ko`rinmas» operatsiyalar bo`yicha to`lov va tushumlarni tartibga solish maqsadida, rivojlanayotgan mamlakatlar quyidagi choralarni qo`llaydilar: • sayyohlik infratuzilmasini yaratish orqali xorijiy sayyohlarni jalb qilish; • ishchi kuchi migratsiyasini tartibga solish; • «transport», «sug`urta» va boshqa moddalar bo`yicha xarajatlarni kamaytirish; Rivojlanayotgan mamlakatlar o`z flotini tashkil etishga harakat qiladi. Ulardan ayrimlari (Panama, Kipr, Gonduras, Hindiston, Liberiya va boshqalar) yirik flotga egalar, lekin uning salmoqli qismini boshqa bayroklar ostidagi kemalar tashkil qiladi. 1970-yillar o`rtasidan boshlab, neft eksport qiladigan mamlakatlar o`z flotini yaratishga katta harakat kilyaptilar. Bunda ular, neftni iste`molchiga yetkazish yo`lidagi muhim buginni xalqaro neft monopoliyalari qo`lidan tortib olish imkoniyatini kuryaptilar. Dengizga chiqish imkoniyatiga ega mamlakatlar (Shri-Lanka, Hindiston, Singapur, Yaman va boshqalar), o`z portlarida chet el kemalariga xizmat ko`rsatishdan katta daromad olyaptilar. Bundan tashqari, boshqa transport xizmatlaridan keladigan valyuta tushumlarini oshirish uchun Suriya, Iroq, Livan, Eron va boshqa mamlakatlar hududidan o`tgan neft kuvurlaridan foydalanishni kengaytirmoqdalar. Dengizga chiqish uchun yetarlicha darajada imkoniyatga ega bo`lmagan mamlakatlar koladi (Nepal, Chad, Ekvador, Markaziy Afrika Respublikasi va ko`pchilik Markaziy Osiyo mamlakatlari). Ular kushni davlatlar hududidan tashish uchun katta summalar sarf qilishga majbur bo`lmoqdalar. Sug`urta sohasida chet el kompaniyalariga qaramlikni kamaytirish uchun, ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda (Suriya, Jazoir, Shri-Lanka, Tanzaniya,

www.arxiv.uz Zambiya va boshqalar) davlat sektorida milliy sug`urta kompaniyalar tashkil etilgan, ularning chet el sug`urta kompaniyalari ustidan nazorati o`rnatilgan. Bir qator mamlakatlarda (Birma, Eron, Argentina) sug`urta bo`yicha riskning katta qismini davlat o`z buyniga oladi. 1965 yildan baxtsiz hodisalar risklarini qayta sug`urtalashning to`rt xavzasini tashkil etish haqidagi Turkiya, Eron va Pokiston o`rtasi dagi uch taraflama kelishuv, 1960 yildan Dengiz sug`urtasi bo`yicha Osiyo sindikati va h.k. amal qilmoqda. Arab mamlakatlari neftni qidirish, qazib olish va tashish bilan bog`liq operatsiyalarga katta e`tibor beradigan Arab davlatlari sug`urta federatsiyasini tuzdilar. Kapitallar harakatini tartibga solish, odatda, chet el kapitallari oqib kelishiga, ularning chiqib ketishi chegaralashga va foydani o`tkazishni ta`minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni qo`llamoq da. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarini davlatlararo tartibga solish XVF orqali amalga oshiriladi. U makroiqtisodiy agregatlar choraklarga bo`linadigan miqdoriy mo`ljallar shaklidagi barqarorlashtiruvchi dasturlari ishlab chiqiladi. Milliy xususiyatlarni inobatga olmaydigan Fond chora-tadbirlarini andozalashtirish, ularni saylanuvchanligi zaifligini oshiradi. Ayrim holatlarda, Fond tomonidan tavsiya qilinadigan talabni cheklash kabi an`anaviy deflyatsion choralar, iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini pasaytiradi. Iqtisodiyotni barqaror- lashtirishning qat`iy dasturlari, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansining kapital qo`yil malari sarflanishiga majbur qiladi, bu esa, iqtisodiy o`sishni chegralaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda katta tashqi qarzlar mavjudligi sharoitida, kreditor davlatlar (Parij klubi) qarz olgan mamlakat, faqatgina XVFning barqarorlashtirish dasturini qabul qilgan holdagina, qarzlarni qayta ko`rib chiqishga rozi bo`ladilar. 1970-yillar oxirlarida, to`lov balansi taqchilligining tarkibiy tusini tan olinishiga asoslangan, uni xalqaro tartibga solish kontseptsiyalarida, iqtisodiyotni barqaror-lashtirish davri uzaytirildi va uning tarkibi o`zgardi. JTTB dasturlariga moslashtirilib tuzilgan, XVFning barqarorlashtiruvchi dasturlari, faqat talabga ta`sir qiluvchi choralarni emas, balki taklifga iqtisodiyotning tarmoq tarkibini

