To‘lov va hisob-kitob balanslar - Iqtisodiyot - Referatlar

To‘lov va hisob-kitob balanslar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.6494140625 KB

Ko'chirib olish

To‘lov va hisob-kitob balanslari Reja: 1. To‘lov balansi, uning mohiyati, va tarkibi. 2. To‘lov balansini tuzish tartibi 3. To‘lov balansi tuzishning metodologik asoslari

1. To’lov balansi, uning mohiyati va tarkibi Har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi dunyoda mavjud bo’lgan ilg’or an’analarni o’zida joriy qilishga, mamlakat iqtisodiyotini jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashtirishga, umumjahon xo’jalik komplekslarini yuzaga keltirishda faol ishtirok etishga bog’liq. Natijada umumiy erkin savdo hududlari yuzaga keladi. Kapital, xizmatlar va boshqa moliyaviy resurslar harakati bo’yicha xalqaro bitimlar tuziladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va pul mablag’lari harakati bo’yicha yagona jahon bozori yuzaga keladi hamda bu hol xalqaro mehnat taqsimoti va raqobatga asos soladi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi, ijobiy va salbiy jihatlari, kamchiliklari va uning ochiqligi davlatlarning to’lov balansida yaqqol o’z ifodasini topadi. To’lov balansi – bu mamlakatning turli tashqi iqtisodiy munosabatlar bo’yicha chetga to’laydigan valuta va chetdan kelib tushadigan valutalarning haqiqiy nisbatini o’zida ifodalovchi, jamlovchi balans hujjatidir. To’lov balansi mamlakat rezidentlarining boshqa mamlakat rezidentlari bilan ma’lum bir davrda amalga oshiradigan iqtisodiy bitimlarining natijalarini o’zida mujassamlashtiradi. Odatda, to’lov balansi bir yilga tuziladi va shu muddat ichida mamlakatga haqiqatga kelib tushgan barcha valuta tushumlari va barcha valuta chiqimlarini ifodalaydi. To’lov balansi mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy munosabatlar holatini, milliy iqtisodiyotning holatini belgilab beradi. To’lov balansining holati mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlari ishonchliligi, mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va sifat darajasini ko’rsatadi va mamlakat iqtisodiyotida mavjud muammolar va ularning oldini olish bo’yicha choralar ishlab chiqishga asos soladi. To’lov balansini tuzish uslubi Xalqaro Valuta Fondi tomonidan ishlab chiqilgan va har bir bitim bo’yicha ikkiyoqlama yozuv (transaksiya) tamoyili asosida olib boriladi. To’lov balansi bo’yicha hisob raqamining kredit tomonida eksport, olingan daromad, passivlarning oshishi va aktivlarning kamayishi, debet tomonida

import, to’langan valuta, passivlarning kamayishi va aktivlarning oshishi (ko’payishi) aks ettiriladi. To’lov balansida chetga to’lovlar summasi va  – chetdan tushumlar summasi ko’rsatiladi. To’lov balansining umumiy qismlarini quyidagi chizmada ta’riflash mumkin. 11- chizma . To ’ lov balansining tarkibiy qismlari Yuqoridagi bo ’ limlar bo ’ yicha bir vaqtning o ’ zida mamlakatga valutalar kelib tushadi va mamlakatdan valutalar chiqib ketadi . Bu esa mamlakatdagi valuta zaxirasining ko ’ payishiga yoki kamayishiga olib keladi . Odatda , joriy operatsiyalar va kapital bilan moliyaviy operatsiyalar bo ’ yicha yuzaga keluvchi nomutanosiblik mamlakatlarning rasmiy valuta rezervi hisobidan qoplanadi . To ’ lov balansi mamlakatning geografik chegarasiga qarab emas , balki rezident , ya ’ ni bitim qatnashchilarining milliy joylashuv o ’ rniga qarab tuziladi . Bitim qatnashchilarining milliy iqtisodiy va huquqiy hududi , undagi xo ’ jalik subyektlarining faoliyatini o ’ zida ifodalovchi iqtisodiy manfaatlar markazi transaksiyalar , tovarlarni va xizmatlarni sotish va sotib olish yoki turli pul o ’ tkazmalari ( kredit ), qimmatli qog ’ ozlar , qarzlarni , foiz , dividendlarni to ’ lash , bitimlarning bozor bahosi kabi tushunchalarni mujassamlashtiradi . To ’ lov balansi mamlakat rezidentlari bilan chet el rezidentlari o ’ rtasida bo ’ ladigan transaksiyalarning barchasini o ’ zida ifodalaydi , ya ’ ni operatsiyalari , ko ’ rsatiladigan xizmatlar , qimmatli qog ’ ozlarni sotish va sotib olish , moliyaviy bitimlar , sovg ’ alar , moliyaviy yordamlar va boshqalarni o ’ z ichiga oladi . T o’ lov balansi Joriy operatsiyalar balansi Savdo balan si: – Eksport – Import Xizmatlar balansi Chetdan tushadigan sof daromad Xal q aro transfertlarning joriy balansi Nomutanosiblik Markaziy bankdagi rasmiy valuta rezervlari hisobidan to’lanadi Q arzlar Кreditlar Investitsiyalar Chet el valutasi ko’payadi yoki ( kamayadi) K apital bilan moliyaviy opera - t siyalar balansi

