Iqtisodiy balanslar - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiy balanslar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

191 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Statistikada balans usulining mohiyati va ahamiyati 2. Iqtisodiy balans turlari va ularni tasniflanish 3. Iqtisodiy balans turlari va ularni tasniflanish 4. Milliy hisobchilik haqida umumiy tushuncha 5. Asosiy hisoblamalar va kategoriyalar 6. Milliy hisobchilikning muhim makroiqtisodiy yakuniy va tahliliy ko`rsatkichlari.

www.arxiv.uz Iqtisodiyot juda murakkab ko`p qirrali tushuncha bo`lib, u turli tuman faoliyat turlarini, ho`jalik yurituvchi subyektlar va ularning say-harakatlarini, ular orasidagi o`zaro munosabatlarni, kundalik turmushimizda sodir bo`ladigan besanoq hodisa va jarayonlarni o`z ichiga oladi. Zohiriy hodisa va jarayonlar orasidagi o`zaro bog`lanishlar ko`pincha additiv shaklda kechadi. Ular, bir tarafdan, birin-ketin sodir bo`lib bir-biriga qo`shilib, kattalashib boradi, ikkinchi tomondan esa asta-sekin bir-biridan ayirilib, umumiylikdan ajralib kichiklashib turadi. Iqtisodiy tizim hodisalarida kuzatiladigan bunday qarama-qarshi say- harakatlar, o`zgarishlar ularni doimo muvofiqlashtirib turishni, o`zaro bog`lab yagona muvozanat holatga keltirishni talab qiladi. Iqtisodiy balanslar ana shunday maqsad uchun xizmat qiladi. Ular iqtisodiyot qarama-qarshi tomonlarini bir-biriga moslashuv jarayonlarini tasvirlaydi. Statistikada balans deganda o`zaro bog`langan va bir-birini taqozo etuvchi hisoblashlar va ko`rsatkichlar tizimi tushuniladi. Har qanday balansni tuzish jarayoni ikki qarama-qarshi qutblarni, o`zaro zid tomonlarni bir-biriga tenglashtirib moslashtirish, uzviy muvofiqlashtirib muvozanat holga keltirishdan iborat. Bu yerda kirim va chiqimlarni, turli resurslar: moddiy, tabiiy, moliyaviy, mehnat va boshqalar bilan ulardan foydalanishni, mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmi va ularga talablarni, tovar va xizmatlar eksporti va importini, tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog`liq bo`lgan to`lovlar va kirimlarni, iqtisodiy aylanmaga chiqarilgan pullar va tovarlar qiymatini, ishlab chiqarish bilan iste`mol va jamg`armalarni muvofiqlashtirish nazarda tutiladi. Ammo balans usulining mohiyatini iqtisodiy hodisalarning ikkita o`zaro bog`langan tomonlarini bir-biriga miqdoriy muvozanatlashtirishga olib borib taqash mumkin emas. U jamiyat Statistikada balans - bu o`zaro bog`langan, muvofiqlashtirilgan ko`rsatkichlar va hisoblashlar tizimidir.

www.arxiv.uz hayotida haqiqatda mavjud bo`lgan barcha iqtisodiy bog`lanishlar va proporsiyalarni aniqlash va ta`minlash usulidir. Mohiyatan bu usul nafaqat bozor iqtisodiyotining turli tomonlari va jarayonlari yagonaviyligiga tayanadi, balki shu bilan birga undan kelib chiqadi. Balans usuli mikroiqtisodiy darajada ham, makroiqtisodiy miqyosda ham keng qo`llanadi. Mikroiqtisodiy darajada bu usul yordamida ho`jalik yurituvchi subyektlarning daromadlari va xarajatlari orasidagi proporsiyalar, faoliyatga jalb qilingan turli xil mablag`larning tuzilishi va joylanishi bilan ularning tashkil topish manbalari va foydalanish ko`rsatkichlari orasidagi o`zaro bog`lanishlar o`rganiladi. Korxona va tashkilotlarda yuritiladigan buxgalteriya hisobining barcha hisoblama (schet)lari balans usuliga tayanadi. Mamlakat va mintaqalar miqyosida turli xil makroiqtisodiy balanslar tuziladi, ular iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari rivojlanishidagi proporsiyalarni, ishlab chiqarish, iste`mol va jamg`arish orasidagi o`zaro bog`lanishlarni, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslarining shakllanishi va tuzilishi hamda ulardan foydalanish o`rtasidagi o`zaro aloqalarni aks ettiradi. Bozor iqtisodiyotining tub xususiyatlari moddiy va tarmoqlararo balanslar bilan bir qatorda moliyaviy balanslar tuzish zaruriyatini yuzaga chiqaradi. Moliyaviy balanslarni pulda ifodalangan moddiy balanslar bilan almashtirib yuborish, ularni bir-biriga tenglashtirish mumkin emas. Moliyaviy balanslar - bu shunday balanslarki, ular kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning moliyaviy tarafini va pul - moliya resurslarining harakatini tasvirlaydi. Bu balanslarga misol qilib, davlat budjeti ijrosi, korxonalar, tashkilotlar, vazirlik va idoralarning daromadlari va xarajatlari balansi, uy ho`jaliklarining pul daromadlari va xarajatlari balansi, Markaziy Bankning kredit - kassa rejalarining ijrosi, mamlakatning umumiy moliyaviy balansini ko`rsatish mumkin. Makroiqtisodiy miqyosda tuziladigan moliyaviy balanslar yalpi milliy daromad barpo etish, taqsimlash va foydalanish jarayonining turli jihatlarini oydinlashtirish, iqtisodiy - doiraviy aylanmaga faol ta`sir etish, milliy iqtisodiyot va uning sektor hamda tarmoqlari, viloyatlar va iqtisodiy hududlar, ma`muriy-hududiy tuzilmalar rivojlanishida ilmiy asoslangan proporsiyalarni ta`minlash imkonini beradi.

www.arxiv.uz Asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar va proporsiyalarni aniqlash, to`g`ri va teskari tarmoqlararo va hududlararo o`zaro bog`lanishlarni belgilash uchun tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va taqsimlash tarmoqlararo va hududlararo shaxmat balanslari katta ahamiyatga ega. Ular zaminida chiziqli tenglamalar tizimini EHM yordamida tuzish va yechish yotadi. Balans usulini doimo takomillashtirish va qo`llanish doirasini kengaytirish muhim nazariy va amaliy masaladir. 13.2. Iqtisodiy balans turlari va ularni tasniflanish Iqtisodiy hodisalar holati, tuzilishi, harakati, foydalanish va rivojlanish jarayonlarini bir-biri bilan uzviy o`zaro bog`lanishda o`rganish uchun turli tuman balanslar tuziladi. Ayniqsa, makroiqtisodiy statistikada balans usuli juda keng ko`lamda qo`llaniladi. Balanslar makroiqtisodiy hisoblashlar va ko`rsatkichlarni ilmiy asosda ishlab chiqish va tahlil qilishning asosiy uslubidir. Iqtisodiy balanslar o`rganilayotgan hodisalarning mohiyati, ifodalanish shakllari, qamrab olinish miqyosi, holati va rivojlanish darajasi, vaqt oralig`iga tegishli va boshqa jihatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Bu esa ularni tasniflash, turlarga ajratish uchun imkoniyat yaratadi. Balanslar iqtisodiy hodisalar tuzilishi va o`zaro bog`lanishlarini muayyan holatda yoki rivojlanishda tavsiflashlari mumkin. Shunga qarab ular dinamik va statik balanslarga bo`linadi. Dinamik balanslar o`rganilayotgan hodisalar harakatlanishi natijasida ularning tuzilishi va o`zaro bog`lanishlaridagi o`zgarishlarni tasvirlaydi. Masalan, aholi soni va tuzilishining yillik balansi, ho`jalik yurituvchi subyektlarning soni va tuzilishining yillik demografik balansi, asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlarining chorak va yillik balanslari, ayrim tovar resurslari va yoqilg`i turlarining natural balanslari, ishchi kuchlar harakati va Dinamik balans - bu iqtisodiy hodisalar harakati natijasida ularning holati, tuzilishi hamda ulardan foydalanishdagi o`zgarishlarni bir-biriga muvofiqlashtiruvchi quroldir.

www.arxiv.uz ish vaqtidan foydalanish balanslari, milliy hisobchilikda amalga oshiriladigan turli balanslama hisoblashlar va h.k. Umumiy ko`rinishda bu balanslarni quyidagicha ifodalash mumkin: 1 B+K=-Ch (13.1) Bu yerda: V - davr boshiga zaxira (masalan, yil boshiga hodisa miqdori, qoldig`i); K - davr davomida kirim (masalan, yil davomida hodisa miqdorining ko`payishi); O - davr oxiriga zaxira (masalan, yil oxiriga hodisa qoldig`i, miqdori); Ch-davr davomida chiqim (masalan, yil davomida hodisa miqdorining kamayishi). Bu balansning kirim va chiqim qismlari o`rganilayotgan hodisalarning mohiyati, harakatlanish xususiyatlariga va tekshirish maqsadlariga qarab turlicha tafsilotga ega bo`ladi. Masalan, aholi umumiy yillik balansida V aholining yil boshiga soni O uning yil oxiridagi soni bo`lsa, K - yil davomida tug`ilgan bolalar soni, yil davomida boshqa joylardan kelganlar soni, Ch - yil davomida vafot etgan kishilar soni, yil davomida boshqa joylarga ketganlar soni. Ammo bu balansda aholining yashash joyi, jinsi va yoshi bo`yicha taqsimlanishini ham aks ettirish zarur bo`lsa, u holda aholining yil boshi va oxiridagi soni har bir guruh uchun ajratib ko`rsatiladi. Kirim esa yil davomida tug`ilgan bolalar soni, qishloqlardan shaharlarga va aksincha shaharlardan qishloqlarga kelgan ayollar va erkaklar soni, bir yoshdan ikkinchi yoshga ko`chgan ayollar va erkaklar sonidan tarkib topadi. Chiqim esa yil davomida muayyan yoshda qishloq va shaharlarda vafot etgan, qishloqlardan shaharlarga va aksincha shaharlardan qishloqlarga ketganlar hamda katta yoshga kichik yoshdan ko`chgan ayollar va erkaklar sonidan tuziladi. Ho`jalik yuritiuvchi subyektlarning demografik balansida yil boshi va oxiriga bor bo`lgan korxonalar soni mulk va tashkiliy-huquqiy shakllari bo`yicha taqsimlab beriladi. Kirim qismi quyidagi moddalardan tashkil topadi: davlat korxona va tashkilotlarini privitatsiyalash, yangi korxonalarni ishga tushirish - jami va shu 1 Bundan k е yin lotincha alifbo q o’llanilgan