www.arxiv.uz zamonaviylashtirish chizigi bo`yicha, yalpi taklifning kamchiliklariga iqtisodiy o`sish, kapital qo`yilmalar strategiyasi bilan bog`liq tuzatishlarni kiritishni o`z ichiga oladi. XVF tomonidan tavsiya qilingan to`lov balansini tartibga solish choralari to`plamini kengaytirish, qarzdor mamlakat iqtisodiyoti tarmoq tarkibidagi muvozanatsizliklarni yo`qotish yo`li orqali, barqarorlashtiruvchi dasturlarning yangi chizmasi ishlab chiqilishida, uning JTTB bilan hamkorligiga yordam beradi. Bundan tashqari, XVF 1990-yillar boshidan, nixoyatda yomon ahvolda qolgan mamlakatlarga shoshilinch moliyaviy yordam ko`rsatish bo`yicha muvofiqlashtiruvchilik tashabbusi bilan chikyapti. Taqdim qilinayotgan resurslar «to`plamiga» faqatgina XVF mablag`lari emas, balki bir qator rivojlangan davlatlar (birinchi navbatda AQSH, Yaponiya va GFR) va yirik xususiy banklar mablag`lari ham kiradi. 1995 yilda Meksika iqtisodiyotini kutkarish uchun XVF bu mamlakatga 48 mlrd. AQSH dollari hajmida moliyaviy resurslar berishni tashkil qildi. 1997 yilda, xuddi shunday, Tailandga 17,2 mlrd. AQSH dollari, Indoneziyaga 40 mlrd. AQSH dollari va Koreya Respublikasiga 58 mlrd. AQSH dollari miqdorida yordam ajratilgan edi. XVFning shunday shoshilinch choralari, bu mamlakatlardagi iqtisodiy ahvol barqarorlashishiga yordam bergan bo`lsa ham, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti va valyuta moliyaviy ahvolidagi salbiy siljishlarni ochib berishi tomonidan, XVF katta nuksonlarga ega ekanligini ko`rsatdi. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslari muammolari. Rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balansini tahlil qilganda, ularni ikki asosiy guruhga ajratish maqsadga muvofiqdir: bir tomondan, bular neft import qilayotgan ko`pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar. Ularning to`lov balanslari doim taqchildir (1980 yilda 56,5 mlrd. 1990 yilda 17,8 mlrd, 1997 yilda 40 mlrd. AQSH dollaridan ortiq); boshqa guruh OPEKka kiruvchi, neft ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchilardir. Ularning to`lov balanslari uzoq muddat ichida (1982 yilgacha) aktiv edi, bu esa, ularni katta valyuta zahiralarni tuplashiga olib keldi. Neftni import qiluvchi, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslari. Ular to`lov balanslarining doimiy taqchilligiga, iqtisodiyotning rivojlanishida