Iqtisodiy mohiyati bo ’ yicha to ’ lov balansi ma ’ lum davrga va aniq bir sanaga tuziladigan balanslarga bo ’ linadi . Odatda , ma ’ lum bir davrga (1 yil , chorak ) tuzilgan to ’ lov balansi mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlari bo ’ yicha to ’ liq ma ’ lumot beradi va tahlil qilish uchun qulay hisoblanadi . To ’ lov balansi – mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining ko ’ lami , tarkibi va xususiyati to ’ g ’ risida miqdor va sifat tavsifini beradi . To’lov balansi – aniq bir vaqt mobaynidagi chet eldan kelgan tushumlar va chet elga qilingan to’lovlar miqdorining nisbatidir. To’lov balansi davrli va fursatli bo’ladi. Davrli to’lov balansi aniq bir vaqt (yil, oy, chorak) oralig’ida tushumlar va to’lovlarning o’zgarishini va davlatning tashqi iqtisodiy faoliyati sohasidagi o’zgarishlar va iqtisodiyotning holati, rivojlanishini ifodalaydi. Fursatli (aniq bir muddatdagi) to’lov balansi statistik ko’rsatkichlarni chop etish shaklida e’lon qilinmasa ham, ma’lum bir vaqtda bajarilishi lozim bo’lgan kunlik to’lov va tushumlar nisbatini ifodalaydi. Agar valuta tushumlari to’lovlardan oshsa, balans aktiv, aks holda passivdir. Hisob-kitob balansi va to’lov balansi orasidagi farqlar quyidagidan iborat: – to’lov balansida mamlakatning valuta tushumlari va to’lovlario’z ifodasini topadi, hisob balansida esa davlatning tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha talab va majburiyatlari hisobga olinadi; – to’lov balansi faqat real tushum va to’lovlarni ifodalaydi,hisob-kitob balansi esa hali to’lanmagan qarz va majburiyatlarni ham o’z ichiga oladi; – to’lov balansida hisob-kitob balansida o’z ifodasini top-gan hali «uzilmagan» berilgan va olingan kreditlar hisobga olinmaydi; – to’lov va hisob-kitob balanslarining oxirgi qoldiqlari –aktiv yoki passiv bo’lishi mohiyati jihatdan mos kelmaydi va qarama-qarshidir. Chunki kreditor davlatlarning hisob-kitob balanslari asosan aktiv, to’lov balanslari esa passiv (AQSH, Germaniya, Yaponiya va boshqalar) bo’lishi mumkin. Qarzdor mamlakatlarda esa passiv hisob-kitob balansi qoldig’i ba’zi vaqtlarda aktiv to’lov balansi qoldig’iga to’g’ri keladi;

– to’lov balansi faqat to’langan eksport va importni o’z ich-iga oladi, hisob-kitob balansi esa hali to’lanmagan, kreditga berilgan tovar aylanmasini ham o’z ichiga oladi. Shunday qilib, to’lov va hisob-kitob balanslari orasidagi farq xalqaro kredit munosabatlarining rivojlanishi bilan aniqlanadi. E’lon qilinuvchi to’lov balanslariga xos operatsiyalar xususiyatiga ko’ra ikki asosiy bo’limni o’z ichiga oladi: 1-bo’lim – joriy operatsiyalar bo’yicha to’lov balansi: – tashqi savdo operatsiyalaridan tushumlar va savdo ba-lansi; – xizmatlar (xalqaro yuk tashishlar, fraxt, sug’urta va bosh-qalar) va notijorat (patentlar bo’yicha hisob-kitoblar, texnik yordam) balansi, investitsiya bo’yicha daromad va to’lovlar. 2-bo’lim – kapital va kredit harakati balansi (qisqa va uzoq muddatli operatsiyalar). Tarixan tashqi savdo xalqaro iqtisodiy aloqalarni olib borish va rivojlantirishning boshlang’ich nuqtasi hisoblangan. Shuning uchun ham, tashqi savdo to’lov balansida asosiy o’rin egallaydi. Tovarlarni eksport va import qilish jarayoni tashqi savdo balansida o’z ifodasini topadi. Alohida olingan davlatning tashqi savdo balansi aktiv yoki passiv bo’lishi mumkin. Bu hol mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining rivojlanish darajasiga, mamlakatning jahon bozoridagi mavqeyiga, uning eksport qudratiga va boshqa sabablarga bog’liq bo’ladi. Yaponiya, Germaniya kabi rivojlangan mamlakatlarning tashqi savdo balansining aktiv qoldiqqa ega bo’lishi bu davlatlarning boshqa xorijiy mamlakatlar zaminida ham o’z iqtisodiyotini rivojlantirishga asos bo’lmoqda. Xizmatlar balansi yuklarni yetkazib berish, sug’urtalash, elektron, telegraf, telefon, aloqaning boshqa turlari, xalqaro turizm, tajriba almashish, diðlomatik xizmatlar, ilm-madaniyat sohasida anjumanlar o’tkazish, yarmarka, reklamalar o’tkazish va boshqalar bilan bog’liq bo’lgan xizmatlar bo’yicha bo’ladigan chet el valutasidagi to’lovlar va tushumlarni o’z ichiga oladi.