www.arxiv.uz jumladan, davlat registrida a) hisobot davrida b) o`tgan davrlarda qayd qilingan, mulk va tashkiliy-huquqiy shakllarni o`zgartirish. Balansni chiqim tomoni joriy davr davomida faoliyat to`xtatish va davlat registridan chiqarish, bir mulk va tashkiliy -huquqiy shakldan ikkinchisiga o`tish moddalarini o`z ichiga oladi. Ayrim tovar resurslarining (taklif) yillik natural balansida yil boshi va oxiriga bo`lgan zaxiralardan tashqari kirim qismida: yil davomida milliy iqtisodiyot tarmoqlari, sektorlari va mulk shakllarida ishlab chiqarish, import, transfertlar olish, chiqim qismida: yil davomida iqtisodiy va tabiiy yo`qotish va talofatlar o`z ifodasini topadi. Statik balanslar muayyan paytda murakkab hodisalar tuzilishi va joylanishi, ularni shakllanish manbalari va foydalanish qanday holatda ekanligini tasvirlaydi. Masalan, aholi ro`yxatida belgilab qo`yilgan hisobga olish paytida muayyan uy-joyda mavjud bo`lgan kishilarni yoki doimiy yashovchilarni qayd qilish mumkin. Bu holda doimiy aholi va mavjud aholi soni bir-biriga teng bo`lmaydi. Chunki doimiy yashovchilardan ayrimlari ro`yxat paytida boshqa joylarda bo`lishi (vaqtincha ketgan aholi), mavjud kishilar ichida esa vaqtincha boshqa joylardan kelganlar (vaqtincha yashovchi aholi) bo`lishi mumkin. Natijada doimiy yashovchilardan ro`yxat paytida mavjud bo`lganlar soni (13.1a) tenglik bilan ifodalanadi: B-K=-Ch (13.1a) Bu yerda V - uy joyda ro`yxat paytida mavjud bo`lgan aholining umumiy soni. K - o`sha paytdagi vaqtincha kelganlar soni. O - muayyan uy-joyda doimiy yashovchi aholining umumiy soni. Ch - ulardan ro`yxat paytida yo`q bo`lganlar soni.Statik balans muayyan payt holatida murakkab hodisalar tuzilishi va joylanishi bilan ularni tarkib topish manbalari foydalanish ko`rsatkichlarini o`zaro muvofiqlash jarayonini tasvirlaydi.

www.arxiv.uz O`rganilayotgan hodisa va jarayonlarning iqtisodiy tabiati va xarakteri jihatidan iqtisodiy balanslar demografik balanslarga, iqtisodiyotda tabiiy resurslardan foydalanish balanslariga, mehnat, moddiy va moliyaviy balanslarga bo`linadi. Tabiiy resurslardan foydalanish balanslariga O`zbekiston yer maydoni, shu jumladan qishloq xo`jaligida foydalanish va undan sun`iy sug`orish uchun yaroqli yerlar zaxirasidan ho`jalikda foydalanish balansi, iste`mol uchun yaroqli oqma va yer osti suvlari zaxirasidan iqtisodiyot tarmoqlarida va aholi iste`moli uchun foydalanish O`zbekiston suv xo`jaligi balansi, o`rganilgan yer osti boyliklari zaxirasidagi ho`jalikda foydalanish jarayonini ta`riflaydigan foydali qazilmalar balanslari kiradi. Ularning ko`rsatkichlar tizimi va tuzish uslubiyati maxsus fanlar tomonidan ilmiy ishlab chiqilgan. Masalan, O`zbekiston yer balansi va suv xo`jaligi balansini tuzish uslubiyati qishloq xo`jaligi statistikasida bayon etiladi. Mehnat balanslari mehnat resurslari va ulardan foydalanish, ishlovchi kuchlar harakati va ulardan foydalanish, ish vaqti fondlari va ulardan foydalanish, ish haqi fondlari va ulardan foydalanish balanslari, mehnatning (ishlovchi kuchlarning tarmoqlar bo`yicha taqsimoti va mahsulotlarni ishlab chiqarishda foydalanish) tarmoqlararo va hududlararo balanslarini o`z ichiga oladi. Umuman bozor iqtisodiyoti nazariyasi jihatidan qaraganda mehnat balanslari toifasiga aholining daromadlari va xarajatlari balansini ham kiritish mumkin, chunki aholi mehnatdagi statusi (holati) jihatidan yollanma ishchilardan, mulk egalaridan, tadbirkorlardan, xususiy faoliyat bilan shug`ullanuvchilardan va boshqa mehnatga qobiliyatli shaxslardan tarkib topadi, ular yaratgan va olgan daromadlar aholi daromadlarini bunyod etadi. Mehnat balanslarini tuzish va tahlil qilish masalalari mehnat statistikasida batafsil yoritiladi. Ushbu kitobda mehnat resurslari balansini qarab chiqamiz, xolos. Moddiy balanslar juda katta turkumni tashkil etadi. Sovet tuzumi qulashidan oldin 2000 dan ortiq moddiy balanslar tuzilgan. Ular tarkibiga asosiy fondlar, ishlab chiqarish quvvatlari, kapital qo`yilmalar balanslari, iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlarida tovar-moddiy ashyolar zaxirasi va ulardan foydalanish, sanoat va

www.arxiv.uz qishloq xo`jaligi tovar resurslari va ulardan kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayonida va aholi shaxsiy iste`moli uchun foydalanish, investitsion fondlar va ulardan jamg`arish uchun foydalanish balanslari va boshqa moddiy balanslar kiradi. Ularning ko`rsatkichlar tizimi va tuzish tartibi maxsus iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari statistikasiga bag`ishlangan darslik va o`quv qo`llanmalarda batafsil bayon etiladi. Ushbu kitobda asosiy fondlar balanslarini ko`rib chiqish bilan chegaralanamiz. Moliyaviy balans turlari ham ko`p, ularni tuzish uslubiyati va tahlil qilish yo`llari moliya statistikasida batafsil yoritiladi. Iqtisodiy hodisalarni qamrab olish miqyosiga qarab balanslar mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy balanslarga ajraladi. Ularning mohiyati ustida yuqorida biroz to`xtaldik. Mikroiqtisodiy balanslar orasida eng muhimi korxona faoliyatini har taraflama umumlashtirib ta`riflaydigan buxgalteriya balansi hisoblanadi. Makroiqtisodiy balanslarga kelsak, ularning o`zaro uyg`unlashgan holda tuzish va tahlil qilish milliy hisoblamalar tizimining uslubiy asosini tashkil etadi. Balans ko`rsatkichlari tegishli vaqtiga qarab iqtisodiy balanslar joriy va yillik balanslardan tarkib topadi. Joriy balanslar sodda shakl va qisqa dasturda, umumiy ko`rsatkichlar asosida tuziladi. Ko`rsatkichlarni aniqlashda chamalama hisoblashlar, kamini zaxiriy baholash yo`li bilan to`ldirish usuli keng qo`llanadi. Yillik balanslar batafsil dasturda, iqtisodiy hodisa va jarayonlarning turli tomonlarini ta`riflovchi ko`rsatkichlardan foydalanib tuziladi. Bu holda statistik axborot asosi bo`lib maxsus tekshirishlar va hisobotlar xizmat qiladi, ayrim ko`rsatkichlarni aniqlashda kamini baholab aniqlash usuli ham ishlatiladi. Iqtisodiy ko`rsatkichlar qanday shaklda ifodalanishiga qarab balanslar natural va shartli natural hamda pulda (qiymatda) ifodalangan balanslarga bo`linadi. Natural balanslar ayrim bir turli hodisalar tuzilishi va o`zaro bog`lanishlarini o`rganishda qo`llanadi. Masalan, chigitli paxta yoki paxta tolasi resurslari va ulardan foydalanish balansi, po`lat resurslaridan foydalanish balansi va h.k. Shartli natural balanslarga misol qilib to`yimlik birliklarda tuziladigan chorvachilik yem-xashak resurslari va ulardan foydalanish balansini, shartli

www.arxiv.uz kaloriyalarda tuziladigan yoqilg`i resurslari va ulardan foydalanish balansini ko`rsatish mumkin. Ammo bozor iqtisodiyoti sharoitida ko`pchilik balanslar pulda ifodalangan ko`rsatkichlarga asoslanadi. Makroiqtisodiy balanslar shunday balanslar toifasiga kiradi. Har qanday iqtisodiy balans ma`lum darajada tizim hisoblanadi, chunki u o`zaro bog`langan ko`rsatkichlardan tarkib topadi. Ammo milliy hisobchilikda tuziladigan balanslar o`zaro integrallashtirilgan bo`lib, har biri iqtisodiy doiraviy aylanmaning ayrim jihatlarini o`zaro bog`lanishda yoritadi va bir birini taqozo etadi va to`ldiradi. Demak, iqtisodiy balanslarni oddiy balanslarga va integrallashgan balanslar tizimiga ajratish mumkin. Va nihoyat, ularni tuzilish shakliga qarab jadval (matritsa) shaklli balanslar va shaxmat shaklli balanslarga bo`linadi. Birinchi toifadagi balanslarga asosiy fondlar balansi, tovar resurslari balansi misol bo`ladi, ikkinchi guruhga esa - tarmoqlararo va hududlararo balanslarni ko`rsatish mumkin. Shunday qilib, iqtisodiy balanslar turlarini izohlash yakunida, ularni quyidagicha tasniflash mumkin (13.1-tarh). I q tisodiy balans turlariTasniflash bеlgilari Hodisalar holati Hodisalar mohiyati va хaraktеri Dinamik balanslar Statik balanslar Dеmogra f ik balanslar Tabiiy rеsurslar balanslari Mеhnat balanslari Moddiy balanslar Moliyaviy balanslar Makroi q tisodiy balanslar Mikroi q tisodiy balanslar Joriy balanslar Yillik balanslarHodisalarni q amrab oli sh mi q yosi Hodisalar tеgi sh li va q ti Natural balanslar Sh artli natural balanslari Pulli balanslari Oddiy balanslar Intеgralla sh gan balanslar Jadval balanslar Sh aхmat balanslarHodisalarni o’l ch a sh sh akli Bog’lani sh darajasi Tuziliш sh akli

www.arxiv.uz 13.1-tarh. Iqtisodiy balanslar turlari 13.3. Mehnat resurslari balansi Bozor iqtisodiyotining xususiyatlarini hisobga olgan holda va mehnat borasidagi xalqaro standartlarga ko`ra mehnat resurslari balansini quyidagi shaklda tuzish ma`quldir (13.5-jadval). 13.5-jadval. 1999 yil O`zbekiston mehnat resurslari balansi (ming kishi) Ko`rsatkichlar jami shu jumladan shahar qishloq 01.Mehnat resurslari - jami 10663,3 4563,3 6100,0