www.arxiv.uz tashqi dunyoga qaramlik, xalqaro mehnat taqsimotida teng huquqsiz ishtiroki asos bo`ladi. Tashqi savdoning muvozanatsizligi - savdo sharoitlari, eksport va import narxlarining yomon mutanosibligi bilan aniqlanadi. Rivojlangan mamlakatlar tovarlari narxlarini oshirish va rivojlanayotgan mamlakatlar an`anaviy eksportidagi qator tovarlar narxlarining pasayishi savdo sharoitini namoyon bo`lishidan iboratdir. Rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlangan davlatlarga «ko`rinmas» operatsiyalar bo`yicha to`lovlarni amalga oshirishidan yirik hajmda valyuta yo`qotadilar. Misol uchun, tashqi savdo operatsiyalarini rivojlangan mamlakatlarning sug`urta kompaniyalariga sug`urta va qayta sug`urta qilganlarida, dengizda yuk tashishda rivojlangan mamlakatlarning flotidan foydalanishda va h.k. Rivojlanayotgan mamlakatlarning xarajatlari, ayniqsa foiz va devidendlarni o`tkazish bo`yicha, foydani o`tkazish bo`yicha taqchillik o`sib borayapti (983 yilda 37 mlrd., 1996 yilda 64 mlrd. AQSH dollari). Neft import qiluvchilar bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarning joriy operatsiyalar bo`yicha to`lov balanslari tizimli ravishda passiv qoldiqka ega bo`lmoqda. To`lov balansi yomonlashishining oldini olish uchun, rivojlanayotgan mamlakatlar joriy va moliyaviy operatsiyalar bo`yicha valyuta cheklashlarda deflyatsion siyosat qo`llaydilar. Lekin, bu siyosat, iqtisodiy o`sish uchun zarur bo`lgan mashina va asbob-uskunalar importi cheklanishi va rivojlanayotgan mamlakatlar aholisi turmush darajasining tushib ketishiga olib keluvchi omilga aylanadi. Neft eskport qiluvchi rivojlanayotgan mamlakatlarning to`lov balanslari. Katta valyuta zahiralarini to`laganlariga qaramasdan, bu guruh mamlakatlar to`lov balanslari nobarqarorligicha qolmoqda. 1970-yildagi ulaming xalqaro hisoblar balansining katta aktiv qoldigi, 90-yillar boshida neft narxi va unga bo`lgan talabning tushib ketishi natijasida taqchillik tomon o`zgardi. Neft eksport qilishdan kelgan daromadlarning qisqarishi, qator OPEKka a`zo mamlakatlarning ilg`or G`arb mamlakatlari banklaridan pullarini qaytarib

www.arxiv.uz olishiga sabab bo`ldi. Qator davlatlar (Nigeriya, Eron, Iroq, Liviya) jahon ssuda kapitallari bozoridan mablag` olishni oshirishga majbur bo`ldilar. Aksariyat neft qazib oluvchi mamlakatlarning kapital harakati balansi salmoqli aktiv qoldiqka ega, chunki chet el monopoliyalari katta foyda sababli, bu mamlakatlarga kapital kuyishga harakat qilmoqdalar. Kapitalning yirik esport qiluvchisi bo`lgan, ayrim OPEKka a`zo mamlakatlar to`lov balansining bu bulimi bo`yicha passiv qoldiqka egalar. OPEKka a`zo mamlakatlar to`lov balanslarining ahvoli, ulaming tabakalanishi sababli bir xil emas. Saudiya Arabistoni, Kuvayt, Birlashgan Arab Amirliklari 1990-yillar o`rtalarida, to`lov balanslarining aktiv kolidigiga va katta oltin-valyuta zahiralariga ega bo`lganlar. Shu vaqtning o`zida, Nigeriya, Venusuela, Jazoir, Gabon va boshqa mamlakatlar o`z tashqi to`lovlari taqchilligi tufayli, jahon ssuda kapitali bozoridan qarz olganlar. Shunday qilib, rivojlanayotgan mamlakatlar to`lov balanslarining barqaror emasligi, ulaming xalqaro mehnat taqsimotidagi qaramligi va teng huquqli bo`lmagan ishtiroki xususiyatlaridan kelib chiqadigan, fundamental sabablarga ega. Bundan tashqari, bu davlatlaming xalqaro hisoblari nomuvozanatligining muhim sababi - sanoatlashish va iqtisodiy o`sishni rag`batlantirish maqsadida, ulaming valyuta resurslariga bo`lgan ehtiyojining keskin o`sganligidir. O`zbekiston respublikasining to`lov balansi O`zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to`g`risida»gi qonuniga muvofiq, to`lov balansini tuzish 1993 yilda Moliya vazirligi zimmasiga yuklangan. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 15 maydan «O`zbekiston Respublikasi istiqbolni belgilash va statistika Davlat qo`mitasini, Makroiqtisodiyot va statistika vazirligiga o`zgartirish to`g`risida» gi Farmoniga muvofiq, to`lov balansini tuzish, uni amalga oshirish ustidan nazorat qilish, ushbu idoraga topshirildi va uning tuzilmasida to`lov balansi bulimi faoliyat