Kapital va kreditlar harakati balansi davlat va xususiy kapitalning kirib kelishi va chiqib ketishi hamda xalqaro kreditlar berish va olish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarni ifodalaydi. O’zining muddatliligiga ko’ra kapital va kreditlar oqimi qisqa muddatli va uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Kapital va kredit oqimi balansiga «xatolar va hisobga olinmagan» moddasi biriktiriladi. U qisqa muddatli kapitalning hisobga olinmagan harakatini ifodalaydi. Valuta zaxiralarining o’zgarishi Markaziy banklarning xalqaro valuta operatsiyalarini belgilaydi, ular to’lov balansini tenglashtirish va milliy valuta kursini bir maromda saqlash bilan bog’liq. AQSHda joriy to’lov balansi «doimiy» passivdir. Manfiy qoldiq 1988-1994-yillarda 100 mln AQSH dollar (yiliga) atrofida bo’ldi, tashqi qarzning tabiiy to’planishi yuz bermoqda. Shu bilan birga, AQSHda boshqa mamlakatlarning majburiyatlari yig’ilmoqda. Bir qator davlatlarda (Germaniya, Yaponiya, Shveysariyada) aktiv qoldiq ko’zga tashlanadi. Shu davr ichida yillik sof aktiv Germaniyada 51 mln. AQSH dollari, Yaponiyada 40,8 mln. AQSH dollar. Shimol-Janub o’zaro moliyaviy aloqalari natijasida «uchinchi dunyo» mamlakatlarining qarzi 90-yillar boshida 1,5 trln AQSH dollariga yetdi. To’lov balansining qoldig’i aniqlanganda, uning moddalari asosiy va balanslovchilariga bo’linadi. Asosiy moddalarga to’lov balansi qoldig’iga ta’sir etadigan va nisbiy mustaqillikka ega operatsiyalar kiradi: joriy operatsiyalar va uzoq muddatli kapital harakati. Balanslovchi moddalarga mustaqillikka ega bo’lmagan yoki cheklangan mustaqillikka ega operatsiyalar kiradi. Bular to’lov balansi qoldig’ini tugatish manbalari va vositalari bo’lib, ularga: – valuta zaxiralari harakati; – qisqa muddatli aktivlarning o’zgarishi;– xorijiy yordamning ba’zi bir turlari; – tashqi davlat zayomlari va boshqalar kiradi. Asosiy va balanslovchi moddalarning yakuniy ko’rsatkichlari bir-birini qoplaydi, ya’ni to’lov balansi rasman muvozanatlashadi.

Agar to’lovlar tushumlardan oshsa, taqchillikni qoplash muammosi paydo bo’ladi. Buning uchun an’anaviy manbalar va usullar, ya’ni zayom va tadbirkorlik kapitalini kiritishdan foydalaniladi. Bu vaqtinchalik usuldir, chunki qarzdor davlat foiz, dividend va zayom summasini to’lab berishi lozim. Passiv qoldiq balansini qoplashning yangi usuli Markaziy banklarning milliy valutada beradigan svop kelishuvi bo’yicha qisqa muddatli kreditidir. To’lov balansining vaqtinchalik taqchilligini qoplash uchun XVF a’zo davlatlarga rezerv (shartsiz) kreditini beradi (kvotaning 25 % i chegarasida). Rivojlangan davlatlar o’z to’lov balansi taqchilligini qoplash uchun bank konsorsiumlari kreditlari, obligatsiyali zayomlardan foydalanadi. To’lov balansi taqchilligini vaqtinchalik qoplash usullariga shuningdek, «xorijiy yordam» liniyasidan olingan imtiyozli kreditlar kiradi. To’lov balansini balanslashtirishning oxirgi usuli rasmiy oltin-valuta zaxiralaridan foydalanishdir. To’lov balansini yakuniy balanslashning asosiy usuliga konvertirlanadigan chet el valuta zaxirasi kiradi. To’lov balansini balanslashning yordamchi usullariga chet el va milliy qimmatli qog’ozlarni chet el valutasiga sotish ham kiradi. 2. To’lov balansini tuzish tartibi Xalqaro iqtisodiy aloqalar natijasini baholash va ko’lamini hisoblashga urinishlar XIV asr oxirlariga to’g’ri keladi. XX asr boshlarida AQSH va Angliyada to’lov balansini tuzish usullari keng rivojlandi. 1923-yilda AQSHda 1922-yilgi ko’rsatkichlar natijalari bo’yicha to’lov balansini tuzish va uni e’lon qilishga urinish bo’lgan. 1943-yili amerikalik iqtisodchi X.Leri AQSHning 1919-1939-yilgi to’lov balansini tuzdi. Uning asosida ikkinchi Jahon urushidan keyin to’lov balansi tuzildi. 1946-yildan boshlab chorak va yillik to’lov balanslari hisobotlari AQSH savdo vazirligi jurnalida chop etila boshladi. 1947-yili BMT hujjati sifatida to’lov balansi sxemasi yaratildi. U XVFning to’lov balansini tuzish shakllari va tamoyillarini ishlab chiqishga asos bo’ldi. XVF