www.arxiv.uz shu jumladan 02.Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi 03.Iqtisodiyotda band bo`lgan qariyalar va o`smirlar ulardan: 04.Qariyalar 05.O`smirlar Mehnat resurslarining taqsimlanishi: 06.Iqtisodiy faol aholi - jami (07+09) shu jumladan 07.Iqtisodiyot tarmoqlarida bandlar - hammasi ulardan: A. Qishloq va o`rmon xo`jaligi, ovchilik V. Baliqchilik S. Tog` - qazilma sanoati va karerlar izlash D. Qayta ishlov beruvchi sanoat E. Elektroenergiya, gaz va suv ta`minoti F. Qurilish G. Ulgurji va chakana savdo: mashina va mototsikllar, maishiy tovarlar, shaxsiy gigiena tovarlarini ta`mirlash H. Mehmonxonalar va restoranlar I. Transport, ombor xo`jaligi va aloqa J. Moliyaviy vositachilik K. Qo`zg`almas mulk bilan operatsiyalar, ijara va tijorat faoliyati L. Davlatni boshqarish va mudofaa, majburiy sotsial sug`urta M. Maorif N. Sog`liqni saqlash va sotsial xizmatlar O. Boshqa kommunal, sotsial va shaxsiy xizmatlar P. Xususiy uy ho`jaliklarining yollanma ishchilari Q. Ekshududiy tashkilotlar va idoralar 08. Bandlar umumiy sonidan (06 qatordan) qisqartirilgan ish kuni (haftasiga) qisman ish haqi bilan yoki umuman uni saqlamasdan holda o`tkazilgan xodimlar 09. Ishsizlar x) 10. Mehnatga layoqatli yoshdagi ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`quvchilar (talabalar, maktab o`quvchilari; tinglovchilar va h.k.) 11. Mehnatga layoqatli yoshdagi uy yumushlari va yosh bolalar tarbiyasi bilan bandlar Balans ( 06 + 10 + 11 ) Balansdan tashqari: 12.Yoshi bo`yicha va qarovchisini yo`qotganligi uchun nafaqaxo`rlar 13.Mehnatga layoqatli yoshgacha bo`lgan maktab va boshqa o`quv yurtlarining o`quvchilari 10462,6 200,7 127,3 73,4 9194,3 8259,0 3667,0 1,2 39,5 1150,0 52,0 507,2 350,0 89,6 344,0 28,6 0,5 380,6 890,2 599,7 158,1 0,8 - 30,5 935,3 623,3 845,7 10663,3 2798,7 3793,2 4199,1 4476,4 85,9 42,4 22,0 4199,8 3825,7 - - - 1029,0 - 456,5 315,0 89,6 309,6 25,8 0,4 380,6 567,4 508,7 142,3 0,8 - 13,3 374,1 275,9 87,6 4563,3 1381,6 967,2 1514,8 5986,2 114,8 84,9 51,4 4994,5 4433,3 3667,0 1,2 39,5 121,0 52,0 50,7 35,0 - 34,4 2,8 0,1 - 322,8 91,0 15,8 - - 17,2 561,2 347,4 758,1 61000 1417,1 2826,0 2684,3

www.arxiv.uz 14.Maktabgacha yoshdagi bolalar va nafaqa olmaydigan qariyalar Jami iqtisodiy nofaol aholi (10+11+12+13+14) 12260,0 4227,1 8032,9 x) shu jumladan mehnat xizmatlarida qayd qilingan ishsiz maqomini olganlar soni - 34,7 ming kishi. Mehnat resurslari - bu zarur uquv-farosatga, bilim va mahoratga, ishlash qobiliyati va malakasiga ega bo`lgan jamiyat a`zolari, mehnat ahllaridir. Mehnat resurslari soni quyidagi tartibda aniqlanadi: I. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi (16-54 yoshgacha bo`lgan ayollar va 16- 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar, yuqori chegara mustasno holda) II. Ulardan: a) mehnatga layoqatli yoshdagi I va II guruh nogironlari; b) og`ir sharoitda ishlagani uchun qarilik nafaqasini oluvchilar. III. Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi (I-IIa-IIb) IV. Iqtisodiyotda band bo`lgan: a) o`smirlar (14 va 15 yoshdagi bolalar) b) qariyalar (54 va undan katta yoshdagi ayollar, 60 va undan katta yoshdagi erkaklar). Jami mehnat resurslari (III+IVa+IVb yoki I-IIa-IIb+IVa+IVb). 13.4-jadvaldagi misolda mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi 10462,6 ming kishi yoki jami mehnat resurslaridan 98,1 %, iqtisodiyotda band o`smirlar 73,4 ming kishi yoki 0,7 % va qariyalar - 127,3 ming kishi yoki 1,2 % tashkil etadi. Demak, jami mehnat resurslari 10663,3 ming kishi Mehnat resurslari - bu ishlash qobiliyati va malakasiga, bilim va mahoratga ega bo`lgan aholi yoki mehnat ahllaridir. Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi - ishchi yoshidagi aholidan mehnatga layoqatsiz qismini ayirmasidir.

www.arxiv.uz (10462,6+73,4+127,3) yoki umumiy aholi soniga nisbatan 49,7 % tashkil etadi va bu ko`rsatkich (K M.R. ) aholining mehnatga qodirlik darajasini belgilaydi. Bu ko`rsatkichlar mehnat resurslari balansining resurslar qismini ifodalaydi. Balansning foydalanish qismida mehnat resurslarining joylanishi va turli jihatdan taqsimlanishi aks etadi. Mehnat resurslarining asosiy qismini iqtisodiy faol aholi tashkil etadi. Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun o`z mehnatini taklif etuvchi aholi qismi iqtisodiy faol aholi deb ataladi. Xalqaro statistik standartlarda iqtisodiy faollik qanday davrga nisbatan qaralishiga qarab, bu atama ikki ma`noda qo`llanadi. Qisqa davr, masalan, hafta yoki kun uchun iqtisodiy faol aholi soni aniqlanayotganda, muayyan davrda iqtisodiy faol bo`lgan aholi nazarda tutiladi va bu holda sinonim so`z sifatida yana “ishlovchi kuchi” iborasi ham ko`pincha ishlatiladi. Bu ko`rsatkich uzoq davr uchun hisoblanayotganda, iqtisodiy faol aholi atamasi yuqorida keltirilgan ta`rifda ifodalangan ma`noda qo`llanadi. Iqtisodiy faol aholi sonini hamma aholi soni yoki mehnat resurslari soni bilan taqqoslasak, iqtisodiy faollik ko`rsatkichlari hosil bo`ladi: K I.F.A. = T I.F.A. / S va K M.R.F. = T I.F.A. / T M.R. Bu yerda: T I.F.A. - iqtisodiy faol aholi soni; S - umumiy aholi soni; T M.R. - mehnat resurslari soni. Birinchi koeffitsiyent butun aholining iqtisodiy faollik darajasini, ikkinchisi esa mehnat ahli (resurslari)ning iqtisodiy faollik darajasini ta`riflaydi. 13.4- jadvalda iqtisodiy faol aholi soni 9194,3 ming kishi, doimiy aholining umumiy soni21454,3 ming kishidan iborat. Demak, barcha aholining iqtisodiy faollik darajasi 42,9 % ((9194,3 / 21454,3)  100), mehnat ahlining iqtisodiy faollik darajasi esa 86,2 % ((9194,3 / 10663,3)  100) tashkil etadi. Iqtisodiy faol aholi iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlarida bandlar va ishsizlarni o`z ichiga oladi. Iqtisodiyotda bandlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

www.arxiv.uz -pulli yoki natural shaklda haq to`lash sharti bilan yollanma ishga qabul qilinib korxona xodimlari ro`yxatiga kiritilgan yoki kiritilmagan ishchi va xizmatchilar; -yollanma xodimlarni jalb qilib yoki jalb qilmasdan mustaqil yoki sherigi bilan daromad keltiruvchi ishlarni bajarayotganlar, o`z faoliyati uchun daromad olish muddati qanday bo`lishidan qat`iy nazar; -kasalligi yoki mayibligi sababli yillik ta`tilda bo`lishi, ish haqi saqlanib yoki saqlanmasdan qo`shimcha ta`til olishi, ma`muriyat tashabbusi bilan ta`tilda bo`lishi, ish tashlash va h.k. sabablar bilan ishda vaqtincha bo`lmaganlar; -oilaviy korxonada haqsiz ishlayotganlar va boshqa yakka tartibda ishlayotganlar; Balansning band va iqtisodiy faol aholi soni haqidagi ma`lumotlar asosida aholining bandlik koeffitsiyenti hisoblanadi:100 S Ò = K I.F.A.. I.B. A.B.  Bu yerda: T I.B. - iqtisodiyotda band aholi soni; S I.F.A. - iqtisodiy faol aholi soni. 13.4-jadvaldagi ma`lumotlarga ko`ra 8, 89 100 9194,3 8259 = K bandlik   Aholining iqtisodiyotda bandlik ko`rsatkichini mehnat resurslari soniga nisbatan ham hisoblash mumkin: 100 T Ò = K M.R. I.B. M.R.B.  Bu ko`rsatkich jami mehnat resurslaridan qaysi qismi haqiqatda iqtisodiyot sohalarida bandligini ta`riflaydi. Yuqoridagi misolimizda %. 4, 77 100 10663,3 8259 = K M.R.B.  