www.arxiv.uz ko`rsata boshladi. Yaqin kunlargacha, to`lov balansini tuzish bo`yicha har bir idoraning vazifaviy majburiyatlari aniq belgilab berilmagan edi. Shu tufayli, ma`lumotlar bir necha bor yig`ilib qolishga, shuningdek, to`lov balansi rasmiy statistikaning ba`zi ko`rsatkichlari bo`yicha nomuvofiqliklar vujudga keldi. Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Karoriga muvofiq, Moliya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Markaziy bank va Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligining mas`ul xodimlaridan muvofiqlashtiruvchi idoralararo ishchi guruhi tuzilib, kelishuv bayonnomasi imzolandi hamda to`lov balansi ma`lumotlar ba`zasi va statistikani muvofiqlashtirish bo`yicha hamkorlik ishlari rejasi ishlab chiqildi. Mazkur idoralararo ishchi guruhi tomonidan amalga oshiriladigan to`lov balansi tuzish jarayoni, uch bosqichni o`z ichiga oladi: 1. Olingan axborotni har bir idora darajasida yig`ish, tekshirish va baholash; 2. Kompyuter vositalaridan foydalanib, kodlashtirish umumiy tizimini qo`llash asosida, turli manbalar bo`yicha ma`lumotlarni tekshirish. Ushbu usuldan savdo statistikasi ma`lumotlarini yig`ishda foydalanilmoqda: bojxonadan olingan ma`lumotlar, korxonalardan olingan axborot bilan solishtirilmoqda. Bu bosqichda, Markaziy bank vazifasiga tijorat banklari taqdim etgan hisob-kitoblarni qayta ishlash yo`li bilan, kassa asosida to`lov balansini tuzish kiradi. Bu erda, bank hisobotlari orqali olingan axborotni korxonalardan olingan axborot bilan taqqoslash mumkin; 3. Bitimlarga asoslangan to`lov balansining so`nggi variantini, kassa asosida, to`lov balansidan ajratish yo`li bilan ishlab chiqiladi va surovnoma ma`lumotlari moddiy resurslar ro`yxatga olingan axborot bilan almashtiriladi. Ushbu bosqichga, zarurat bo`lganda, qo`shimcha tuzatishlar kiritish va baholash mumkin. Axborot yig`ishni yaxshilash uchun, to`lov balansini tayyorlashda, O`zbekiston Markaziy banki rezident va norezidentlar orasidagi bitimlar bo`yicha hisob-kitoblarga asoslangan, bank hisobotlar tizimini

www.arxiv.uz takomillashtirishni rejalashtirmoqda. Bundan tashqari, XVFining maxsus missiyasi, to`lov balansining statistikasiga doir texnik yordam ko`rsatish maqsadida, norezidentlar hisobvaraqlari va bitimlari pozitsiyalari bo`yicha integratsiyalangan statistika hisobotlari berishni bildiruvchi, yopik tizimdan foydalanishni tavsiya etdi. To`lov balansining asosiy muammolari: Respublikaning asosiy sanoat tovarlari bo`yicha importga qaramligi, valyuta kurslarining yuqoriligi - to`lov balansining holatiga ta`sir etuvchi jiddiy makroiqtisodiy muammolardan biridir. Paxta, oltin, boshqa rangli metallar sohasida qudratli iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo`lgan O`zbekiston, ushbu tovarlarning jahon narxlaridagi pasayish an`anasi davomiyligidan aziyat chekmoqda. Muammoning ikkinchi tomoni shundaki, mamlaktning asosiy eksport mahsulotlari bo`lgan - paxta, oltin, mis ishlab chiqarishni tuxtovsiz ko`paytirib borish mumkin emas. Uchinchidan, xalqaro tajriba shuni ko`rsatadiki, iqtisodiy o`sish sur`atlari yuqori bo`lishi uchun importni oshirish talab qilinadi. Import cheklangan bir paytda, iqtisodiy o`sishda yuqori sur`atlarga erishish qiyin bo`ladi. Biroq, importning eksportga nisbatan yuqori sur`atlarda o`sishi, to`lov balansining taqchilligiga hamda mamlakatning makroiqtisodiy ahvoli beqaror bo`lishiga olib keladi.Valyuta kurslarining yuqori bo`lishi, rasmiy, tijorat, «qora» kurslarning mavjudligi, rasmiy kurs bilan «qora» kurs o`rtasidagi farqning katta bo`lishi, valyuta daromadlari oqilona qayta taqsimlanmasligiga olib keladi. Iqtisodiyotning sanoat sektorini ma`lum darajada rag`batlantirishni chetlab, foydaning asosiy qismi, valyuta mablag`larini konvertirlash maqsadida yoki import iste`mol tovarlarini sotib olish yo`llariga ega bo`lgan savdo tuzilmalariga, chet el kompaniyalariga va aholining nisbatan boy qatlamlariga o`tib ketadi. Bundan byudjet, qishloq aholisining ko`pchilik qismi yutqazadi. «XOFFMAN LYA ROSH» (HOFFMAN LA ROCHE) VA «DJENENTEK» (GENENTECH EVC.)NING BIRLASHUVI