«to’lov balansi bo’yicha qo’llanma» chiqarib, rivojlantirishni davom ettirdi. Ular o’z sxemalarini universallashtirishga harakat qilishdi, chunki bu rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar balanslarini solishtirish imkonini beradi. Joriy ma’lumotlarni qayta ishlab, XVF ekspertlari ularga aniqliklar kiritadi. Norasmiy ma’lumotlardan foydalanadi, to’lov balanslari moddalarini qayta guruhlashadi va boshqa ishlarni bajarishadi. Bu tekshirilayotgan jarayonni ko’lami to’g’risida fikr yuritish imkonini beradi. XVF qo’llanmasiga binoan to’lov balansi moddalari tasnifi. A. Joriy operatsiyalar * Tovarlar Xizmatlar Investitsiyalardan daromadlar Boshqa xizmatlar va daromadlar Xususiy bir tomonlama o’tkazmalar Rasmiy bir tomonlama o’tkazmalar Jami A: joriy operatsiyalar balansi. B. To’g’ri investitsiyalar va uzoq muddatli kapital To’g’ri investitsiyalar Portfel investitsiyalar Boshqa uzoq muddatli kapital Jami: AQV (AQSHning bazis balansi konsepsiyasiga muvofiq)* * C. Boshqa uzoq muddatli kapital. D. Xato va hisobga olmaydigan qismlar Jami; AQVQSQD (AQSH likvidlik konsepsiyasiga muvofiq)* E. Balanslovchi moddalar. Oltin-valuta rezervlarining qayta baholanishi SDRning taqsimlanishi va ishlatilishi Oltin-valuta rezervi harakati F. Qoldiqni qoplashning favqulodda manbalari. G. Xorijiy rasmiy qo ’ mitalarning valuta rezervlarini tashkiletuvchi majburiyatlar . Jami: A+V+S+D+E+F+G (AQShning bazis balansi konsepsiyasiga muvofiq)*

N. Rezervlarning yakuniy o’zgarishlari. Oltin SDR XVFning rezerv holati Xorijiy valuta Boshqa talablar XVF kreditlari To’lov balansi sxemasi oldingi paragrafda keltirilgan to’lov balansining tarkibiy qismlari valuta harakati bo’yicha to’lov balansi valuta tushumi va valutalar chiqimi yoki xarajati ifodalanishni ko’rsatadi. Xalqaro valuta fondining ko’rsatmasiga asosan aksariyat davlatlar to’lov balansini ikki asosiy yo’nalish bo’yicha: joriy operatsiyalar balansi va kapital bilan moliyaviy operatsiyalar (kapital harakati) balansini tuzadilar. Bu balanslar aktiv yoki passiv qoldiq bilan yakunlanishi mumkin. Joriy operatsiyalar balansi – tovarlar, xizmatlar, joriy transfertlar va daromadlar bo’yicha, tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha valuta tushumi va xarajati o’rtasidagi nisbatni ko’rsatadi. Bu balansning ijobiy (aktiv) qoldig’i mamlakatning boshqa mamlakat uchun kreditor ekanligini, passiv yoki salbiy qoldiq mamlakatlarning boshqa mamlakatlardan qarzdor ekanligini ko’rsatadi. Joriy operatsiyalar balansi savdo balansi, xizmatlar balansi, joriy transfert to’lovlar balansi, chetdan tushum kabilarni o’z ichiga oladi. Savdo balansi tovarlar eksporti va importini o’zida ifodalab, yil oxirida ijobiy yoki salbiy qoldiqqa ega bo’ldi. Balansni tuzganda eksport «+» belgisi bilan, import «-» belgisi bilan ifodalanadi va «+» mamlakatga valuta kelib tushushini «-» mamlakatdan valuta chiqib ketishini ifodalaydi. Boshqacha aytganda, savdo balansidan eksport qanchalik darajada importni qoplay olishi to’g’risida ma’lumot olish mumkin. 3-jadval Joriy operatsiyalar balansi Tushum Chiqim

1. Tovarlar va xizmatlar eksporti 2. Transfertlar: – chet eldagi investitsiyalardan tushum – mazkur davlatdagi chet el fuqarolarga to’lovlar (pensiya, aliment, sovg’alar, pul o’tkazmalari va b.) 3. Chet eldan moliyaviy yordam 1. Tovarlar va xizmatlar importi 2. Transfertlar: – mamlakatdagi chet el investitsiyasidan kelgan daromadlarning to’lanishi – chet elliklarga transfert to’lovlari – rezidentlarning chet eldan aktivlar sotib olinishi 3. Chet elga moliyaviy yordam Joriy operatsiyalar qoldig’i + Joriy operatsiyalar qoldig’i – Kreditga sotib olingan tovarlar bu yerda aks ettirilmaydi. Savdo balansining aktivligi yoki passivligi iqtisodiy ahamiyatga ega va uning talqini davlatlarning jahon xo’jaligida tutgan o’rni, hamkorlar bilan aloqalari xarakteri va umumiy iqtisodiy siyosatiga bog’liq. Bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlar (Yaponiya, Germaniya va boshqalar) uchun savdo balansining aktiv qoldig’i xorijda ikkinchi iqtisodiyotni yaratish uchun qo’llaniladi. To’lov balansining passiv qoldig’i, odatda, davlatning jahon xo’jaligida mavqeyi zaif ekanligini bildiradi. Bu hol valuta tushumlarining tanqisligini sezayotgan rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ayniqsa xosdir. Sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun bu boshqacha ma’no kasb etishi mumkin. Masalan, AQSHning savdo balansidagi taqchillik murakkabroq tovarlarni ishlab chiqarayotgan uning xalqaro raqobatchilarining (G’arbiy Yevropa, Yaponiya, Gonkong, Tayvan, Janubiy Koreya va boshqalar) bozorda faol oldingi o’rinlarni egallashi bilan bog’liq, deb tushuniladi.