www.arxiv.uz Bu koeffitsiyent mehnat resurslarining iqtisodiy faolligi bilan faol aholi bandligi ko`rsatkichlarini bir-biriga ko`paytmasiga teng: K M.R.B. = K M.R.F.  K A.B. = 0,898  0,862 = 0,774 yoki 77,4% K J.A.B. = K M.R.F.  K A.B.  K T.R. = 0,898  0,862  0,497 = 0,385 yoki 38,5 %. Demak, umumiy aholi sonidan atigi 38,5 % iqtisodiy faoliyat turlari bilan shug`ullanayotgan ekan. Aholi bandlik darajasini xalqaro taqqoslashlarda bu ko`rsatkich iqtisodiyotda bandlar sonini 10 va undan katta yoshdagi aholi soni bilan qiyoslab aniqlanadi. Iqtisodiy faol aholining ikkinchi qismini ishsizlar tashkil etadi. Xalqaro statistik standartlarga asosan, ishsizlar qatoriga joriy davr mobaynida 16 va undan katta yoshdagi: a) ish joyiga (yoki daromad keltiradigan faoliyat sohasiga) ega bo`lmagan shaxslar; b) faol ish qidirayotgan shaxslar; v) ishni boshlash uchun shay bo`lgan shaxslar kiradi. Ishsizlar tarkibiga mehnat xizmatlari (birjalari) tomonidan yo`llanmalari bilan o`qiyotgan shaxslar ham kiradi. O`quvchi va talabalar, qariyalar va nafaqaxo`rlar, faol ish qidirish bilan shug`ullanib, uni boshlash uchun shay bo`lsagina ishsizlar maqomiga ega bo`ladi.Ishsizlar maqomini bir oydan ortiq muddatga korxona ma`muriyatining tashabbusi bilan ish haqi saqlanmasdan yoki qisman saqlanib majburiy ta`til berilgan shaxslarga ham berish to`g`riroq bo`lar edi. Aholining ishsizlik darajasini tavsiflash uchun ishsizlik koeffitsiyenti hisoblanadi. Xalqaro statistik standartlarga ko`ra bu ko`rsatkich ishsizlar sonini iqtisodiy faol aholi soni bilan taqqoslashdan kelib chiqadi.

www.arxiv.uz100 .. . .. AFI AI IA Ò Ò K  ; Bu yerda: K a.i. - ishchi kuchiga ega bo`lgan aholining ishsizlik koeffitsiyenti; T I.a. - ishsizlik maqomiga ega bo`lgan shaxslar soni; T F.I.a. - iqtisodiy faol aholi soni. Bu ko`rsatkichda barcha ishsizlar soni olinsa, Xalqaro mehnat tashkiloti uslubiyatiga binoan hisoblangan ishsizlik koeffitsiyentiga ega bo`linadi. Ammo mehnat xizmatlarida qayd qilingan ishsiz maqomini olganlar soni olinsa, rasmiy qayd qilingan ishsizlik koeffitsiyenti hosil bo`ladi. Misolimizda: %.2, 10 1003, 9194 3, 935 .  IA K Shu jumladan rasmiy qayd qilingan ishsizlik koeffitsiyenti: %4,0 1003, 9194 7, 34 100 .. .. ..    AFI IKR IK Ò Ò K 13.4. Milliy hisobchilik haqida umumiy tushuncha Bozor munosabatlariga davlatning aralashuvi obyektiv zarurat bo`lishi bilan birga, u milliy iqtisodiyot va iqtisodiy tuzilmalar ahvoli va rivojlanish tendensiyalarini har taraflama ta`riflovchi statistik ko`rsatkichlar tizimiga asoslangan mukammal milliy hisobchilikni yo`lga qo`yishni taqozo etadi, chunki aniq va to`liq statistik axborotlarsiz na makroiqtisodiy tahlil hamda istiqbolni belgilash mumkin va na barqaror ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishni ta`minlaydigan makroiqtisodiy siyosatni davlat amalga oshira oladi. Milliy hisobchilikni tub mohiyatini makroiqtisodiy balanslar tizimi belgilaydi. Ular makroiqtisodiy ko`rsatkich va axborotlarni ishlab chiqishning asosiy uslubi hisoblanadi. Mazkur balanslar milliy hisoblamalar tizimi deb yuritiladi va bu atamani birinchi marta Gollandiyalik statistik Edvard Van Kliff

www.arxiv.uz tomonidan 1941 yilda “De Economist” jurnalida e`lon qilingan “Gollandiyaning milliy hisoblamalari (schet) haqida” maqolasida ishlatgan. Milliy iqtisodiyotda ma`lum texnologik jarayonlar natijasida tovar va xizmatlar takror ishlab chiqariladi, moliyaviy resurslar daromad va xarajatlar shaklida harakat qiladi. Milliy hisobchilik mazkur makroiqtisodiy darajada kechadigan takror ishlab chiqarish jarayonlarini turli xil jihatdan bir butunlikda va uzviy bog`lanishda tasvirlaydi. Milliy hisoblamalar o`zaro bog`langan ko`rsatkichlar tizimidan tarkib topib, ular milliy mahsulot va milliy daromadni yaratish, taqsimlash, qayta taqsimlash, iste`mol va jamg`arish jarayonlarining turli jihatlarini yoritadi. Bu tizim iqtisodiy tahlil va istiqbolni belgilash uchun muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Uning ko`rsatkichlarida milliy iqtisodiyot taraqqiyoti, iqtisodiy sektor va tarmoqlarning rivojlanishi, ular o`rtasidagi o`zaro bog`lanishlar, ishlab chiqarish, iste`mol va jamg`arma orasidagi o`zaro aloqalar o`z ifodasini topadi. Hisoblamalar iqtisodiy operatsiyalarni hisobga olish uchun mo`ljallangan bo`lsa ham, ammo ularda birlamchi operatsiyalar bevosita qayd qilinmaydi. Balki dastlab ular mohiyati va xarakteri, ijrochi tomonlar-subyektlarning jamiyatdagi o`rni va bajaradigan funksiyalariga ko`ra tasniflanadi, bir xil turdagi oqimlarga birlashtiriladi, so`ngra ushbu oqimlar tegishli hisoblamalarda qayd qilinadi. Iqtisodiy oqimlar bir ijrochidan ikkinchisi tomon kechgani uchun ular ho`jalik yurituvchi subyektlarning bir toifasi uchun daromad yoki kirim, ikkinchisi uchun esa xarajat yoki chiqim shaklida gavdalanadi va ularning tegishli ikkita hisoblamasida yoki bir faoliyat turi uchun bag`ishlangan hisoblamaning ikki tomonida yozilib qayd qilinadi. Demak, bu yerda buxgalteriya hisobiga o`xshab maqsadli hisoblamalarni yuritish va ikki yoqlama yozish usuli qo`llanadi. Shuning uchun milliy hisobchilikni makroiqtisodiy darajada yuritiladigan buxgalteriyaga o`xshatish mumkin. Milliy hisoblamalarda mamlakatda ishlab chiqarilgan pirovard tovar va xizmatlar oqimlari ishlab chiqaruvchilardan tovar bozori orqali iste`molchi uy ho`jaliklariga, ulardan ishlovchi kuchlar va boshqa tabiiy resurslar tovar oqimlari

www.arxiv.uz sifatida omillar bozori orqali ishlab chiqaruvchilar tomon harakati va bu jarayonga qarama-qarshi yo`nalishda daromadlar va xarajatlar oqimlari kyechishi miqdoriy jihatdan tasvirlanadi. 1953 yilda BMT birinchi xalqaro andozaviy (standart) MHT buyuk ingliz statistigi Richard Stoun rahbarligi ostida BMT statistika komissiyasi tomonidan yaratildi va foydalanish uchun a`zo mamlakatlarga tavsiya etildi. Ammo bu xalqaro standart tizim milliy mahsulot va milliy daromadlarni takror ishlab chiqarish jarayonlarini aks ettirib, moliyaviy hisoblamalar bilan tarmoqlararo bog`lanishlarni va iqtisodiyotni texnologik tuzilishini o`z ichiga olmadi. 1968 yilda BMT ikkinchi andozaviy (standart) MHT yaratildi. Uning asosida 1969 yilda Ovrupa hamjihatligiga a`zo mamlakatlari uchun birinchi Ovrupa integrallashtirilgan iqtisodiy ko`rsatkichlar tizimi tasdiqlandi. Bu xalkaro standartlar asosiy hisoblamalar bilan uyg`unlashtirilgan moliyaviy hisoblamalar va V.Leontev “Xarajatlar-ishlab chiqarish” jadvallari bilan to`ldirilgan edi. Keyingi chorak asr mobaynida turli mamlakatlarda milliy hisobchilik sohasida olib borilgan ilmiy ishlar, to`plangan amaliy tajribalar umumlashtirilib 1993 yilda uchinchi BMT xalqaro andozaviy (standart) MHT yaratildi. Uning asosida esa 1995 yilda ikkinchi Ovropa integrallashtirilgan iqtisodiy ko`rsatkichlar tizimi bunyod bo`ldi. Yangi BMT standart MHT-93 700 sahifaga yaqin va 21 bobdan iborat bo`lib, o`z ichiga 600 ga yaqin hisoblamalarni oladi. Ular quyidagilardan tarkib topadi: -ayrim ichki iqtisodiyot sektorlari uchun standart hisoblamalar; -iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar (ishlab chiqarish va birlamchi daromadlarni hosil qilish); -ayrim iqtisodiy operatsiya turlari uchun hisoblamalar; -tashqi iqtisodiy aloqalar uchun hisoblamalar; -butun iqtisodiyotni to`laligicha ta`riflovchi hisoblamalar; -mamlakat iqtisodiy aktivlari va passivlari balanslari;

www.arxiv.uz -tarmoqlararo balanslar (V.Leontev “Xarajatlar - ishlab chiqarish” jadvallari); -umumiy jadvallar.

www.arxiv.uz 13.5. Asosiy hisoblamalar va kategoriyalar Milliy hisoblama (schet) deb iqtisodiy jarayonlar ustidan makrodarajada nazorat qilish maqsadida iqtisodiy operatsiyalarni tavsiflab, tovar va xizmatlar, daromad va xarajatlar oqimlari haqidagi ma`lumotlar asosida agregatlashgan makroiqtisodiy ko`rsatkichlarni olish usuliga aytiladi. Shakl jihatidan u buxgalteriyadagi hisoblamalarga o`xshaydi va T-simon ko`rinishga ega. Odatda hisoblamalarning o`ng tomoni “resurslar”, chap tomoni esa “foydalanish” deb ataladi va ularda tegishli ma`lumotlar yoziladi. Har bir hisoblamada resurslar va ulardan foydalanish tomoni bir-biriga teng bo`lishi lozim. Ularni balanslashtirishning ikkita usuli bor. Ko`pchilik hisoblamalarda bu amal balanslashtiruvchi modda - saldo ko`rsatkich yordamida bajariladi, so`ngra bu ko`rsatkich keyingi hisoblama resurs qismida boshlang`ich modda bo`lib xizmat qiladi. Ayrim hisoblamalar esa tabiiy holda balanslashadi, ya`ni resurs va foydalanish tomonlarida qayd qilinadigan iqtisodiy oqimlar tabiati ularning jamlari mohiyat jihatidan bir-biriga teng muvozanatda bo`lishini taqozo etadi. Bunday hisoblamalar kategoriyasiga misol qilib, “tovar va xizmatlar” deb ataluvchi nolinchi hisoblamani ko`rsatish mumkin. 2 MHTda hisoblamalar turli jihatdan tasniflanadi. Ular quyidagi guruhlardan tarkib topadi: -iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar; -iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar; -ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar; -umumiy iqtisodiyot uchun hisoblama (konsolidirlashgan hisoblamalar); Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar o`z navbatida quyidagi guruhlarga bo`linadi: -joriy hisoblamalar; 2 Tovar va х izmatlar r е surslari va ularni turli ma q sadlar: ist е ’mol, jamg’arish va h.k. uchun foydalanish jarayonini aks ettiradi. O’z-o’zidan ravshanki, bu holda balanslashtiruvchi modda bo’lmaydi, chunki ma’lumotlar to’li q va ani q bo’lsa, hisoblama avtomatik ravishda balanslashadi. Ammo uyg’unsizlik, o’zaro t е nglik kuzatilmasa, bu hol ma’lumotlarda statistik х atolar mavjudligidan darak b е radi.