www.arxiv.uz AQSH biotexnologiya sanoatining faxri - «Djenentek Ink», 1990 yil fevralida o`z aktsiyalarining asosiy qismini Shveytsariyaning tibbiyot mahsulotlari ishlab chiqaruvchi yirik kompaniyasi «Rosh Xolding» (Roche Holding)ga sotilishini e`lon qildi. Bitim bo`yicha «Rosh» «Djenentek»ning 60 foiz aktsiyasini sotib olishga 2,1 mlrd. dollar sarflanishi lozim edi. «Djenentek»ning asosiy mahsulotlari - bu, infarqtdan keyingi jaroxatlarni davolash uchun va o`sishdan tuxtagan bolalarga mo`ljallangan garmonlardir. Kompaniya tomonidan ishlab chiqariladigan eng mashhur dori-darmonlar sifatida «Valium» (Valium) va Librium (Librium) kabi trankvilizatorlarni ko`rsatish mumkin. Biotexnologiya sanoatini larzaga solgan ushbu bitim, Uoll Stritda ma`qo`llandi. Mazkur bitim, yangi dorilarni ishlab chiqarish va chet elda sotish xarajatlarini hamkorlikda moliyalashtirish maqsadida, farmatsevtika kompaniyalari tomonidan amalga oshiriladigan birlashuvlardan biridir. Bitimga, yangi texnologiyalarni ishlab chiqaruvchi amerika kompaniya larini xorijliklar sotib olishidan tashvish ortayotgan paytda erishildi. Biotexnologiya sanoati AQSH sanoatining yirik sohalaridan biri hisoblanib, unlab uncha katta bo`lmagan korxonalardan tashkil topgan. «Djenentek» va «Rosh»ning rasmiy vakillari «Djenentek» avtonom holda ishlaydi, uning aktsiyalari esa, oshkora sotiladi, shuning uchun ham ushbu bitim muammo keltirib chiqarmaydi, degan fikrda edilar. Cungi 2 yil davomida aktsiyalarining narxi tushib ketgan «Djenentek», xorijiy hamkor bilan birlashish, birjadagi o`rinishlardan ko`ra, ko`proq moliyaviy mablag`lar oqimini yuzaga keltiradi degan qarorga keldi. 1987 yilgi moliyaviy inqirozdan so`ng, ko`pchilikbiotexnologik kompaniyalar moliyaviy mablag`lar oqimini j alb qilish masalasida kiynalib qolgan edilar. «Rosh» kompaniyasi «Djenentek»ning qolgan aktsiya-larini ham keyingi 5 yil ichida butunlay sotib olishni ko`zlagan bo`lsada, ayni paytda korxonani mustaqil holda faoliyat yuritishi hamda amaldagi boshqaruvni saqlab qolish fikriga ega