– xizmatlar va tijorat xarakteriga ega bo’lgan to’lovlar balansi. Bu balansda quyidagi operatsiyalar bo’yicha yuzagi keladigan to’lovlar va tushumlar summasi aks ettiriladi. 1. Xorijiy davlatlarda diðlomatik va savdo vakolatxonalarini ochish va ularni saqlash. 2. Xorijiy davlat hududida harbiy qismlarni saqlash. 3. Sport aloqalari. 4. Madaniy aloqalar. 5. Xalqaro kreditlarga foiz to’lash va foiz olish. 6. Pul o’tkazmalari. 7. Ilmiy texnika aloqalari. 8. Yuk tashish va jo’natish. 9. Boshqa to’lovlar va tushumlar. Hozirgi kunda G’arbiy Yevropada 10 mln dan ortiq xorijlik ishchilar mavjud. Ular asosan Turkiya, Germaniya, Portugaliya kabi davlatlarning fuqarolaridir. Bu emigrant ishchilarning 80 %i Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya kabi mamlakatlarda ishlaydi. Ular ishlab topgan pullarining bir qismini o’z davlatiga jo’natib turadi. Bu balans mamlakat nafaqat tovar eksport qilishdan, balki transport, brokerlik, sayyohlik, ilm-fan sohasida va boshqa sohalarda boshqa davlat jismoniy va yuridik shaxslariga turli xizmatlar ko’rsatishdan va boshqa davlatlar turli subyektlarining xizmatlaridan foydalanish mumkinligidan dalolat beradi. Xizmatlar balansida shu xizmatlar bo’yicha valuta tushumlari va chiqimlari hisobga olib boriladi. Mamlakat savdo balansida salbiy qoldiqqa ega bo’la turib, xizmatlar balansida ijobiy qoldiqqa ega bo’lishi mumkin va aksincha. Transfert to’lovlari aholi va davlatlarning pul o’tkazmalari, turli hadya va sovg’a-in’omlarni o’zida aks ettiradi va shu jarayonlar bo’yicha mamlakatga kelib tushuvchi va mamlakatdan chiqib ketuvchi valutalar oqimini o’zida mujassamlashtiradi. Bu bo’limga yana turli pensiya, stiðendiya, nafaqa kabi to’lovlar, xalqaro yordam, grantlar, subsidiya kabilar ham kiradi.

Kapital bilan moliyaviy operatsiyalar balansi – kapital (qarz, investitsiya, kredit) ning mazkur davlatdan chet elga va aksincha chet eldan mazkur davlatga harakatini ifodalaydi. Bu balans moddiy va moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish bilan bog’liq kapital oqimini aks ettirib, u uzoq muddatli investitsiyalar (to’g’ri va portfel investitsiyalari), qisqa muddatli mablag’lar migratsiyasini ham o’z ichiga oladi. To’lov balansida to’g’ri va portfel investitsiyalar turkumiga kiritilmagan boshqa investitsiyalar, rezervlar, bo’naklar, muddati o’tgan to’lovlar xalqaro valuta fondlarining uzoq muddatli kreditlari ham o’z ifodasini topadi. To’lov balansini tuzish jarayonida barcha tuzilgan bitimlar, kapital yoki xizmatlar sohasida baholar va vakolatlarning bir xilmasligi, turli xato va tashlab ketishlarga yo’l qo’yishga olib kelish mumkin. Shu sabab to’lov balansida «Xato va tushib qolishlar» degan modda mavjud bo’lib, unda statistik xatolar, qayd etilmagan operatsiyalar inobatga olinadi. Odatda, bu modda summasi har yili barqaror, minimal miqdorda bo’ladi. Agar uning miqdori sezilarli darajada bo’lsa, u holda bu: – to’lov balansini tuzish uchun taqdim qilingan tashqi iqti-sodiy aloqalar, savdo bo’yicha hujjatlarda xatolar mavjud ekanligidan; – yoki ro’yxatdan o’tmagan kapital oqimi mavjud ekan-ligidan dalolat beradi. To’lov balansining ikki asosiy qismi: joriy operatsiyalar va kapitallar xarajati balansi bir-biri bilan uzviy bog’liq. Joriy operatsiyalarning taqchilligi tovarlar va xizmatlarni eksport qilish tovarlar va xizmatlarni import qilishni to’lashga yetarli emasligini ko’rsatadi. Bu taqchillik chetdan yordam (qarz) olish yo’li bilan yoki chetga moliyaviy yoki moddiy aktivlarni sotish yo’li bilan moliyalashtiriladi. Oxirgi jarayon esa kapitallar harakati balansida o’z ifodasini topadi va aksincha, birinchi balansning ijobiy qoldiqqa ega bo’lishi chetdan moliyaviy va moddiy aktivlar sotib olish, ya’ni ikkinchi balans bo’yicha pul mablag’lari chetga chiqib ketishini o’zida aks ettiradi.