www.arxiv.uz -jamg`arish hisoblamalari; -aktiv va passiv balanslari; Joriy hisoblamalar quyidagilarni o`z ichiga oladi: -ishlab chiqarish hisoblamasi –s.1; -daromadlarni hosil qilish hisoblamasi –s.2; -daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi –s.3; -pul shaklidagi daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.4; -pulda ifodalangan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamasi –s.5; -natural daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.6; -tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasi – s.7. Jamg`arish hisoblamalari quyidagilardan iborat: -kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi –s.8; -moliyaviy hisoblamalar –s.9; -aktiv va passivlardagi boshqa o`zgarishlar hisoblamasi –s.10: -aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari –s.11. Aktiv va passivlar balanslari quyidagilarni o`z ichiga oladi: -aktiv va passivlarni boshlang`ich (davr boshiga) balansi; -hisobot davri mobaynida aktiv va passivlar balansidagi o`zgarishlar; -yakuniy (davr oxiriga) aktiv va passivlar balansi. Hisoblamalarda jamlama iqtisodiy operatsiyalar qayd qilinadi. MHTda iqtisodiy operatsiya va oqimlar ikki jihatdan - real va moliyaviy jihatdan qaraladi. Birinchi xolda nima ishlab chiqarilishi, ikkinchisida esa - pul shaklida nima o`z ifodasini topishi va bozorda qanday to`lov vositalari yordamida ayriboshlanishi nazarda tutiladi. Iqtisodiy operatsiyalar tahliliga bunday yondashish keyinchalik xalq xo`jaligida moddiy va moliyaviy oqimlar harakatini chegaralash va o`rganish imkonini beradi. Operatsiyalar bajaradigan funksiyasiga qarab joriy va kapital operatsiya(oqim)larga bo`linadi.

www.arxiv.uz Joriy operatsiyalar - bu joriy (kundalik) iqtisodiy faoliyatga tegishli operatsiyalar bo`lib, ular bevosita tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, daromadlar barpo etish, taqsimlash va iste`mol qilish jarayonlari bilan bog`liqdir. Kapital operatsiyalar - bu real va pul shaklida jamg`arish bilan bog`liq bo`lgan oqimlar to`plamidir, ular mavjud milliy boylikka yangi boylik qo`shadi. Operatsiyalar obyektiga qarab uchta turga ajraladi: -tovar va xizmatlar bilan operatsiyalar; -daromadlarni taqsimlash operatsiyalari; -moliyaviy operatsiyalar. Birinchi toifadagi operatsiyalar tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, eksporti va importi, iste`mol qilish va jamg`arish jarayonlari bilan bog`liq bo`lgan oqimlarni shakllantiradi. Ular ishlab chiqarish, iste`mol, kapital yaratish va tashqi dunyo hisoblamalarida qayd qilinadi. Ikkinchi toifadagi operatsiyalar birlamchi daromadlarni hosil qilish, pul va naturada taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlarini aks ettiradi. Ular qatoriga ish haqi, ijtimoiy ta`minot uchun ajratmalar, ishlab chiqarish va import uchun soliq, subsidiyalar, mulkdan olingan daromad (foizlar, dividendlar, yer rentasi va h.k), daromad, mulk va boshqa joriy soliqlar, nafaqa to`lovlari, joriy va kapital transfertlar va h.k. kiradi. Bu operatsiyalar birlamchi daromadlarni barpo etish (shakllanishi) pul va natural daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash va qisman kapital yaratish hisoblamalarida qayd qilinadi. Uchinchi toifadagi operatsiyalar mavjud moliyaviy aktivlar yoki majburiyatlarni ayriboshlash yoki bunday aktivlar yoki majburiyatlarni shakllantirish yoki yo`q qilish (o`chirish) jarayonlarini aks ettiradi. Ular moliyaviy hisoblamalarda qayd qilinadi. Ammo bu hisoblamalarda moliyaviy operatsiya tabiatiga ega bo`lmaydigan boshqa pul operatsiyalari ham qayd qilinadi. Jumladan, tovar yoki nomoliyaviy aktivlarga egalik (mulkchilik) xuquqini birovga berish, xizmatlar ko`rsatish, mehnat sarflari va h.k. bilan bog`liq bo`lgan pul operatsiyalari bo`yicha korrespondentsiyalashtiruvchi yozuvlar o`z ifodasini topadi.

www.arxiv.uz MHTda milliy iqtisodiyotning tashkiliy-huquqiy va mulkchilik shakllari jihatidan tuzilishi, ularning makroiqtisodiy natijalar shakllanishiga qo`shgan hissalari va o`zaro bog`lanishlari alohida tahlil qilinadi. Institutsional birlik deganda tashkiliy-huquqiy jihatdan to`la mustaqil bo`lgan ho`jalik yurituvchi subyekt nazarda tutiladi. U o`zining aktiv va passivlariga (mulki va sarmoyasiga) ega bo`lib, iqtisodiy faoliyatda ulardan foydalanish masalalari bo`yicha mustaqil qatorlar qabul qiladi, boshqa subyektlar bilan operatsiyalar amalga oshiradi va natijalari uchun javobgarlikni o`z zimmasiga oladi, barcha zaruriy hisob-kitoblarni yuritadi, moliyaviy hisobotlar va balanslarni tuzadi. Hozirgi kunda institutsional birliklar ho`jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy shaxslardan iboratdir. Uy ho`jaliklari ayrim shaxslar yoki bir xonadonda yashab umumiy budjetga ega bo`lgan kishilar to`dasidan tashkil topadi. Ho`jalik yurituvchi subyektlar qatoriga turli tashkiliy-huquqiy shakllardagi korporativ va xususiy korxonalar, davlat korxonalari, markaziy va tijorat banklari, savdo tashkilotlari, sug`urta uyushmalari, davlat boshqaruv tashkilotlari, uy ho`jaliklariga xizmat ko`rsatuvchi notijorat muassasalari (diniy va siyosiyfirqa tashkilotlari, kasaba uyushmalari, fondlar) va h.k. kiradi. Ular turli iqtisodiy maqsadlarni ko`zlab faoliyat qiladi va funksiyalarni bajaradi. Bu esa iqtisodiyotni sektor va sektor ostilarga bo`lish uchun nazariy-uslubiy asos yaratadi. Iqtisodiy sektor - MHTning muhim kategoriyasidir va shu bilan birga u tizimning tuzilish poydevori hisoblanadi. Institutsional birliklarni harakatlantiruvchi kuchlar va iqtisodiy rag`batlantiruvchi omillar turli-tuman bo`lib, ularning iqtisodiy tabiatini belgilaydi. Sektor va sektor ostilari tabiatan bir xil turdagi kuch va omillarga ega bo`lgan birliklarni birlashtiradi. Institutsional birliklar amalga oshiradigan asosiy iqtisodiy faoliyat turi va operatsiyalariga qarab sektor va sektor ostilarni barpo etadi. 1993 yil xalqaro andozaviy MHTda milliy (ichki) iqtisodiyot beshta sektorga ajratiladi: nomoliyaviy korporativ sektor;

www.arxiv.uz moliyaviy korporativ sektor; davlat boshqaruv organi; uy ho`jaliklari sektori; uy ho`jaliklariga xizmat ko`rsatuvchi notijorat tashkilotlari sektori. Nomoliyaviy korporativ sektorning asosiy funksiyasi tovar va xizmatlarni bozor uchun ishlab chiqarishdan iborat. Moliyaviy korporativ sektorning asosiy funksiyasi moliyaviy vositachilikni bajarishdir. Ya`ni ayrim subyektlarni mablag`larini qarz tarzida jalb qilib, boshqa subyektlarga moliyaviy ehtiyojlarini qondirish uchun ma`lum muddatga qarzga berish. Bu sektor iqtisodiyot rivojlanishini moliyalashtirishda muhim rol o`ynaydi. Uning tarkibiga banklar tizimi, sug`urta jamiyatlari va muassasalari, ixtisoslashgan moliyaviy tashkilotlar kiradi. Davlat boshqaruv sektorining asosiy funksiyasi mamlakatni boshqarish va mudofaa qilish, inson huquqlarini ta`minlashdan iborat. Uning tarkibida umumdavlat ijro qonunchilik va uning ijrosi bilan shug`ullanuvchi umumdavlat boshqaruv tashkilotlari, mudofaa idoralari va muassasalari, viloyat va mahalliy hokimiyatlar, nobozor jamoa xizmatlarini ko`rsatuvchi muassasalar, harbiy kemalar, tanklar, qurol-aslahalar, o`q-dorilar, qiruvchi samolyotlar, raketalar va ular uchun qurilmalar ishlab chiqaruvchi korxonalar, ijtimoiy ta`minot fondlari va boshqalar kiradi. Uy ho`jaliklari sektorining asosiy funksiyasi tovar va xizmatlarni iste`mol qilish va ishlovchi kuchlar (tadbirkorlikni ham qo`shib) bilan iqtisodiyotni ta`minlash. Uy ho`jaliklariga xizmat ko`rsatuvchi notijorat tashkilotlar sektori aholining ayrim guruh yoki qatlamlariga pul to`lovsiz xizmat ko`rsatuvchi notijorat tashkilotlaridan tarkib topadi. Ular qatoriga siyosiy firqalar, diniy uyushma va birlashmalar, ijodkorlar (yozuvchi, bastakor, musavvir va h.k) uyushmalari, turli fondlar kiradi. Bundan tashqari, mamlakatlar rezidentlari bilan norezidentlar o`rtasidagi iqtisodiy aloqalardan olingan daromadlarni aniqlash maqsadida

www.arxiv.uz “boshqa jahon mamlakatlari” sektori barpo etiladi va u barcha norezident institutsional birliklardan tarkib topadi. 13.6. Milliy hisobchilikning muhim makroiqtisodiy yakuniy va tahliliy ko`rsatkichlari. Milliy hisoblamalar tizimida iqtisodiyot va uning sektorlarining turli tomonlarini o`zaro bog`lanishda yoritib beruvchi ko`rsatkichlar tizimi o`z ifodasini topadi. Ularni shartli ravishda uchta guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh har bir hisoblamaning resurs va foydalanish qismlarida qayd qilinadigan to`plama iqtisodiy operatsiyalarni ta`riflovchi ko`rsatkichlardan tarkib topadi. Odatda ular joriy statistika ma`lumotlariga asoslanadi. Masalan, iqtisodiyot tarmoqlarida bandlarga hisoblangan mehnat haqi, sektorlarda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi (bozor baholarida), ishlab chiqarish vositalari sifatida korxonalar va tarmoqlardan iste`mol qilingan tovar va xizmatlar (oraliq iste`mol) va h.k. Ikkinchi guruh hisoblamalarini balanslashtiruvchi ko`rsatkichlardan iborat bo`lib, ular milliy iqtisodiyot va sektorlar faoliyatining natijalarini turli jihatdan oydinlashtiradi. Ular makroiqtisodiy yakuniy ko`rsatkichlar deb yuritiladi. Masalan, yalpi va sof ichki mahsulot, yalpi qo`shilgan qiymat, yalpi va sof milliy daromad, pirovard iste`mol hajmi, jamg`arma hajmi va h.k. Uchinchi guruh ko`rsatkichlari milliy hisobchilikning birinchi va ikkinchi guruh ko`rsatkichlari asosida hisoblanib, bozor jarayonlarining turli jihatlarini oydinlashtiradi va ular iqtisodiy tahlil qilishda qo`llanadi.