www.arxiv.uz ekanligini e`lon qildi. 13 a`zodan iborat «Djenentek» direktorlar Kengashida «Rosh» atigi 2 ovozga ega bo`ldi. Odatda, yirik kompaniyalar bilan uncha katta bo`lmagan, yuqori texnologiyali kompaniyalarning birlashuvi, kichikrok kompaniyadan olimlar va menejerlarni ishdan ketishiga sabab bo`ladi. Buning oldini olish hamda «Djenentek» xodimlarining tadbirkorlik tashabbusini saqlab qolish maqsadida, «Rosh» yuqoridagicha qarorni qabul qildi. Kelishilgan bitimga muvofiq, «Rosh» muomaladagi «Djenentek» aktsiyalari yarmini, har bir aktsiya uchun 35 dollar tulab (shunday 65% aktsiyani yopilish qiymatini 21,75 dollarga tengdan ortiq bahoda) olish kerak edi. Ushbu shartlar e`lon qilingandan keyingi savdo kunida aktsiyalar bahosi 8,125 dollarga o`sib, yopilish bahosi 29,875 dollarni tashkil etdi. «Rosh» shuningdek, «Djenentek» kapitalini kengaytirishga 492 mln. dollar qo`yilma qilishi hamda yangi chiqarilgan aktsiyalarni sotib olish orqali «Djenentek» kapitalidagi ulushini 60 foizga yetkazishi kerak edi. «Djenentek» boshqaruvining ta`kidlashicha, kompaniyaning moliyaviy ahvoli unchalik yomon bo`lmasada, yangi mahsulotlar ishlab chiqarish uchun kompaniyaning investitsiyalarga ehtiyoji ortgan. Ikkala kompaniya rasmiylari - mazkur bitim «Rosh»ni biotexnologiya sohasidagi eng tajribali hisoblangan «Djenentek» ning ilmiy potentsiali va tajribalaridan foydalanishiga imkoniyat berilishinibildirishgan. Kompaniyalar mustaqil ravishda faoliyat yuritsada, endi ular bozoridagi marketing pozitsiyalarini mustahkamlashlari mumkin. Kompaniyalarning fikricha, qo`shmakelishuvlar munozaralar orqali ishlab chiqilishi va o`zaro xurmat asosida qurilishi kerak. Farmatsevtika sohasidagi birlashuvlarning natijasi sifatida «SmitKlayn Bekmen korporeyshn» (SmitKline Beckman Corporation, CShA) va «Bichem grup Pi EI Si» (Beecham Group P.L.C., Buyuk Britaniya)ni birlashuvini, «Bristal- Mayers Kompanii» (Bristol-Myers Company, AQSH) va Skuibb korporeyshn (Squibb Corporation) o`rtasidagi bitim, shuningdek, «Ron-Pulenk Es A» (Rhone- Poulenc S.A., Frantsiya) va Rorer grupp (Rorer Group, AQSH)larning birlashuvini

www.arxiv.uz ko`rsatish mumkin. 1980-yillarning oxirida, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish xarajatlarini kompaniyalar o`rtasi da taqsimlash maqsadida, transmilliy qo`shma bitimlar natijasi sifatida bir qancha konsortsiumlar tashkil etildi. Mazkur bitimlar investitsiyalarni qabul qilayotgan retsipient mamlakatda yangi korporativ qo`shma korxonalami tashkil etishga olib kelmagan bo`lsada, ular kelajakda qo`shma korxonalar tashkil qilish maqsadini ko`zlaydilar. Masalan, AyBiEm (IBM) va «Simens» (Siemens) birgalikda kompyuter xotirasi uchun mikrosxemalarni takomillashtirish qo`shma loyihasini amalga oshirmoqda. Ushbu hamkorlikdan ko`zlangan asosiy maqsad - Yapon kompaniyalarini yarimo`tkazkich uskunalar bozoridagi monopoliyasiga barham berish hamda dinamik operativ eslab koluvchi kurilmalarning integral sxemalarga asoslangan, yangi avlodini yaratish bilan bog`liq xarajatlarni kompensatsiyalashdan iborat. 1990 yilda kompaniyalar qo`shma loyihani e`lon qilganlarida, bozor integral sxemalarning 4 Mbit (mln. bit) hajmli turi keng tarqalgan edi. AyBiEm va «Simens»firmalarining hamkorlikdagi sa`y-harakatlari natijasida 64 Mbit hajmli sxemalar ishlab chiqarildi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to`g`risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O`zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo`yicha qonunchilik hujjatlari to`plami. T.: O`zbekiston. 2000. 3. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Mamlakat iqtisodiy taraqqiyotida xalqaro savdoning o‘rni va roli

Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati

To`lov tizimi va uning strukturasi

Milliy xo`jalikning rivojlanishlda xalqaro moliya munosabatlarining ahamiyati

To‘lov va hisob-kitob balanslar