3. To’lov balansi tuzishning metodologik asoslari To’lov balansini tuzish XVF tavsiya qilgan usul asosida har bir bitim bo’yicha ikkiyoqlama buxgalteriya yozuviga asosan olib boriladi. Balans hisob raqamining kreditida eksport, olingan daromad, passivlarning oshishi va aktivlarning kamayishi, debet tomonida – import, to’langan daromad, passivlar kamayishi va aktivlar ko’payishi aks ettiriladi. To’lov balansida bitim bajarilish vaqti ikkiyoqlama yozuvda aks ettiriladi, ya’ni valuta tushumi va chiqimini ko’rsatadi. To’lov balansida mahalliy va chet ellik rezidentlar o’rtasida amalga oshiriladigan barcha savdo operatsiyalari, xizmatlar, qimmatli qog’ozlarni sotish va sotib olish, hadya va yordamlar hamda boshqa moliyaviy munosabatlar aks ettiriladi. Barcha operatsiyalar bo’yicha yuzaga keladigan valutalar oqimi balansning tushumlar va chiqim (xarajat)lar qismlarida o’z ifodasini topadi. To’lov balansi ko’pincha 1 yilga, ba’zi hollarda choraklik uchun ham tuzilishi mumkin. Umumiy holda to’lov balansida keltiriladigan barcha operatsiyalarni joriy operatsiyalari (eksport, import, foiz to’lovlari va hokazo) va kapital harakatiga bo’lish mumkin. Aniqroq tarzda bu moddalarni quyidagi jadvalda keltirishimiz mumkin. 4-jadval To’lov balansining umumlashgan shakli To’lov balansi moddalari 1. Joriy operatsiyalar balansi (1.1+1.2+1.3) 1.1. Savdo balansi. – tovarlar eksporti; – tovarlar importi 1.2. Xizmatlar balansi. – nofaktor operatsiyalar (fraxta, sug’urta, turizm va boshqalar); – kapital bo’yicha xizmat (foydani o’tkazish, foizlar olish); – mehnat bo’yicha xarajatlar (chet elda ishlab topilgan pullarni uyiga

yuborish va boshqalar) 1.3. Bir tomonlama transfertlar: – xususiy pul o’tkazishlar va hadyalar; – davlat transfertlari 2. Kapital harakati balansi (2.1+2.2) 2.1. Xorijdan olingan sof investitsiyalar 2.2. Xorijdan olingan sof kreditlar: – qisqa muddatli; – uzoq muddatli 3. Xato va tushirib qoldirilgan moddalar. 4. To’lov balansi jami (1+2) Chet el valutasining sof rasmiy (davlat) zaxirasining o’zgarishi. To’lov balansining kreditida mamlakat rezidentlari oladigan tushumlar, debetida mamlakatga kelib tushgan tovar yoki xizmatlar uchun rezidentlar tomonidan to’langan valutalar oqimi aks ettiriladi. To’lov balansining debeti ma’lum bir davlatga kirib kelayotgan boyliklarni ko’rsatadi. Chet elliklarni kreditlash debet operatsiyasi sifatida qaraladi, shuningdek, xalqaro import majburiyatlari sifatida ifodalanadi. Shuning uchun ham, mamlakatning maxsus rezervlarini ko’payishi debetda aniqlanadi, kamayishi esa kreditda bo’ladi. To’lov balansida jami kredit summasi jami debet summasiga teng bo’lishi talab etiladi. Joriy operatsiyalar balansi faqatgina savdo balansi qoldig’i haqida ma’lumot bermasdan, shu bilan birga, eksport va import xizmatlari, shuningdek, bir tomonlama transfertlar (pensiyalar, sovg’alar, pul o’tkazishlar yoki boshqa chet el hukumatidan yordamlar) kabilarni ham ifodalaydi. 5-jadval To’lov balansining taxminiy strukturasi Kredit Debet 1. Iste’mol tovarlari eksporti 2. Harbiy 3. Iste’mol tovarlari importi 4. Harbiy