www.arxiv.uz 13.6.1. Eng muhim makroiqtisodiy yakuniy ko`rsatkichlar Bu ko`rsatkichlar milliy iqtisodiyot va institutsional birliklar (ya`ni ho`jalik yurituvchi subyektlar) faoliyatining pirovard natijalarini turli jihatdan ta`riflaydi. Ular odatda ayrim hisoblamalarni balanslashtirish natijasida hosil bo`ladi va resurs qismi jamlamasidan foydalanish qismida qayd qilingan unsurlar haqidagi ma`lumotlar yig`indisini ayrish orqali aniqlanadi. Bu toifadagi eng muhim makroiqtisodiy yakuniy ko`rsatkichlar quyidagilardan iborat: 1. Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi ko`rsatkichi bo`lib, bozor baholarida hisoblangan (mahsulot uchun sof soliqlarni ham inobatga olib) yalpi ishlab chiqarish hajmidan (7947 mlrd. $) oraliq iste`molni (3775 mlrd. so`m ) ayirish natijasidir, ya`ni, 7947-3775=4778 mlrd. so`m. Ayrim sektor va tarmoqlar uchun bu ko`rsatkich yalpi qo`shilgan qiymat deb yuritiladi. Uni sof holda ham hisoblash mumkin, bu holda yalpi ichki mahsulotdan asosiy kapital iste`moli (yemirilish qiymati) ayriladi. 2. Yalpi foyda va unga tenglashtirilgan daromadlar. Bu ko`rsatkich daromadlarni hosil qilish hisoblamasini balanslashtirish natijasidir. U yalpi ichki mahsulotdan (4778 mlrd. $) mehnat haqi (2583 mlrd. $) va ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan barcha (mahsulot uchun soliqlar 606 va boshqa soliqlar: -5 mlrd. $), soliqlarni sof holda (subsidiyadan tashqari) hisoblab, ayrish orqali aniqlanadi, ya`ni, 4778-606-(-5)=1594 mlrd. $. Agarda yalpi foyda va unga tenglashtirilgan daromadlardan asosiy kapital iste`moli chiqarib tashlansa, sof foyda va unga tenglashtirilgan daromadlar hosil bo`ladi. 3. Yalpi milliy daromad. Birlamchi daromadlarni taqsimlash hisoblamasini balanslashtirish natijasida hisoblanadi. Hisoblamaning jami resurslaridan (yalpi foyda va unga tenglashtirilgan daromadlar 1594 mlrd. $ mamlakat rezidentlari uchun mehnat haqi 2573 mlrd. $, olingan ishlab chiqarish va import uchun sof soliqlar – 596, olingan mulkdan daromadlar 1400 mlrd. $ to`langan mulk daromadlari (1416 mlrd. $) ayriladi. Ya`ni 1594+2573+596+1400-1416=4747 mlrd. $. Bu ko`rsatkich ichki iqtisodiyot uchun rezidentlar nuqtai nazaridan

www.arxiv.uz hisoblanadi, yalpi ichki mahsulot esa mamlakat iqtisodiy hududida mehnat qilgan rezidentlar va norezidentlar nuqtai nazaridan aniqlanadi. Demak, bu ko`rsatkichlar orasidagi oraliq tashqi iqtisodiy aloqalarda rezidentlar qatnashuvi bilan ichki iqtisodiyotda norezidentlar faoliyati natijasida yuzaga chiqadi. Iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlarida yaratilgan yalpi milliy daromad yalpi birlamchi daromad deb ataladi. 4. Yalpi ixtiyordagi milliy daromad. Daromadlarni ikkilamchi taqsimlash natijasida hisoblamasining balanslashtirish natijasida hosil bo`ladi. U bu hisoblamaning jami resurslaridan (yalpi milliy daromad – 4747 mlrd. $, olingan transfertlar – 2915 mlrd. $, ya`ni, daromad, mulk va boshqa to`g`ri soliqlar, ijtimoiy ta`minot va jamg`armalarga ajratmalar va h.k. jami) foydalanish elementlari (to`langan transfertlar – 2914 mlrd. $, ya`ni, to`langan nafaqalar, stipendiyalar, yordam to`lovlari ayirish orqali hisoblanadi. 4747+2915-2914=4748 mlrd. $. 5. Haqiqiy pirovard iste`mol. Ixtiyordagi daromadlardan iste`mol uchun foydalanish hisoblamasining foydalanish qismidagi muhim ko`rsatkichdir. U iste`molchilarning iste`mol tovarlari va xizmatlarni xarid qilish xarajatlar (2702 mlrd. $) va davlat tomnidan iste`mol tovarlari va xizmatlarini xarid xarajatlaridan (1156 mlrd. $) tarkib topadi, ya`ni 2702+1156=3858 mlrd. $. Ular shaxsiy pirovard iste`mol (3413 mlrd. $) va umumjamoa pirovard iste`molni (445 mlrd. $) shakllantiradi va natijada haqiqiy pirovard iste`molni aniqlash imkoniyatini beradi (3413 +445=3858 mlrd. $). 6. Yalpi jamg`arma. Ixtiyordagi daromadlardan iste`mol uchun foydalanish hisoblamasini balanslashtirish natijasidir. Yalpi ixtiyordagi daromaddan (4748 mlrd. $) pirovard iste`molni (3858 mlrd. $) ayrish orqali aniqlanadi, ya`ni 4748- 3858=890 mlrd. $. Yalpi jamg`armadan (890 mlrd. $) asosiy kapital iste`soli (589 mlrd. $) chiqarib tashlansa, sof jamg`arma hosil bo`ladi, ya`ni 890-589=301 mlrd. $. 7. Investitsiyalar. Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasining foydalanish qismidagi muhim ko`rsatkich hisoblanadi. ular asosiy kapital o`sishi uchun kapital

www.arxiv.uz qiymatlardan (905 mlrd. $), moddiy zaxiralarni to`ldirish (yoki kamayishidan) (-16 mlrd. $), yer va boshqa noishlab chiqarish aktivlarini sof xarididan tarkib topadi. 905-16=889 mlrd. $. 8. Sof kreditlash yoki qarz olish. Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasini balanslashtirish natijasida hisoblanadi. Ya`ni, investitsiyalar (889 mlrd. $) asosiy kapital yemirilishi qiymati (amortizatsiya 589 mlrd. $) bilan sof jamg`arma (301 mlrd. $) hamda sof kapital transfertlar (-3) hisobiga moliyalashtiriladi. Ammo amalda resurslar investitsiyalar uchun foydalanishdan kam yoki ortiq bo`lishi mumkin. Natijada sof qarz olish (yoki sof kreditlash) hosil bo`ladi, ya`ni 589+301- 3-889=-2 mlrd. $. Bu ko`rsatkich moliyaviy hisoblamani balanslashtiruvchi ko`rsatkichga teng bo`lishi kerak. 9. Iqtisodiy aktivlar. Mamlakat boyligini belgilaydi. Ular real (nomoliyaviy) va moliyaviy aktivlardan tarkib topib, aktivlar va passivlar balanslari asosida aniqlanadi. 13.6.2. O`rtacha moyillik ko`rsatkichlari Bu ko`rsatkichlar iqtisodiyot subyektlarining u yoki bu iqtisodiy faoliyat yoki hodisalarni amalga oshirish uchun qanchalik moyil ekanligini ta`riflaydi. Ular odatda ayrim hodisa yoki faoliyat turi natijasini barcha hodisalar yoki faoliyat turlarining umumiy yakuni bilan solishtirishdan hosil bo`ladi va, demak, undagi hissani aniqlaydi. Masalan, mamlakat yalpi ichki mahsulotida sanoat yoki qishloq xo`jaligining hissasi bunga misol bo`la oladi. Bu ko`rsatkichni hisoblayotganda milliy iqtisodiyot yoki tarmoqning xususiyatlarini e`tiborga olish kerak. Agarda unda yakka hokimlik singari salbiy iqtisodiy voqea o`rin olsa, u o`rtacha moyillik koeffitsiyenti shakllanishiga ham kuchli ta`sir etadi. Masalan, Saudiya Arabistoni iqtisodiyotida neft qazib olish katta o`rin egallaydi va uning hajmi yil sayin tebranib turadi. Shuning uchun xalqaro standart mazkur mamlakat yalpi ichki mahsulotida sanoat hissasini aniqlayotganda neft qazib olishni (sanoat qo`shilgan qiymatida ham, yalpi ichki mahsulot umumiy qiymatida ham) hisobga olmaslikni

www.arxiv.uz tavsiya etadi. O`zbekiston sanoati va milliy iqtisodiyotida paxta tozalash sanoati xuddi shunga o`xshash mavqe`ga ega. Respublika qishloq xo`jaligida paxta yakka hokimligini bartaraf qilish maqsadida uning ekin maydoni keyingi yillarda ancha qisqartirildi. Natijada paxta tozalash sanoati rivojlanishi susaydi, bu esa yalpi ichki mahsulot tarkibiy tuzilishiga beso`z ta`sir qiladi. Shu sababli O`zbekiston iqtisodiyotini sanoat faoliyatiga yoki qishloq xo`jaligiga o`rtacha moyillik koeffitsiyentlarini paxta tozalash sanoatini hisobga olmasdan aniqlash xalqaro standartlarga muvofiq bo`ladi. O`rtacha moyillik koeffitsiyentlari real iqtisodiyot natijalarini, talab va taklif tuzilishini, makro darajada moliyaviy faoliyat va banklar faoliyati natijalarini, davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini, pul muomalalarini tahlil qilishda keng qo`llanadi. Ular yordamida yalpi ichki mahsulot tarmoqiy tuzilishi, pirovard iste`mol turlari jihatidan talab tuzilishi, ho`jalik yurituvchi subyektlar va aholi soliqlar to`lashga moyilligi, davlat budjetining turli xarajatlarga va taqchillikka moyilligi, tijorat banklari va korxonalarning qarzlarni to`lovi va likvidlikka moyilligi va boshqa masalalar tadqiq etiladi. Bu toifadagi ko`rsatkichlarning eng muhimlari sifatida quyidagi koeffitsiyentlarni ko`rsatish mumkin: 1. Istemolga o`rtacha moyillik koeffitsiyenti yalpi ichki mahsulotda pirovard iste`mol hissasini aniqlaydi. Masalan, 2004 yilda O`zbekiston yalpi ichki mahsuloti 12189,5 mlrd.so`m, pirovard iste`mol uchun xarajatlar 8386,4 mlrd.so`mni tashkil etgan. Demak, iste`molga o`rtacha moyillik darajasi 68,8% (2886,4*100/12189,5). Taqqoslash uchun eslatib o`tamiz, bu koeffitsiyent 1995y- 72,9%, 1996y-77,3%, 1997y-81,3%, 1998y-83,5%, 1999y-82,7% bo`lgan. 2000 yil – 80,6%, 2002 – 78,2 %, 2003 – 73,11. 2. Jamg`arma o`rtacha moyillik koeffitsiyenti, yalpi ichki mahsulotda kapital (sarmoya) jamg`arish hissasini ko`rsatadi. Eksprot va import balanslashgan holatda bu ko`rsatkich iste`molga o`rtacha moyillik darajasini birgacha (100 foizgacha) to`ldirmasi hisoblanadi. Masalan, 2004 yilda O`zbekistonda yalpi kapital jamg`armasi 2913,3 mlrd.so`m, demak, uning yalpi ichki mahsulotda hissasi

www.arxiv.uz 23,9% (2913,3*100/12189,5) tashkil etgan. Taqqoslash uchun 2000y-19,5%, 2002y-11,0%, 2003y-20,7%. 3 Keltirilgan ma`lumotlarga binoan, O`zbekiston iqtisodiyotida iste`molga va jamg`armaga o`rtacha moyillik koeffitsiyentlari yig`indisi 100%ga teng emas, chunki ayrim yillarda eksprot importdan ko`p, boshqa yillarda kam bo`lgan. 3. Ho`jalik yurituvchi subyektlar va aholining soliqlar to`lashga o`rtacha moyillik koeffitsiyenti, yalpi ichki mahsulotga nisbatan soliq to`lovlari (yoki budjet daromadlari) necha foizni tashkil etishini ko`rsatadi. Masalan, 2004 y. O`zbekiston davlat budjeti daromadlari (soliq va boshqa to`lov hamda tushumlar) 2741,5 mlrd.so`m bo`lgan, demak, yalpi ichki mahsulotga nisbatan 22,6% (2741,5*100/12189,5) tashkil etgan. Taqqoslash uchun 2000y-28,0%, 2002y- 23,8%, 2003y-23,8%, 2005y-22,0%. 4 4. Davlat budjetining xarajatlarga o`rtacha moyillik koeffitsiyenti, budjet xarajatlari yalpi ichki mahsulotga nisbatan qancha foiz tashkil etishini belgilaydi. Masalan, O`zbekiston davlat budjeti xarajatlari 2004 yil 2791,8 mlrd.so`m yoki yalpi ichki mahsulotdan 22,9% (2791,8*100/12189,5) iborat bo`lgan. Taqqoslash uchun 2000y-29,5%, 2002y-25,8%, 2003y-24,6%, 2005y-22,0%. 5 5. Davlat budjetining taqchillikka o`rtacha moyillik koeffitsiyenti, budjet taqchillikka qanchalik moyilligini ta`riflaydi. Budjet umumiy xarajatlari bilan daromadlari orasidagi farqni yalpi ichki mahsulotga bo`lishdan bu ko`rsatkich hosil bo`ladi. Masalan, O`zbekiston davlat budjeti xarajatlari 2004 yilda daromadlardan 42,3 mlrd.so`m ko`p bo`lgan. Demak, budjetning taqchillikka moyillik darajasi -0,4% (42,3*100/12189,5)ni tashkil etgan, vaholanki 2000y-1%, 2002y-0,8%, 2003y-0,4%, 2005y-0,6%. 6. Mamlakat moliya-kredit tizimining ishchanlikka o`rtacha moyillik koeffitsiyenti, yil oxiriga bo`lgan M 2 -pul agregatining yalpi ichki mahsulotga nisbatidan hosil bo`ladi. 6 M 2 pul agregati iqtisodiy muomaladagi naqd pullar 3 Ўзбекистон Иқтисодиёти. 2004 Таҳлилий шарҳ 2005, 18-б. 4 Ўзбекистон Иқтисодиёти. 2004 Таҳлилий шарҳ 2005, 19-б. 5 Ўзбекистон Иқтисодиёти. 2004 Таҳлилий шарҳ 2005, 18-б. 6 M 2 – pul agr е gati muomaladagi na q d pullar, bank tizimiga ichki nodavlat s е ktori tomonidan q o’yilgan joriy d е pozitlar va muddatli va jamg’arma d е pozitlardan tarkib topadi.

www.arxiv.uz nodavlat sektori tomonidan bank tizimiga qo`yilgan yo`qlab olinuvchi depozitlar va muddatli hamda jamg`arma depozitlarni o`z ichiga oladi. Likvidlikka moyillik koeffitsiyent tez suratlar bilan ortsa, likvidlik haddan tashqari ko`p barpo etilishi natijasida iqtisodiyotga inflyatsion bosim kuchayishidan darak beradi. Undan moliya-kredit tizimi orqali kapitalni safarbar qilish darajasini ta`riflovchi ko`rsatkich sifatida ham foydalaniladi. 7. Eksportlashtirishga o`rtacha moyillik koeffitsiyenti, iqtisodiyotning tovar va xizmatlarni boshqa mamlakatlarga sotishga moyillik darajasini ko`rsatadi va eksport hajmini yalpi ichki mahsulot bilan solishtirishdan hosil bo`ladi. Masalan, 2004 yilda O`zbekiston eksporti (FOB) 4853,0 mln.AQSh dollari, yalpi ichki mahsulot esa ayriboshlash kurslarida 11521,3 mln. AQSh dollarini tashkil etgan edi, demak, eksportga o`rtacha moyillik darajasi 42,1% (4853,0*100)/11521,3) bo`lgan. Taqqoslash uchun bu ko`rsatkich 2000y-23,7%, 2002y-30,9%, 2003y- 37,1%. 8. Importlashtirishga o`rtacha moyillik koeffitsiyenti, iqtisodiyotning tovar va xizmatlarni chet eldan keltirishga moyillik darajasini aniqlaydi, import hajmini yalpi ichki mahsulot bilan taqqoslash natijasidir. Masalan, 2004 yilda O`zbekiston importi (FOB) 3816,0 mln.AQSh dollaridan iborat bo`lgan, demak, importga o`rtacha moyillik darajasi - 33,1% (3816,0*100)/11521,3), 2000y-38,3%, 2002y- 47,2%, 2003y-30,8%. Importlashtirishga moyillik koeffitsiyenti eksportlashtirishga moyillik koeffitsiyenti bilan taqqoslama bo`lishi uchun, ularni hisoblashda eksport va import hajmi bir xil baholarda, masalan FOBda ifodalanishi kerak. 13.6.3. Chegaraviy moyillik ko`rsatkichlari Ikkinchi toifadagi xalqaro standart ko`rsatkichlar chegaraviy moyillik ko`rsatkichlari deb ataladi. Bu yerda «chegaraviy» so`zi qo`shimcha, ustama degan ma`noga ega. Bu ko`rsatkichlar qo`shimcha resurslar yoki omil hisobiga olingan qo`shimcha natija (samara)lar o`rtasidagi o`zaro nisbatga asoslanadi. Demak, ular

www.arxiv.uz qo`shimcha omil yoki resurs birligiga nisbatan o`rtacha qancha qo`shimcha natija qo`lga kiritilganini ko`rsatadi. Makroiqtisodiy tahlilda keng qo`llanadigan muhim chegaraviy moyillik ko`rsatkichlaridan ayrimlarini qarab chiqamiz. 1. Chegaraviy iste`molga moyillik koeffitsiyenti (MRS) pirovard iste`mol uchun qo`shimcha sarflangan daromad (  S) qo`shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan (  GDP) qancha foiz tashkil etishini aniqlaydi, ya`ni MRS=  S*100/  GDP. Masalan, 2004 yilda O`zbekistonda yaratilgan yalpi ichki mahsulot 12189,5 mlrd.so`m, 2003y. esa 9837,8 mlrd.so`m, pirovard iste`mol uchun 8386,4 mlrd.so`m va 7191,5 mlrd.so`mlik sarflangan. Bundan chegaraviy moyillik koeffitsiyenti %.8, 50 7, 2351 100*9, 1194 8, 9837 5, 12189 100*)5, 7191 4, 8386(         GDP S ÌRS 2000 yilda esa qo`shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan 84,8% pirovard iste`mol uchun sarflangan edi. 2. Chegaraviy jamg`armaga moyillik koeffitsiyenti (MPS) jamg`arma uchun qo`shimcha sarflanadigan daromad (  S) qo`shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan (  GDP) qancha (foiz) tashkil etishini ko`rsatadi. Masalan, 2004 yilda O`zbekiston yalpi kapital jamg`armasi 2913,4 mlrd.so`m, 2003 yilda esa 2036,4 mlrd.so`m edi. Bundan chegaraviy jamg`armaga moyillik darajasi %.3, 37 7, 2351 100*9, 876 8, 9837 5, 12189 100*)4, 2036 3, 2913(         GDP S ÌÐS Vaholanki, 2000 yilda u atiga 13,3 % tashkil etgan edi. 3. Chegaraviy importga moyillik koeffitsiyenti (MPM) qo`shimcha olingan yalpi ichki mahsulotdan (  GDP) qaysi qismi (foizi) qo`shimcha import (  M) hissasiga to`g`ri kelishini ko`rsatadi, ya`ni MPI=(  I)/ (  GDP). Masalan, 2004 yilda O`zbekiston importi (FOB) 3816,0 mln. AQSh doll., 2003 yil esa 2964,2 mln. AQSh doll. edi.