mudofaa mahsulotlari eksporti mudofaa mahsulotlari importi Savdo balansi = 1+2-3-4 5. Xizmatlar eksporti (investitsiyalardan tushum, chet el turizmdan tushum va boshqalar) 6. Xizmatlar importi (ma’lum bir mamlakatga investitsiyalardan foyda o’tkazish, chet elga turizm uchun to’lovlar va boshqalar) 7. Chetdan sof o’tkazmalar Joriy operatsiyalar balansi=savdo balansi+5-6-7 8. Norezidentlarning qarzlari 9. Norezidentlarga shaxsiy kreditlar Kapital harakati balansi=8-9 Umumiy balans=joriy to’lov balansi+kapital harakati balansi 10. Chet el hukumatining qarzlari 11. Davlat rezervlarini ko’payishi (kengayishi) Jami kredit Jami debet Ijobiy balans qoldig ’ i joriy operatsiyalarda mamlakatning sof investori sifatida boshqa mamlakatlar bilan munosabatini anglatadi , aksincha holat esa joriy operatsiyadagi taqchillikni bildiradi . Bu o ’ z navbatida mamlakatdagi chet el investitsiyalarini qisqartiradi va mamlakat import mahsulotlarining pulini to ’ lash , yetkazib berilgan va ko ’ rsatilgan xizmatlar , o ’ tkazmalarni to ’ lash bo ’ yicha sof qarzdor bo ’ lib qoladi . Umuman olganda, joriy operatsiya balansi o’zida milliy daromad va milliy xarajatlar o’rtasidagi farqni ko’rsatadi. Kapital oqimi mamlakatdan mamlakatga kapital harakatini ifodalovchi kapital harakati balansida ko’rsatiladi.

Shu nuqtayi nazardan kapital harakati hisobvarag’ida aktivlar bilan xalqaro oldi-sotdi kelishuvlari, ya’ni aksiyalarni, obligatsiyalarni, ko’chmas mulklarni va boshqalarni sotishdan tushgan tushum chet elliklarga ham xarajat, chetdan aktiv sotish, sotib olish natijalari ko’rsatiladi. Boshqacha aytganda, bu fikrni quyidagi tenglik bo’yicha ifodalash mumkin. Kapital harakati balansi = Aktivlarni sotishdan tushumlar – Chetdan aktivlarni sotib olish uchun qilingan xarajatlar Chet elga aktivlarini sotish mamlakatning chet el valuta zaxiralarini ko’paytiradi, aksincha, sotib olish ularni kamaytiradi. Kapital harakati hisobvarag’idagi ijobiy qoldiq mamlakatga sof kirib keladigan kapital oqimini aniqlab beradi. Aktivlarni sotib olish uchun qilingan xarajatlar chetga ularni sotishdan tushgan daromadlardan yuqori bo’lsa, kapitalning oqib ketishi hisobvarag’idagi taqchillikni ko’rsatadi. Joriy to’lov balansidagi kapital harakati balansi haqidagi ma’lumot umumiy yoki rasmiy balansda umumlashtiriladi. Aynan umumbalans qoldig’i, odatda, to’lov balansi qoldig’i deb ham ataladi. To’lov balansining taqchilligini Markaziy bankning rasmiy rezervlarni qisqartirish hisobidan moliyalashtirish mumkin. Bu holatda ichki bozorda xorijiy valutaga bo’lgan taklif oshadi. Bu operatsiyalar eksportga monand hisoblanadi, balansning kredit tomonida qo’shuv ishorasi (hatto bu operatsiya tufayli Markaziy bankning valuta zaxirasi kamaysa ham) bilan hisobga olinadi. Bunday holda ichki bozordagi xorijiy valuta nisbatan taklifining bir muncha kamayishi, uning almashuv kursining oshishiga olib keladi. Bu iqtisodiyotning mutanosiblashuviga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Aksincha, to’lov balansining aktiv qoldig’i Markaziy bank rasmiy valuta rezervlarining o’sishi bilan kuzatiladi. Bu bo’lsa, debetda minus ishora bilan aks ettiriladi, chunki bu operatsiya ichki bozordagi xorijiy valuta taklifini kamaytiradi va importga monand hisoblanadi. Bunda ichki bozordagi milliy valuta taklifining

nisbatan ko’payishi, uning almashuv kursi esa bir muncha pasayishiga olib keladi. Bu esa iqtisodiyotga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Markaziy bankning xorijiy valutani bunday oldi-sotdilari rasmiy rezervlar bilan operatsiyalar deyiladi. Bu operatsiyalar qoidaga ko’ra Markaziy bank tomonidan belgilangan valuta kursi rejimini ushlab turish uchun o’tkaziladi. Rasmiy rezerv bilan operatsiyalar natijasida joriy hisoblar qoldig’ining summasi kapital harakati hisobvaraq va rezerv miqdorining o’zgarishi nolga teng bo’lishi kerak. Umumiy balans taqchilligi mamlakatga xorijiy valuta oqimining ko’payishiga, profitsiti esa uning kamayishiga olib keladi. Mamlakat umumiy balansida taqchillik mavjudligi uning Markaziy bank faoliyati bilan bog’liq. Agar Markaziy bank xorijiy valutani sotib olmagan va sotmagan bo’lsa, u valutalar almashuv kursini to’lov balansi taqchilligi yoki ijobiy qoldig’ini bartaraf qilish darajasida avtomatik ravishda belgilashi mumkin. Kapital harakati balansining ijobiy qoldig’i joriy qoldiq operatsiyalarini moliyalashtirish, aksincha, joriy operatsiyalar aktiv kapital harakati balansi taqchilligini moliyalashtirayotgan bo’lar edi. To’lov balansini tuzishda quyidagi qoidalar qabul qilingan: – Eksportdan olinadigan daromadlar va xorijdan keladigan,to’lanadigan foizlar to’lovlaridan daromadlar joriy operatsiyalar hisobvarag’idan «plus» ishora bilan belgilanadi. – Importga to’lovlar va xorijiy majburiyatlar bo’yicha foizto’lovlari joriy operatsiyalar hisobvarag’ida «minus» ishora bilan belgilanadi. – Xorijliklarga moliyaviy talablarning o’sishi, xorijliklaroldidagi majburiyatlarning kamayishi va kapitalning chiqib ketishi kapital harakati balansida «minus» ishora bilan belgilanadi. – Xorijliklarga moliyaviy talablarning kamayishi va xorijliklaroldidagi majburiyatlarning ko’payishi kapital harakati balansida «plus» ishora bilan belgilanadi. Ba’zan statistik hisob-kitoblardagi har xilliklar ham to’lov balansining nollik natija olmasligiga sabab bo’lishi mumkin. Agar xalqaro bitim alohida