www.arxiv.uz%.7, 57 6, 1476 100*8, 851 7, 10044 3, 11521 100*)2, 2964 0, 3816(         GDP M ÌÐI Demak, import ortirmasiga yalpi ichki mahsulot ortirma sonini 57,7% to`g`ri keladi. Chegaraviy moyillik koeffitsiyentlarini yuqorida ko`rib chiqilgan o`rtacha moyillik koeffitsiyentlari qo`llanadigan barcha hollar uchun hisoblash mumkin. 13.6.4. Elastiklik koeffitsiyentlari Elastik so`zi grekcha «elastikos» so`zidan olingan bo`lib, egiluvchanlik, qayishqoqlik, ohista o`zgaruvchanlik degan lug`aviy ma`noga ega. Statistikada bu atama o`zaro aloqador hodisalar dinamikasida namoyon bo`ladigan biri ikkinchisining o`zgarishiga nisbatan egiluvchanligi, qayishqoqligi mazmunida qo`llanadi. Elastiklik koeffitsiyentlari o`zaro bog`langan hodisalardan biri ikkinchisining o`zgarishiga nisbatan sezgirlik qobiliyatini aniqlaydi. Ular birinchi hodisa bir foizga o`zgarganda ikkinchisi qancha foizga o`zgarishini ko`rsatadi, odatda natijaviy hodisa qo`shimcha o`sish suratini u bilan bog`lanishda qaralayotgan ikkinchi hodisa (umumiy resurs, omil belgi) qo`shimcha o`sish suratiga bo`lishdan hosil bo`ladi. Bunday ko`rsatkichlarga misol qilib quyidagi muhim makroiqtisodiy koeffitsiyentlarni ko`rsatish mumkin: 1. To`plama talabning iste`mol narxlariga nisbatan elastik koeffitsiyenti iste`mol narxlari bir foizga o`zgarishi natijasida to`plama talab qancha foizga o`zgarishi mumkinligini ko`rsatadi. Masalan, 2004 yilda 2003 yilga nisbatan O`zbekistonda iste`mol baholari 1,6% yalpi milliy daromad taqqoslama narxlarda 7,7% ko`paygan. Demak, iste`mol narxlarining 1% o`zgarishiga real pirovard iste`mol (taqqoslama narxlarda) 0,88% (1,4:1,6) va milliy daromad 4,8% (7,7*100/1,6) oshishi to`g`ri keladi. 2. To`plama taklifning ishlab chiqaruvchilar narxlariga nisbatan elastiklik koeffitsiyenti ishlab chiqaruvchilar narxlari bir foizga o`zgarishi bilan yalpi ichki mahsulot qancha foizga o`zgarishini aniqlaydi. Masalan, 2004 yilda O`zbekistonda

www.arxiv.uz sanoat mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar narxlari 2003 yilga nisbatan 29,6%, yalpi ichki mahsulot (taqqoslama narxlarda) 7,7% shu jumladan sanoatda 8,9 % ko`paygan. Demak, ishlab chiqaruvchilar narxlarining 1% ortishi bilan birga real ichki mahsulot 0,20%ga (4:60,8), shu jumladan sanoat qo`shilgan qiymat 0,03%ga ko`payishi yuz bergan. Demak, ishlab chiqaruvchilar narxlariga nisbatan real ichki mahsulot elastik emas. 3. Import uchun talabning daromadga nisbatan elastiklik koeffitsiyenti import qo`shimcha o`sish suratini milliy daromad qo`shimcha o`sish suratiga nisbatidan vujudga keladi:0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 1 0 0 1 : : : GDP I GDP GDP I GDP GDP I I GDP GDP GDP I I I T T l I GDP M I             Demak, import uchun talabning daromadga nisbatan elastiklik koeffitsiyentini chegaraviy importga moyillik koeffitsiyentini o`tgan davr o`rtacha moyillik koeffitsiyentiga bo`lish yo`li bilan ham aniqlash mumkin. Masalan, 2004 yilda 2003 yilga nisbatan O`zbekistonda import –13,3%, yalpi milliy daromad (AQSh dollarida) esa –17,6% kamaygan. Bundan import uchun talabning daromadga nisbatan elastikligi % 76,0 6, 17 3, 13    ya`ni import 1%ga kamayishi milliy daromadning 0,76%ga kamayishi bilan birgalikda yuz bergan. 4. Soliqlarning o`z asoslariga nisbatan elastiklik koeffitsiyenti soliqlar o`z asoslari o`zgarishiga nisbatan sezuvchanlik qobiliyatini o`lchaydi. Ular soliqqa tortish asosi 1% o`zgarganda davlat budjetining soliqlardan olgan daromadlari qancha foizga o`zgarishini ko`rsatadi. Asosiy tushuncha va atamalar Balans, mikroiqtisodiy balanslar, makroiqtisodiy balanslar, moddiy balanslar, mehnat balanslari, demografik balanslar, tabiiy resurslar balansi, moliyaviy balanslar, statik balans, dinamik balans, tarmoqlararo balans,

www.arxiv.uz hududlararo balans, shaxmat balans, aktiv va passivlar balansi, mehnat resurslari balansi, bandlik va ishsizlik ko`rsatkichlari, milliy hisoblamalar tizimi (MHT), BMTning birinchi standart MHT-53, BMTning ikkinchi standart MHT-68, BMTning uchinchi standart MHT-93, birinchi Ovropa integrallashtirilgan iqtisodiy ko`rsatkichlar tizimi – OIIKT-69., ikkinchi – OIIKT-95, iqtisodiy operatsiyalar va oqimlar, rezidentlik. Qisqacha xulosalar Umumiy holda balans deganda tomonlarni tenglashtirish, bir-biriga muvofiqlashtirish, ixtiloflarni yo`qotib muvozanat barqaror holga keltirish tushuniladi. Milliy iqtisodiyotda hodisalar o`rtasidagi zohiriy o`zaro bog`lanishlar ko`pincha additiv holda kechadi. Ular bir tarafdan, birin-ketin sodir bo`lib bir- biriga qo`shilib, ustma-ust qatlanib, kattalashib boradi, ikkinchi tomondan esa, asta-sekin bir-biridanajralib, ishlatilib, qatlamlar ko`chib, silliqlashib umumiy natija kichiklashib boradi. Iqtisodiy tizimda kuzatiladigan bunday qarama-qarshi say-harakatlar, o`zgarishlar ularni doimo o`zaro muvofiqlashtirib turishni, yagona muvozanat holatga keltirishni talab qiladi. Iqtisodiy balanslar ana shunday maqsad uchun xizmat qiladi. Shunday qilib, statistikada balans – bu o`zaro bog`langan va bir-birini taqozo etuvchi hisoblashlar va ko`rsatkichlar tizimidir. Balans usuli mikroiqtisodiy darajada ham, makroiqtisodiy miqyosda ham keng qo`llanadi. Mikroiqtisodiy balanslar yordamida ho`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining turli tomonlari orasidagi bog`lanish va mutanosibliklar tahlil qilinadi. Korxona va tashkilotlarning buxgalteriya hisobida qo`llanadigan barcha hisoblama (schet)lar balans usuliga tayanadi. Balans usuli makroiqtisodiy statistikada alohida o`rin egallaydi. Uning yordamida milliy iqtisodiyot taraqqiyotining turli jihatlari, jumladan, tarmoqlar va

www.arxiv.uz sektorlar rivojlanishidagi proporsiyalar, ishlab chiqarish, iste`mol va jamg`arish orasidagi o`zaro nisbatlar, milliy boylik shakllanishi va undan foydalanish, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanish, mintaqaviy va hududiy iqtisodiy aloqalar, tashqi iqtisodiy aloqalar o`rganiladi. Iqtisodiy balanslar turli-tumandir. Ularni tasniflash masalasiga har xil jihatdan yondashish mumkin. Hodisalarni tasniflash holatiga qarab ular dinamik va statik balanslarga, ularni mohiyati va xarakteriga asosan demografik, tabiiy resurslar, moddiy, moliyaviy va mehnat balanslariga, tuzilish miqyosiga binoan makro va mikro balanslarga, tuzilish vaqtiga qarab joriy yillik balanslarga, shakliga qarab esa satrli-jadval balanslar va shaxmat-balanslarga ajraladi. Makroiqtisodiy balanslar milliy hisoblamalar tizimining tayanch usulidir. Milliy hisobchilik makroiqtisodiyot darajasida kechadigan takror ishlab chiqarish jarayonining turli jihatlarini bir butunlikda va uzviy bog`lanishda maxsus ko`rsatkichlar yordamida tasvirlaydi. Unda milliy mahsulot va milliy daromadni yaratish, taqsimlash, qayta taqsimlash, iste`mol va jamg`arish jarayonlari batafsil o`z ifodasini topadi. Bu tizim makroiqtisodiy tahlil va istiqbolni belgilash uchun, makroiqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va izchil amalga oshirish uchun muhim qurol bo`lib xizmat qiladi. MHT integrallashtirilgan makroiqtisodiy ko`rsatkichlar tizimidir. Hisoblamalar bir-biri bilan tegishli ko`rsatkichlar yordamida bog`lanibgina qolmasdan, balki sektorlar bo`yicha ham izchil bog`lanishga ega. Bu esa iqtisodiy tahlilni pog`anama-pog`ana vertikal (tikka) va gorizontal (tekislikda) yo`nalishida va ularni izchil birikmasida amalga oshirish imkonini beradi.

www.arxiv.uz Asosiy adabiyotlar: 1. Башкатов Б.И. Национальное счетоводство. 3-е изд. – М.: Финансы и статистика, 2005, 606 с. 2. Башкатов Б.И. Практикум по национальному счетоводству. – М.: Финансы и статистика, 2004, 320 с. 3. Махмудов Б.М. Миллий Ҳисобчилик асослари. Ўқув қўлланма. – Т.: Академия, 2003. 4. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. – Т.: Тиббиёт нашриёти, 2003, 629 – 724-б. 5. Петер фон де Липпе. Экономическая статистика. Перев. с нем. Издат.: Федеральное статистическое управление Германии, Йена, 1995, 629 б. 6. Экономическая статистика. Учебник. Под.ред. Ю.Н.Иванова. -М.: Инфра, 1998, 480 б. 7. Ё.Абдуллаев. Макроиқтисодий статистика. -Т.: Мећнат, 1998. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

To‘lov va hisob-kitob balanslar

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy yangiliklar