belgilanganda, unda moddalar sabablarga ko’ra balanslashgan (tenglashgan) bo’lishi mumkin. Lekin bitimlar amalga oshirilishiga qarab balansda aks ettiriladi. Balans tuzish bilan shug’ullanayotgan mutaxassislar aksariyat hollarda savdo (eksport va import) oqimlarini va kapital oqimlarini (qolgan dunyoga nisbatan haqiqiy moliyaviy talablarning o’zgarishi) alohida hisobga oladilar. Ular xalqaro tovar oqimlari to’g’risida bojxona xizmatlaridan hisobotlar, moliya bozorlaridan – talablarni o’zgarganligi to’g’risida va xorijliklar oldidagi majburiyatlar to’g’risida hisobotlar oladilar. Lekin ko’plab savdo-moliya bitimlari ayrim hollarda bu hisobotlardan tashqarida qolib ketadi, chunki bu bitimlarning soni ko’p va ularning barchasini hisobga olish qiyin. Ba’zan bu bitimlarni yashirish hollari (pullarni yashirish, noqonuniy pullarning kelib tushishi, shubha tug’diruvchi holatlarni berkitish yoki soliqlardan qochish) ham uchrab turadi. Mazkur sabablarga ko’ra to’lov balansida maxsus modda mavjud (xatolar va tushirib qoldirilganlar). Unda joriy operatsiyalar hisob raqamidagi teng summa va kapital harakati balansi aks etgan, lekin qarama-qarshi belgi bilan va hisob raqamlardagi barcha moddalar xususan, «Xatolar va tushirib qoldirilganlar» moddasi nollarga tenglashtiriladi. Odatda, bu moddadagi ko’rsatilgan summalar katta emas va o’zgarmasdir. Agar «Xatolar va tushirib qoldirilganlar»ning summasi tez o’sib ketsa, to’lov balansini tuzayotganda tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarining hisobotlari to’liq taqdim etilganligidan, nazorat sust olib borilayotganligidan va kapital chiqimi yoki kirimining to’liq ro’yxatdan o’tkazilmayotganligidan dalolat beradi. Misol uchun AQShda o’tgan oxirgi o’n yillikda «Xatolar va tushirib qoldirilganlar» moddasi «+» belgisi bilan berilgan. Juda ko’p mutaxassislar buni xorijliklar AQShga o’z aktivlarini joylashtirayotganligidan dalolatdir, deb xulosa qilishmoqda. Lekin ko’p hollarda kerakli tashkilotlarga bu haqda xabar berishmaydi. Natijada, ko’rsatib o’tilgan kapital oqimlari past bo’lib chiqadi, kapital harakati balansida muhim hisob-kitoblar chetda qolishiga olib keladi.

Adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»giQonun. – T.: «O’zbekiston». 1995-yil. 3. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito’g’risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O’zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto’g’risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O’zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2004. 6. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O’zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O’zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: «O’zbekiston», 2009. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish – davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral. 12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o’zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng

muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2008-yil 9-fevral. 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O’quv qo’llanma. – T. 14. «Moliya». 2000-yil 15. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 16. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O’qituvchi», 2003-yil. 17. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet. 18. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop risola.– T., 2009. 19. G’afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» asarini o’rganish bo’yicha, o’quvuslubiy qo’llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil. 20. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6. 21. Xamidov I.A., Alimov A.M. O’zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg’armasi» nashr., 2001-yil. 22. Xudoyberdiyev Z.Ya., G’afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. O’quv qo’llanma. – T.: «O’zbekiston». 2009-yil. 23. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral. 24. Internet saytlarihttp://cbu.st.uz/uz/press. http://uba.uz/news.aspx?nidq584. 25. http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz http://www.uza.uz

O'xshashlar

To’lov va hisob-kitob balanslari

Hisob-kitob, krеdit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

Hisob-kitob, kredit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

Iqtisodiy balanslar

Hisob-kitob va kredit muomalalari hisobining vazifalari. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni yuritish